13 lipca 2000 zmarł profesor Jan Karski, legendarny kurier AK, który pierwszy przekazał na Zachód osobistą relację o zagładzie Żydów w okupowanej przez hitlerowców Polsce.

Jan Karski ( wł. Jan Kozielewski)  urodził się 24 czerwca 1914 w Łodzi. Ukończył studia prawnicze i dyplomatyczne na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie i podchorążówkę artylerii konnej we Włodzimierzu Wołyńskim. Od 1935 roku praktykował w MSZ, gdzie został zatrudniony w styczniu 1939 roku.

>>>>>>>>>JAN KARSKI W RADIACH WOLNOŚCI>>>>>>>>>>

Podczas wojny obronnej trafił do sowieckiej niewoli. Objęty wymianą jeńców pomiędzy Niemcami i ZSRS trafił w ręce hitlerowców. Jesienią 1939 roku uciekł z niemieckiego transportu, dotarł do Warszawy i podjął pracę konspiracyjną. Od 1940 roku był kurierem władz państwa podziemnego do rządu emigracyjnego we Francji. W czerwcu 1940 roku został aresztowany przez Gestapo na Słowacji. Jednak dzięki kolegom z podziemia został odbity ze szpitala w Nowym Sączu. Następnie działał w Biurze Propagandy i Informacji KG AK.

Kurier

Kilkakrotnie jako kurier emisariusz dostarczał informacji rządowi na uchodźstwie. W listopadzie 1942 roku przedostał się do Londynu i przekazał doniesienia o sytuacji w okupowanej Polsce, a zwłaszcza informacje o eksterminacji Żydów, które zdobył osobiście, docierając w przebraniu do obozu w Izbicy, który był "ostatnim etapem" na drodze do obozu zagłady w Bełżcu i do getta warszawskiego. W 1943 roku złożył raport prezydentowi Franklinowi Rooseveltowi.

Raport

Z Izbicy raportował: "Wedle wojskowych regulaminów wagon towarowy przeznaczony był na osiem koni lub czterdziestu żołnierzy w transporcie. Upychając ludzi na siłę i bez jakiegokolwiek bagażu, można było pomieścić w wagonie sto osób. Niemcy wydali rozkaz pakowania po stu trzydziestu, ale jeszcze dopychali dodatkową dziesiątkę. Gdy drzwi nie dały się zamknąć, tłukli na oślep kolbami, strzelali do środka wagonu, wrzeszczeli na nieszczęsnych Żydów. Ci, aby zrobić miejsce dla nowych, wspinali się na ramiona i głowy już znajdujących się wewnątrz. Z głębi wagonu dochodził jakiś potępieńczy ryk i wycie. Gdy upchnięto już sto czterdzieści osób, strażnicy przystąpili do zamykania drzwi. Były ciężkie, wykonane z drewna obitego żelazem. Miażdżyły wystające na zewnątrz kończyny wśród wrzasków bólu. Po zasunięciu drzwi zabezpieczano je żelazną sztabą i ryglowano."

Po wojnie

Po wojnie osiedlił się w Stanach Zjednoczonych. Podjął pracę na Uniwersytecie Georgetown w Waszyngtonie, gdzie wykładał historię dyplomacji. W 1952 roku otrzymał tytuł doktora filozofii. Prowadził także wykłady w Pentagonie dla amerykańskiego korpusu oficerskiego. Podczas jednego z ostatnich publicznych spotkań w Polsce, w siedzibie Związku Literatów Polskich w Warszawie, Jan Karski podkreślał wielkie znaczenie zmian, które zaszły w ostatnich latach w naszym kraju. " Wielkie rzeczy dzieją się w Polsce - mówił - i wszystko odbywa się pokojowo. Jan Karski wielokrotnie opisywał swoje doświadczenia wojenne. W 1996 roku w jednej z rozmów z dziennikarzem Maciejem Wierzyńskim wspominał dzień wybuchu wojny w 1939 roku.

Był doktorem honoris causa Uniwersytetu Warszawskiego, Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie oraz Uniwersytetu Łódzkiego. Został odznaczony Orderem Orła Białego, przyznano mu dwukrotnie order Virtuti Militari (przez generała Stefana Roweckiego (Grota) oraz generała Władysława Sikorskiego. Otrzymał także amerykański Medal Eisenhowera. W 1982 roku przyznano mu tytuł "Sprawiedliwy Wśród Narodów świata" i honorowe obywatelstwo Izraela. Był też laureatem nagrody imienia Brata Alberta za "heroiczną służbę Polsce".

Jan Karski był autorem wielu prac historycznych, między innymi "Wielkie mocarstwa wobec Polski 1919-1945. Od Wersalu do Jałty". Zmarł 13 lipca 2000 w Waszyngtonie.

pd/mk

Oskar Schindler urodził się 28 kwietnia 1908 roku w mieście Zwittau, wówczas należącym do Austro-Węgier. Obecnie miasto nosi nazwę Svitavy i leży na terenie Czech. Mając 20 lat, ożenił się z Emilią Pelzl.

Pracował w należącej do ojca fabryce maszyn rolniczych. Po jej zamknięciu, spowodowanym kryzysem gospodarczym, Schindler zatrudnił się jako przedstawiciel handlowy jednego z zakładów przemysłowych w Brnie. W 1935 roku wstąpił do Partii Niemców Sudeckich (SDP). Po pewnym czasie został członkiem Abwehry, czyli organu wywiadu i kontrwywiadu niemieckich sił zbrojnych, działającego w latach 1921-1944. Po aneksji Sudetów przez III Rzeszę został członkiem Narodowosocjalistycznej Niemieckiej Partii Robotniczej (NSDAP).

Pamięci Polaków Ratujących Żydów - zobacz serwis historyczny

Po inwazji Niemiec na Polskę i wkroczeniu 6 września 1939 roku wojsk III Rzeszy do Krakowa, Schindler przejął za bezcen Pierwszą Małopolską Fabrykę Naczyń Emaliowanych i Wyrobów Blaszanych "Rekord" w Krakowie. Przedsiębiorstwo nad Wisłą przemianowano szybko na Niemiecką Fabrykę Wyrobów Emaliowanych (Deutsche Emailwarenfabrik - DEF). Początkowo wytwarzano w niej naczynia, ale szybko zaczęto produkować amunicję. Praca DEF na rzecz niemieckiego przemysłu zbrojeniowego w czasie, gdy działania na frontach się rozszerzały, dawała jej specjalne przywileje.

W celu obniżenia kosztów Oskar Schindler zatrudnił do pracy w fabryce około 1300 żydowskich robotników. Początkowo kierował się względami ekonomicznymi, ale po pewnym czasie otoczył swoich pracowników opieką. Twierdził, że potrzebuje wykwalifikowanej kadry, a próba zaszkodzenia jego pracownikom spowoduje wniesienie przez niego żądania o odszkodowanie do niemieckiego rządu.

German Death Camps - zobacz serwis edukacyjno-społeczny

W 1942 roku, podczas likwidacji krakowskiego getta, Schindler postanowił ocalić swoich zatrudnionych. Dzięki łapówkom i niecodziennym umiejętnościom negocjacyjnym zawarł układ z Amonem Goethem komendantem obozu koncentracyjnego w Płaszowie, że ten przeniesie 900 Żydów do podobozu wybudowanego na tyłach fabryki DEF. Pod koniec wojny, kiedy likwidowano niemieckie obozy i mordowano wszystkich więźniów, Schindlerowi udało się ewakuować 1200 pracowników do fabryki Brünnlitz na Morawach. W 1945 roku Brünnlitz zostało wyzwolone.

Pod koniec II wojny światowej Schindler wyjechał do Argentyny, gdzie próbował rozkręcić interes. W 1958 roku wrócił do Niemiec. Schindler przez cały czas utrzymywał kontakty z ocalonymi przez siebie żydowskimi pracownikami, wielokrotnie podróżował na ich zaproszenie do Izraela.

W 1963 roku jerozolimski Instytut Yad Vashem przyznał mu tytuł "Sprawiedliwy Wśród Narodów Świata". Oskar Schindler zmarł 9 października 1974 roku. Zgodnie z jego życzeniem pochowano go na cmentarzu katolickim w Jerozolimie.

Postać Schindlera przybliżył w książce "Arka Schindlera" australijski powieściopisarz Thomas Keneally, Steven Spielberg zaś wyreżyserował na jej podstawie film "Lista Schindlera".

mk

– Wszyscy Żydzi, na całym świecie, chodzą z otwartą raną – zaznaczał Jan Karski w 1995 roku w BBC. – Oni nie chcą, żeby ta rana się zagoiła. I rana ta jest wspomnieniem o Holokauście. Ludzkość nie powinna zapomnieć o tym, co to jest Holokaust.

Prawnik, historyk i dyplomata, ale przede wszystkim kurier Polskiego Państwa Podziemnego na Zachód. Mówił, że Holokaust jest grzechem, który ciąży na całej ludzkości.

Jan Karski - zobacz serwis specjalny

W rękach Gestapo

Na świat przyszedł 24 kwietnia (taka data widnieje w metryce chrztu) lub 24 czerwca (tak twierdził sam Karski) 1914 roku w Łodzi. Wychował się wśród Żydów, bawił się z nimi na łódzkim podwórku, a później chodził z nimi do szkół.

Jan Karski ukończył wydział prawa i dyplomację na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie. Po odbyciu praktyki dyplomatycznej, w styczniu 1939 roku został zatrudniony w Ministerstwie Spraw Zagranicznych.

Po ataku Związku Radzieckiego na Polskę trafił do łagru Kozielszczyna. Został objęty wymianą jeńców pomiędzy Niemcami a ZSRR, a w listopadzie 1939 roku uciekł z niemieckiego transportu. Potem dotarł do Warszawy i podjął działalność konspiracyjną. Jako kurier z ramienia władz podziemnych przekazywał informacje polskiemu rządowi we Francji. W czerwcu 1940 roku wpadł w ręce Gestapo. Torturowany chciał popełnić samobójstwo. Został jednak odbity podczas pobytu w szpitalu w Nowym Sączu. Przeżycie tak dramatycznych chwil nie powstrzymało Jana Karskiego przed dalszą działalnością konspiratorską.

Rotmistrz Pilecki. Jak ochotnik dostał się do Auschwitz

– Co dla mnie było niezwykłe: gotowość do narażania się człowieka, który już raz cudem wydarł się śmierci – podkreślał dziennikarz Maciej Wierzyński w audycji "Naukowy zawrót głowy" w 2013 roku. – Sam obawiał się, że nie wytrzyma tortur, usiłował popełnić samobójstwo i mimo to wrócił do pracy konspiracyjnej, wbrew radom i sugestiom przyjaciół.

Świadek zagłady

Latem 1942 roku otrzymał misję poinformowania gen. Władysława Sikorskiego i aliantów o tym, co dzieje się w podbitej Polsce. Przywódca organizacji Bundu Leon Feiner nawiązał kontakt z AK, a kilka miesięcy później wraz z Menachemem Kirszenbaumem wprowadził Jana Karskiego na teren getta warszawskiego. Miało to uwiarygodnić późniejszy raport.

– Czegoś podobnego nie było w całej ludzkości – mówił o Holokauście Jan Karski w 1995 roku w BBC. – Rząd wielkiego, cywilizowanego państwa postanawia w sposób naukowy, systematyczny, zniszczyć cały naród. To, co mnie się wtedy wydawało, a czego teraz jestem pewny: cała ludzkość i Żydzi nie byli na to przygotowani. Wielu, nawet kiedy szło już do komór gazowych, jeszcze w to nie wierzyło.

Raport o Holokauście

Jesienią 1942 roku 28-letni Jan Karski przekazał informacje o zagładzie Żydów na Zachód. Rząd generała Sikorskiego postanowił "Raport Karskiego" przesłać dalej do Anglii i USA z prośbą o udzielenie pomocy. Niestety, jak sam Karski przyznawał, wielu polityków po prostu nie wierzyło w to, co mówił, nawet podczas bezpośrednich rozmów.

KL Auschwitz - zobacz serwis edukacyjny w 75. rocznicę wyzwolenia obozu.

Spotkał się nawet z samym prezydentem Stanów Zjednoczonych Franklinem Delano Rooseveltem. Wszędzie, gdzie się pojawiał, mówił o zagładzie Żydów. Przekazanie dramatycznych informacji o obozach zagłady nie przyniosło oczekiwanego rezultatu. Zachód nie zareagował. Jan Karski przez wiele lat podkreślał uderzającą obojętność świata na dramat Holokaustu.

– Chyba nikt z polskich intelektualistów tak głęboko jak profesor Karski nie zrozumiał dramatu Żydów polskich – mówił prof. Marian Marek Drozdowski, przyjaciel Jana Karskiego w 2013 roku. – On znał dzieje Żydów przede wszystkim dlatego, że pochodził  z Łodzi.

Życie z misją

Rozmowy z profesorem Janem Karskim były żywą lekcją historii. Dziennikarz Maciej Wierzyński wspominał, że kiedy Karski opowiadał o spotkaniu z Rooseveltem, odgrywał zachowanie prezydenta Stanów Zjednoczonych, nawet to, jak palił papierosy.

German Death Camps - zobacz serwis edukacyjno-społeczny

Jan Karski we wspomnieniach ludzi, którzy mieli okazję go poznać, był człowiekiem niezwykle skromnym. Nie pozwalał sobie nawet myśleć o tym, że jego misja była czymś nadzwyczajnym. – To było w nim niezwykle ujmujące – podkreślał dziennikarz Maciej Wierzyński. – Bo nie tylko nie popadał on w megalomanię, nie mówił, że wpłynął na bieg historii, losów świata, ale wręcz miał do tego dystans.

Za swoją działalność konspiracyjną został dwukrotnie odznaczony Orderem Virtuti Militari w latach 1941 i 1943. Po wojnie związał się z Uniwersytetem Georgetown w Waszyngtonie. W 1982 roku otrzymał tytuł Sprawiedliwego wśród Narodów Świata. Przez wiele uniwersytetów polskich i światowych został uhonorowany tytułem doktora honoris causa. W 1998 roku był nominowany do Pokojowej Nagrody Nobla. Jan Karski zmarł 13 lipca 2000 roku w Waszyngtonie. W stulecie urodzin zasłużonego dla sprawy Żydów Polaka rok 2014 został ustanowiony przez Sejm RP Rokiem Jana Karskiego.

Posłuchaj poruszającej historii Jana Karskiego, człowieka, który całe życie głosił prawdę o dramatycznym losie Żydów w czasie II wojny światowej.

mb

W uchwale Senat podkreśla, że Karski "przyjął na siebie misję poinformowania świata o Zagładzie Żydów. By móc odegrać rolę naocznego świadka, przedostał się do warszawskiego getta".
24 kwietnia przypada setna rocznica urodzin Wielkiego Polaka, a rok 2014 został oficjalnie ogłoszony przez Sejm rokiem Jana Karskiego.
Warszawa uczci Jana Karskiego
Zabytkowy tramwaj, wystawa, debata oraz wizualizacja poświęcona Janowi Karskiemu. W rocznicę urodzin emisariusza Polskiego Państwa Podziemnego na Zachód Warszawa uczci jego pamięć.
Patronat medialny nad obchodami objęło Polskie Radio.
Marek Stremecki, rzecznik Muzeum Historii Polski, które organizuje uroczystości rocznicowe, tłumaczy, że pierwszym elementem, przypominającym o Janie Karskim będzie specjalny tramwaj jeżdżący po ulicach stolicy. Wyruszy on w południe z Placu Narutowicza i będzie w nim można zagrać w szachy - ulubioną grę Jana Karskiego. Będą tam też rozdawane ulotki i informacje o najważniejszych jego działaniach.
TVN24/x-news

Marek Stremecki dodaje, że elementem upamiętnienia Jana Karskiego będzie poświęcona mu wystawa na Dworcu Centralnym. Składa się ona z 22 plansz, na których umieszczone są zdjęcia ukazujące Karskiego w różnych okresach życia, zamieszczone są też tam informacje dotyczące jego działalności.
Warszawskie uroczystości zakończy o 18:00 debata w Kinie Kultura z byłym ambasadorem Izraela w Polsce Szewachem Weissem pod tytułem "Dlaczego Zachód milczał" oraz o 20:30 pokaz video o Janie Karskim, który odbędzie na gmachu Polskiej Akademii Nauk na Krakowskim Przedmieściu.
"Zrobił wszystko by ocalić drugiego człowieka"
- Jan Karski próbował powstrzymać zagładę Żydów - przypominał dyrektor Muzeum Historii Polski Robert Kostro. Podkreślał, że robił on więcej niż tylko wypełnił rozkazy, ponieważ z własnej inicjatywy przedostał się do getta warszawskiego, by zebrać informacje na temat tragicznego losu Żydów. Jego zdaniem Jan Karski "zrobił wszystko by ocalić drugiego człowieka".
Ambasador Polski w Stanach Zjednoczonych Ryszard Schnepf wspominał, że Jan Karski niezwykle przeżywał kwestię swojego zaangażowania w pomoc Żydom. Podkreślał, że do końca życia wspominał swoją wizytę w getcie warszawskim i bezsilność wobec śmierci młodego żydowskiego chłopca. - Zarazem - mówi ambasador Schnepf - Jan Karski nie sprawiał wrażenie bohatera, i w dodatku nie do końca sobie zdawał sprawę jak wielka i ważna była jego misja.

100. urodziny Jana Karskiego w radiowej Jedynce >>>
Obchody w USA
Na cmentarzu Mount Olivet w Waszyngtonie, gdzie spoczywa Jan Karski, odbyły się w środę uroczystości współorganizowane przez Jan Karski Institute for Tolerance and Dialogue.
Udział w nich wzięli dyplomaci, wojskowi oraz pracownicy ambasady i konsulatu RP w Waszyngtonie, a także przedstawiciel Muzeum Holokaustu w Waszyngtonie i przedstawiciel Departamentu Stanu USA. Na grobie, w którym Karski spoczywa wraz z małżonką, złożono wieńce, a wartę honorową pełnili żołnierze z Ataszatu Obrony przy przedstawicielstwie RP w USA.
- Profesor Karski był nie tylko świadkiem Holokaustu - był również polskim żołnierzem, członkiem polskiego podziemia, kurierem, który przekazał na Zachód informacje o polskiej okupacji, cierpieniu i oporze. (...) Był także przez ponad 40 lat profesorem na Georgetown University, a także mężem, zapalonym szachistą i niezwykle inspirującym człowiekiem - powiedział Paweł Stefański, prezes Jan Karski Institute for Tolerance and Dialogue.
Pamiętają o swoim profesorze
Z okazji 100-lecia urodzin Karskiego specjalny program przygotowała też uczelnia, na której Karski obronił doktorat w 1952 r., a następnie wykładał przez 40 lat w prestiżowej Szkole Służby Zagranicznej (Edmund A. Walsh School of Foreign Service) aż do śmierci w 2000 r. Karski prowadził m.in. wykłady o polityce krajów Europy Środkowo-Wschodniej, miał też zajęcia z teorii komunizmu.

W czwartek na Georgetown University odbędzie się m.in. seminarium o Karskim i pokaz fragmentu sztuki na podstawie jego wojennych wspomnień. Ponadto pokazywana jest wystawa pamiątek, w tym zdjęć, listów oraz pierwszego, redaktorskiego wydania "Tajnego państwa" z 1944 roku.
Bohaterska biografia
\Właściwe nazwisko Karskiego to Jan Kozielewski. Uczył się w gimnazjum w Łodzi, był członkiem Sodalicji Mariańskiej. Po ukończeniu w 1935 roku studiów prawniczych i dyplomatycznych na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie pracował jako urzędnik Ministerstwa Spraw Zagranicznych.
W 1936 roku ukończył kurs oficerski w Szkole Podchorążych Rezerwy Artylerii we Włodzimierzu Wołyńskim. We wrześniu 1939 roku służył w oddziale artylerii konnej. Dostał się najpierw do niewoli sowieckiej, a potem, po wymianie jeńców, do niewoli niemieckiej, z której zbiegł.
Wrócił do Warszawy, gdzie rozpoczął działalność konspiracyjną. Ze względu na doskonałą pamięć i znajomość języków obcych powierzono mu obowiązki politycznego kuriera władz Polskiego Państwa Podziemnego.

Jan Karski w Radiach Wolności >>>
W styczniu 1940 roku udał się jako kurier i emisariusz do władz Rzeczypospolitej na uchodźstwie, we Francji.
W czasie kolejnej misji do Francji, w czerwcu 1940 roku został aresztowany przez Gestapo na Słowacji Po brutalnych przesłuchaniach próbował popełnić samobójstwo, obawiając się, że podczas kolejnych tortur może zdradzić Niemcom istotne informacje o polskim podziemiu. Odratowany, trafił do więziennego szpitala w Nowym Sączu, z którego został uwolniony dzięki akcji Związku Walki Zbrojnej.

Z okazji 100. rocznicy urodzin Jana Karskiego także Muzeum Miasta Łodzi zmodernizowało Gabinet prof. Jana Karskiego. Nowa ekspozycja pt. "...więcej niż bohater" zostanie otwarta 24 kwietnia, w dniu setnej rocznicy urodzin legendarnego emisariusza Polskiego Państwa Podziemnego (PAP/Grzegorz Michałowski)

Prawda o Zagładzie
Jesienią 1942 roku pod pseudonimem Jan Karski, którego odtąd stale używał, wyruszył w kolejną misję, tym razem do Wielkiej Brytanii, gdzie spotyka się z gen, Sikorskim. Jednym z jego głównych zadań było poinformowanie aliantów o tragicznej sytuacji ludności żydowskiej pod okupacją niemiecką. Zbierając informacje na ten temat, dwukrotnie przedostał się do warszawskiego getta, a także do obozu przejściowego w Izbicy, z którego Żydzi kierowani byli do obozów zagłady. Na podstawie jego relacji i dokumentów minister spraw zagranicznych Edward Raczyński przedstawił w grudniu 1942 aliantom notę o objętości broszury "Masowa eksterminacja Żydów w Polsce okupowanej przez Niemców".
Wstrząsającą relację naocznego świadka przekazał Karski wielu amerykańskim i brytyjskim politykom, dziennikarzom i artystom. Spotkał się miedzy innymi z ministrem spraw zagranicznych rządu brytyjskiego Anthony'm Edenem oraz w 1943 roku z prezydentem USA Franklinem Delano Rooseveltem oraz przedstawicielami amerykańskich organizacji żydowskich. Jednak jego dramatyczne apele o ratunek dla narodu żydowskiego nie przyniosły rezultatów - większość rozmówców nie dowierzała jego doniesieniom lub je ignorowała.

Google uczciło 100. rocznicę urodzin Jana Karskiego

Zachodni przywódcy, a nawet niektórzy liderzy organizacji żydowskich w USA, nie dawali wiary jego wstrząsającym relacjom o Holokauście. Nie wpłynęły one na politykę państw sprzymierzonych w czasie wojny, opierającą się na założeniu, że jedynym sposobem uratowania Żydów jest pokonanie najpierw nazistowskich Niemiec.
"Tajne państwo"
Jan Karski pracował nad scenariuszem filmu o Polskim Państwie Podziemnym, do jego planowanej realizacji w Hollywood nie doszło. Po wojnie Jan Karski zdecydował się pozostać na emigracji w Stanach Zjednoczonych. Podjął w 1948 roku studia z zakresu nauk politycznych i obronił doktorat na Uniwersytecie Georgetown w Waszyngtonie, gdzie od 1957 roku jako profesor wykładał stosunki międzynarodowe i teorię komunizmu. Wśród jego studentów znalazł się między innymi przyszły prezydent Bill Clinton.
Jan Karski był również autorem kilku książek. Najsłynniejsza z nich, "Tajne państwo" ("Story of a Secret State"), została opublikowana w 1944 roku w USA i stała się bestsellerem, przetłumaczonym na wiele języków.
Książka opowiada o wojennych losach Karskiego - jego misjach kurierskich, ujęciu przez Gestapo, torturach i uwolnieniu przez podziemie. Przedstawia też strukturę Polskiego Państwa Podziemnego i wojenną codzienność.

Książka Jana Karskiego na antenie radiowej Jedynki >>>
Karski pisał ją pomiędzy marcem a sierpniem 1944 roku w wynajętym przez polską ambasadę pokoju na Manhattanie. W promocję zaangażowano Emery'ego Reevesa, agenta literackiego reprezentującego w Ameryce m.in. Winstona Churchilla.
Książka zrobiła furorę na amerykańskim rynku. Osiągnęła nakład 360 tys. egzemplarzy, podpisano kontrakty na jej wydanie w językach: szwedzkim, norweskim, duńskim, francuskim, hiszpańskim, portugalskim i arabskim. Sytuacja zmieniła się po Jałcie - książka krytykująca ZSRR i Stalina stała się niewygodna. Wokół książki Karskiego zaczęła narastać atmosfera niechęci, a edytorzy zaczęli wycofywać się z kontraktów. "Tajne państwo" pozostało jednak na długie lata jedną z niewielu wiarygodnych, dostępnych na Zachodzie prac opisujących okupacyjną rzeczywistości Polski.
Książka ta ukazała się w Polsce po raz pierwszy w 1999 roku, w 55 lat po amerykańskim pierwodruku.

Złota moneta kolekcjonerska o nominale 200 zł z wizerunkiem Jana Karskiego, zaprezentowana w Narodowym Banku Polskim w Warszawie (PAP/Jakub Kamiński)

Karski jest także autorem monografii "Wielkie mocarstwa wobec Polski 1919-1945. Od Wersalu do Jałty".
Przed śmiercią Karski pracował nad wspomnieniami ze spotkań z najbardziej znanymi postaciami polskiego ruchu oporu, politykami USA i Wielkiej Brytanii oraz działaczami żydowskimi.
Przerwanie milczenia
Przez wiele lat po wojnie Jan Karski nie mówił o swoich wojennych przeżyciach. Przerwał milczenie dopiero na przełomie lat 70. i 80. gdy wystąpił w filmie Lanzmanna "Shoah" (1978) oraz wygłosił referat poświęconych swojej misji na Międzynarodowej Konferencji Wyzwolicieli Obozów Koncentracyjnych (1981).
Jan Karski otrzymał wiele prestiżowych wyróżnień - uhonorowano go między innymi tytułem "Sprawiedliwego wśród Narodów Świata", osiem uczelni polskich i zagranicznych przyznało mu doktoraty honoris causa, był kawalerem orderów Virtuti Militari (1943 r.) i Orderu Orła Białego (1995), honorowym obywatelem Izraela oraz Łodzi.
Doceniony po latach
W 1998 roku izraelski Instytut Pamięci Yad Vashem zgłosił jego kandydaturę do Pokojowej Nagrody Nobla.
Karski ufundował w 1992 roku nagrodę im. Jana Karskiego i Poli Nireńskiej (jego żony) przyznawaną co roku wspólnie przez Institute for Jewish Research (YIVO) w Nowym Jorku i Żydowski Instytut Historyczny w Warszawie autorom publikacji przedstawiających rolę i wkład Żydów polskich w polską kulturę.

HISTORIA w portalu PolskieRadio.pl >>>
Jan Karski zmarł 13 lipca 2000 w Waszyngtonie.
W 2007 r. w Nowym Jorku odsłonięto pomnik Jana Karskiego, a w 2009 w Łodzi.
W 2012 r. prezydent USA Barack Obama uhonorował pośmiertnie Karskiego Medalem Wolności, najwyższym cywilnym odznaczeniem amerykańskim. W tym samym roku Muzeum Historii Polski uruchomiło stronę internetową poświęconą Janowi Karskiemu, a w 2013 zaprezentowało wystawę "Jan Karski. Człowiek wolności", pokazywaną w kraju i za granicą.
pp/PAP/IAR

"Głuchy świecie ratuj!" - trzy pożegnalne listy

Jeden list Zygielbojm zaadresował do Prezydenta RP Władysława Raczkiewicza i Prezesa Rady Ministrów generała Władysława Sikorskiego:

"Milczeć nie mogę i żyć nie mogę, gdy giną resztki ludu żydowskiego w Polsce, którego reprezentantem jestem. Towarzysze moi w getcie warszawskim zginęli z bronią w ręku w ostatnim porywie bohaterskim. Nie było mi dane zginąć tak jak oni, razem z nimi. Ale należę do nich, do ich grobów masowych. Przez śmierć swą pragnę wyrazić najgłębszy protest przeciwko bezczynności, z jaką świat się przypatruje i pozwala lud żydowski wytępić. Wiem, jak mało znaczy życie ludzkie szczególnie dzisiaj, ale skoro nie potrafiłem dokonać tego za życia, może śmiercią swą przyczynię się do wyrwania z obojętności tych, którzy mogą i powinni działać, by teraz jeszcze, w ostatniej bodaj chwili, uratować od niechybnej zagłady tę garstkę Żydów polskich, jaka jeszcze żyje. [...] Życie moje należy do ludu żydowskiego w Polsce, więc je daję".

Aresatem drugiego listu był brat Fajwel Zygielbojm, do którego Szmul napisał m.in.:

"[…] Dlaczego nie walczę z nimi na ruinach muru w Warszawie? Dlaczego nie leżę zmiażdżony razem z nimi? Co osiągnąłem? Czy uratowałem choć jedno żydowskie dziecko przed najstraszliwszą śmiercią? Stoję przybity z druzgocącym uczuciem bezsilności… Krzyczę w ciemną noc: Głuchy świecie! Ratuj! Ratuj! W Polsce mordują Żydów, mężczyzn, kobiety, starców i dzieci…" […]

Trzeci list Zygielbojm zostawił dla Leona i Lucjana Blitów, swoich przyjaciół z partii Bund. Prosił ich o przekazanie wiadomości swojej żonie i dzieciom:

"[…] Z pewnością zrozumiecie wszystko bez wyjaśnień. […] Moi drodzy przyjaciele, jeśli któryś z Was zobaczy Manię albo któreś z moich dzieci, powiedzcie im, że nigdy nie mogłem sobie wybaczyć, że ich zostawiłem. […]"

German Death Camps - zobacz serwis edukacyjno-społeczny

Ostatni apel do sumienia świata

Bezpośrednią przyczyną jego decyzji o odebraniu sobie życia mogły być publikacje o ostatecznej likwidacji getta warszawskiego. Był to też znak protestu przeciwko bezczynności aliantów wobec ludobójstwa Żydów.

W książce "Zagłada" prof. Dariusz Libionka tak pisze o tych wydarzeniach: "Powiadomiono o tym fakcie natychmiast przedstawicieli władz polskich, w tym prezydenta RP. Następnego dnia Sikorski poinformował Raczkiewicza w dziesięciominutowej rozmowie telefonicznej, że śmierć Zygielbojma była manifestacją polityczną w obliczu "bezczynności świata wobec wymordowania Żydów w Polsce", oraz o pozostawieniu przezeń listów. Prezydent opowiedział się za ich ujawnieniem […]".

Pogrzeb Szmula Zygielbojma odbył się 21 maja. Uczestniczyli w nim m.in. w imieniu Rady Narodowej Stanisław Grabski, w imieniu PPS Adam Ciołkosz, wicepremier Stanisław Mikołajczyk, ministrowie Kwapiński i Popiel, szef MSZ Raczyński, członkowie Rady Narodowej, przedstawiciele polskich i zagranicznych ugrupowań politycznych, przedstawiciele międzynarodówki socjalistycznej i Partii Pracy oraz współpracownicy Zygielbojma z Bundu.

Powstanie w Getcie Warszawskim - zobacz serwis

W imieniu rządu i premiera Władysława Sikorskiego przemawiał minister informacji i dokumentacji Stanisław Kot. Prof. Libionka cytuje fragmenty tego przemówienia:

"[…] mówił on o "zbyt powolnej, zbyt spokojnej, może nawet prawie obojętnej reakcji świata cywilizowanego wobec tej niesłychanej w historii rzezi" i o poczuciu własnej bezsilności jako powodach czynu Zygielbojma. Miały nim wstrząsnąć zwłaszcza wieści o mordowaniu Żydów warszawskich i wieści o heroicznym oporze skazańców getta, o ich zdeterminowanej walce, aby się nie poddać dobrowolnie. Minister Kot poinformował o otrzymaniu przez rząd depesz od "żydowskich organizacji w kraju" skierowanych na ręce ich przedstawicieli w Radzie Narodowej, których nadejścia Zygielbojm nie doczekał. Odczytał ich fragmenty, zawierające apel dramatyczny do aliantów o podjęcie działań odwetowych: "Niech najbliżsi nam sprzymierzeńcy uświadomią sobie nareszcie rozmiary odpowiedzialności dziejowej za bezczynność wobec bezprzykładnej nad całym narodem popełnianej zbrodni hitlerowskiej, której tragiczny epilog teraz się rozgrywa. Niech bohaterski, wyjątkowy w dziejach zryw straceńców getta pobudzi wreszcie świat do czynów w tej sprawie na miarę wielkości chwili". Zygielbojm liczył, że jego śmierć przyczyni się do poruszenia opinii światowej i narodów sprzymierzonych.

- "Rząd polski – mówił minister Kot – wyraża najgłębszy szacunek dla tej ofiary i dla tej pozornie bezsilnej manifestacji". Śmierć 40 tys. Żydów w stolicy Polski ani śmierć Zygielbojma "nie mogą przejść bez echa". "Rząd Rzeczypospolitej Polskiej, matki i opiekunki wszystkich swych obywateli, uważał za swój obowiązek upomnieć się z całą energią o kroki, które jego zdaniem niezbędne są dla uratowania choćby teraz jeszcze tej ilości Żydów, których nie zdążyli wytrzebić w Polsce okupanci niemieccy. Oby ten krzyk rozpaczy i protestu, jakiego szlachetną ofiarę tutaj żegnamy, dopomógł do nadania większej siły tym zabiegom. Wtedy ofiara Zygielbojma, prawdziwie zasłużonego syna Polski, nie będzie zmarnowana […]"

Walka o życie i godność pohańbionego człowieczeństwa żydowskiego

Szmul Zygielbojm, polityk Bundu, sekretarz generalny Sekcji Żydowskiej Centralnej Komisji Związków Zawodowych, radny Warszawy i Łodzi. Od 1942 roku członek Rady Narodowej RP w Londynie, już od 1941 roku podjął bardzo energiczne działania zmierzające do wzbudzenia protestu ze strony opinii światowej. Czuł się przedstawicielem Żydów polskich i ich los był dla niego sprawą zasadniczą. Podejmował próby, żeby poruszyć opinię świata, zwrócić uwagę świata na tę tragedię, która się odbywała na ziemiach polskich. Wysyłał listy do prezydenta USA Franklina D. Roosevelta, przemawiał na antenie BBC. Proponował np., aby alianckie samoloty rozrzuciły nad Niemcami ulotki informujące o zagładzie Żydów.

Zobacz i posłuchaj, kim był Szmul Zygielbojm, gdzie działał i co dla niego znaczyła Polska:

- Uważał za swój obowiązek moralny i narodowy przełamanie pewnej zmowy obojętności, zmowy milczenia wokół tej kłopotliwej sprawy - mówił Wacław Sadkowski, tłumacz książki "Pozostawieni swemu losowi. Ameryka wobec Holocaustu 1941–1945".

Zobacz i posłuchaj, w jaki sposób Zygielbojm i inni emisariusze z Polski, m.in. Jan Karski, próbowali zwrócić uwagę świata na zagładę Żydów:

Raport Jana Karskiego i sumienie świata

Na wiele miesięcy przez wybuchem Powstania w Getcie Warszawskim z terenów Polski, okupowanych przez nazistowskie Niemcy dochodziły do władz państw zachodnich i Rządu RP na Uchodźstwie meldunki i informacje o eksterminacji ludności żydowskiej.

10 grudnia 1942 roku Edward Raczyński, ówczesny minister spraw zagranicznych w Rządzie RP w Londynie, przedstawił aliantom szczegółowy raport o Holokauście, sporządzony na podstawie dokumentów przywiezionych do Londynu przez Jana Karskiego, kuriera i emisariusza władz Polskiego Państwa Podziemnego.

Zobacz i posłuchaj, jakie pamiątki, zdjęcia i dokumenty można zobaczyć na wystawie poświęconej Szmulowi Zygielbojmowi:

Dodatkowo raport przedstawiał relację Jana Karskiego jako naocznego świadka tego, co dzieje się w warszawskim getcie.

Informacje o zagładzie Żydów rząd generała Sikorskiego postanowił przesłać dalej, do Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych z prośbą o udzielenie pomocy. Niestety, jak sam Karski przyznawał, wielu polityków po prostu nie wierzyło, w to co mówił, nawet podczas bezpośrednich rozmów.

Jan Karski spotkał się nawet z samym prezydentem Stanów Zjednoczonych Franklinem D. Rooseveltem. Wszędzie, gdzie się pojawiał, mówił o zagładzie Żydów. Przekazanie dramatycznych informacji o obozach zagłady nie przyniosło oczekiwanego rezultatu. Zachód nie zareagował. Jan Karski przez wiele lat podkreślał uderzającą obojętność świata na dramat Holokaustu.

- Mój raport sprawił, że zebrała się aliancka rada wojenna. Na każdy postulat Żydów brytyjski minister spraw zagranicznych, Anthony Eden odpowiadał "nie" – mówił Jan Karski w jednym z cyklu wywiadów dla Głosu Ameryki, przeprowadzonych przez Macieja Wierzyńskiego w latach 1995 -1997.

Zobacz serwis specjalny o życiu i misjach Jana Karskiego.

im

Portal PolskieRadio.pl uprzejmie dziękuje prof. Dariuszowi Libionce za zgodę na opublikowanie fragmentów książki "Zagłada" (rozdział "Walka i propaganda").

– Wszyscy Żydzi, na całym świecie, chodzą z otwartą raną – zaznaczał Jan Karski w 1995 roku w BBC. – Oni nie chcą, żeby ta rana się zagoiła. I rana ta jest wspomnieniem o Holokauście. Ludzkość nie powinna zapomnieć o tym, co to jest Holokaust.

Informacje o zagładzie Żydów rząd generała Sikorskiego postanowił przesłać dalej do Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych z prośbą o udzielenie pomocy. Niestety, jak sam Karski przyznawał, wielu polityków po prostu nie wierzyło, w to co mówił, nawet podczas bezpośrednich rozmów.

Jan Karski spotkał się nawet z samym prezydentem Stanów Zjednoczonych Franklinem Delano Rooseveltem. Wszędzie, gdzie się pojawiał, mówił o zagładzie Żydów. Przekazanie dramatycznych informacji o obozach zagłady nie przyniosło oczekiwanego rezultatu. Zachód nie zareagował. Jan Karski przez wiele lat podkreślał uderzającą obojętność świata na dramat Holokaustu.

Jan Karski - zobacz serwis specjalny

Świadek zagłady

Latem 1942 roku otrzymał misję poinformowania gen. Władysława Sikorskiego i aliantów o tym, co dzieje się w podbitej Polsce. Przywódca organizacji Bundu Leon Feiner nawiązał kontakt z AK, a kilka miesięcy później wraz z Menachemem Kirszenbaumem wprowadził Jana Karskiego na teren getta warszawskiego. Miało to uwiarygodnić późniejszy raport.

– Czegoś podobnego nie było w całej ludzkości – mówił o Holokauście Jan Karski w 1995 roku w BBC. – Rząd wielkiego, cywilizowanego państwa postanawia w sposób naukowy, systematyczny, zniszczyć cały naród. To, co mnie się wtedy wydawało, a czego teraz jestem pewny: cała ludzkość i Żydzi nie byli na to przygotowani. Wielu, nawet kiedy szło już do komór gazowych, jeszcze w to nie wierzyło.

Rotmistrz Pilecki. Jak ochotnik dostał się do Auschwitz

Raport o Holokauście

Jesienią 1942 roku 28-letni Jan Karski przekazał informacje o zagładzie Żydów na Zachód. Rząd generała Sikorskiego postanowił "Raport Karskiego" przesłać dalej do Anglii i USA z prośbą o udzielenie pomocy. Niestety, jak sam Karski przyznawał, wielu polityków po prostu nie wierzyło w to, co mówił, nawet podczas bezpośrednich rozmów.

KL Auschwitz - zobacz serwis edukacyjny w 75. rocznicę wyzwolenia obozu.

Spotkał się nawet z samym prezydentem Stanów Zjednoczonych Franklinem Delano Rooseveltem. Wszędzie, gdzie się pojawiał, mówił o zagładzie Żydów. Przekazanie dramatycznych informacji o obozach zagłady nie przyniosło oczekiwanego rezultatu. Zachód nie zareagował. Jan Karski przez wiele lat podkreślał uderzającą obojętność świata na dramat Holokaustu.

– Chyba nikt z polskich intelektualistów tak głęboko jak profesor Karski nie zrozumiał dramatu Żydów polskich – mówił prof. Marian Marek Drozdowski, przyjaciel Jana Karskiego w 2013 roku. – On znał dzieje Żydów przede wszystkim dlatego, że pochodził z Łodzi.

im

Największe getto

Pierwszą próbę utworzenia getta w Warszawie Niemcy podjęli już na początku listopada 1939 roku. Na zwołanym posiedzeniu Judenratu funkcjonariusze SS ogłosili, że wszyscy Żydzi w ciągu trzech dni mają zostać skoncentrowani na terenie dzielnicy żydowskiej. Kilkudniowe pertraktacje z Niemcami, prowadzone przez delegację Judenratu na czele z Adamem Czerniakowem, spowodowały tymczasowe odstąpienie od planu. Jednak od połowy listopada 1939 roku przy wylotach niektórych ulic dzielnicy żydowskiej władze niemieckie zaczęły umieszczać pierwsze ogrodzenia z drutu kolczastego oraz tablice z napisami "Zaraza, wstęp dla żołnierzy wzbroniony".

Specjalne opaski dla Żydów

30 listopada 1939 roku szef dystryktu warszawskiego Ludwig Fischer wydał rozporządzenie dotyczące obowiązkowego noszenia przez Żydów specjalnych opasek. W celu lepszej organizacji prac nad utworzeniem getta w Warszawie 23 stycznia 1940 roku powołany został Wydziału Przesiedleń w Urzędzie Szefa Dystryktu. Na jego czele stanął Waldemar Schön, przedwojenny współpracownik Franka i Fischera.

Wydział do marca 1941 roku sprawował cywilny nadzór nad gettem. Po jego rozwiązaniu rolę tę przejął urząd komisarza żydowskiej dzielnicy mieszkaniowej. Schön początkowo planował utworzenie getta na Pradze. Jego zdaniem dzięki temu w sposób naturalny ludność żydowska oddzielona zostałaby od lewobrzeżnej Warszawy. Koncepcja ta spotkała się z krytyką m. in. Zarządu Miasta, który argumentował, że doprowadzi ona do dużych problemów gospodarczych, wynikających m.in. z tego, że Żydzi stanowią ogromną większość rzemieślników warszawskich.

Ponadto zwracano uwagę na problemy aprowizacyjne, które musiałyby pojawić się w sytuacji izolowania tak wielkiej liczby ludzi w jednej dzielnicy. W drugiej połowie marca 1940 roku władze niemieckie zażądały od Judenratu, żeby na własny koszt rozpoczął budowę muru wokół dzielnicy żydowskiej.

W tym samym czasie doszło w Warszawie do zamieszek antysemickich. Polscy chuligani, inspirowani przez Niemców, bili Żydów, wznosili antysemickie okrzyki oraz rabowali żydowskie sklepy i mieszkania. Zajścia te, rejestrowane przez Niemców, miały uzasadniać konieczność przeniesienia ludności żydowskiej do getta dla jej ochrony przed Polakami.

Powstanie w getcie - zobacz serwis historyczny

Żydzi wyrzucani z mieszkań

Nowa koncepcja Wydziału Przesiedleń pojawiła się w kwietniu 1940 roku. Zakładała ona utworzenie getta na peryferiach Warszawy. Składać się miało ono z dwóch części. Pierwsza obejmowałaby teren Woli i Koła, druga Grochowa. Akcja miała rozpocząć się w lipcu i zakończyć przed zimą. W czerwcu 1940 roku zakończono prace nad budową muru. Na granicach "obszaru zagrożonego epidemią" umieszczono tablice ostrzegawcze.

W zarządzeniu wydanym 7 sierpnia 1940 roku władze niemieckie nakazywały ludności żydowskiej natychmiastowe opuszczenie dzielnicy niemieckiej. W dzielnicy polskiej mogli pozostać jeszcze przez jakiś czas. Natomiast Żydzi przybywający do Warszawy mieli obowiązek trafiać wyłącznie do otoczonej murem dzielnicy żydowskiej.

Autorzy książki "Getto Warszawskie. Przewodnik po nieistniejącym mieście", Barbara Engelking i Jacek Leociak, tak opisują przesiedlenia rozpoczęte w sierpniu 1940 roku: "Żydzi są brutalnie wyrzucani z mieszkań, na ulicach pojawiają się riksze i wozy z dobytkiem. Rozpoczyna się wielka migracja w obrębie miasta. Wybuchają konflikty między żydowskimi i polskimi mieszkańcami w związku z koniecznością przeprowadzek".

We wrześniu akcja przesiedlania Żydów z aryjskiej części miasta rozszerzała się, jednocześnie plany dotyczące jego obszaru ciągle się zmieniały. 13 września 1940 roku gubernator Frank wydał rozporządzenie o ograniczeniu swobodnego wyboru zamieszkania i pobytu w Generalnym Gubernatorstwie. Dokument ten stał się formalną podstawą do tworzenia gett na terenie GG.

Piekło w środku miasta

2 października 1940 roku szef warszawskiego dystryktu Fischer podpisał oficjalne zarządzenie o utworzeniu warszawskiego getta. Załączony do niego został spis ulic wyznaczających granicę dzielnicy żydowskiej. Kolejna decyzja Fischera, wydana dziesięć dni później, dotyczyła podziału Warszawy na trzy dzielnice mieszkaniowe: niemiecką, polską i żydowską. Ludność polska opuścić musiała zarówno dzielnicę niemiecką jak i żydowską. Granice getta od października do połowy listopada wciąż jeszcze ulegały zmianom. Wśród ludności żydowskiej panowała atmosfera paniki i chaosu, mnożyły się również konflikty z ludnością polską o sporne ulice. W związku z zaistniałą sytuacją Niemcy zgodzili się przedłużyć termin zakończenia przesiedleń do 15 listopada.

16 listopada 1940 roku warszawskie getto zostało zamknięte. Obok niemieckiej żandarmerii, bram getta strzegła także policja polska i żydowska, a do jego opuszczenia potrzebna była specjalna przepustka. Przez kolejne miesiące granice getta nieustannie zmieniano, ograniczając jego obszar. Warszawskie getto było największym spośród założonych przez Niemców.

Według spisu dokonanego na rozkaz władz niemieckich przez Judenrat w październiku 1939 roku w Warszawie przebywało ok. 360 tysięcy Żydów. Ich liczba zwiększyła się po zarządzeniu wydanym 30 października 1939 roku przez Heinricha Himmlera, które nakazywało przesiedlenie ludności polskiej i żydowskiej do Generalnego Gubernatorstwa z ziem włączonych do Rzeszy. W jego wyniku od listopada 1939 roku do października 1940 roku do Warszawy przybyło około 90 tysięcy Żydów. Mimo iż liczba mieszkańców getta na skutek wysokiej śmiertelności i ucieczek pozornie malała, to kolejne migracje wciąż zagęszczały getto, którego terytorium kurczyło się.

Od stycznia do marca 1941 roku przybyło do niego około 50 tys. Żydów z zachodniej części  Warszawy. Wtedy też liczba mieszkańców getta osiągnęła blisko 460 tysięcy.

Żydzi przebywający w getcie żyli w strasznych warunkach. Marek Stok tak opisywał warszawskie getto w zimie 1941 roku.: "Tysiące nędzarzy, żebraków stale biwakuje na ulicy. To nie są ludzie - jakieś straszliwe mary. Upiorne postacie w brudnych łachmanach, szmatach, wychudzone twarze o rozgorączkowanych oczach i spuchniętych z głodu nogach. Są wszędzie. Na podwórkach, na chodnikach, pod murami i na jezdniach, zawodzą, krzyczą proszą o jałmużnę. (...) Nie można przejść dłuższego odcinka ulicami, by nie spotkać trupów ludzkich. Leży trup w łachmanach na chodniku, a ludzie spiesznie, starając się nie patrzeć, przechodzą obok, aż jakaś litościwa dusza przykryje go gazetami. Trupy mężczyzn, kobiet, dzieci. Na wszystkich ulicach".

PAP/IAR

W 1945 roku Eichmann przebywał w amerykańskich obozach jenieckich, ale nie odkryto jego prawdziwej tożsamości. W 1950 roku uciekł z Niemiec do Argentyny dzięki pomocy siatki dawnych nazistów. Pod nazwiskiem Klement pozostawał na wolności do maja 1960 roku, gdy agenci izraelskiego Mosadu porwali go spod domu w Buenos Aires. W przebraniu pracownika linii lotniczych El-Al i pod wpływem narkotyków przewieziono Eichmanna specjalnym samolotem do Izraela, gdzie stanął przed sądem za zbrodnie dokonane na narodzie żydowskim podczas II wojny światowej.

German Death Camps - zobacz serwis edukacyjno-społeczny

Zbrodniarz przed sądem

Proces Adolfa Eichmanna rozpoczął się 11 kwietnia 1961 roku w Jerozolimie. Ze względu na zainteresowanie mediów na jego miejsce wybrano nowo wybudowany Dom Ludowy, mogący pomieścić 750 widzów. W czasie procesu budynek strzeżony był przez policję i wojsko, a teren wokół niego otoczono wysokim ogrodzeniem.

W akcie oskarżenia, odczytanym przez przewodniczącego składu sędziowskiego Mosze Landaua, Eichmannowi zarzucono zbrodnie przeciwko narodowi żydowskiemu. Oskarżono go o to, że w latach 1939-1945 wraz z innymi spowodował śmierć milionów Żydów.

Akt oskarżenia

"Sprawcy ci - stwierdzał akt oskarżenia - odpowiadali za realizację faszystowskiego planu fizycznej eksterminacji Żydów, programu znanego pod nazwą "ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej".

"Stojąc tu przed wami, sędziowie Izraela, by przewodniczyć oskarżeniu Adolfa Eichmanna, nie stoję sam. Wraz ze mną stoi sześciomilionowa rzesza oskarżycieli. Ale nie mogą oni wstać i oskarżycielskim palcem wskazać tego, który zasiada na ławie oskarżonych, i powiedzieć: Oskarżam. Bo ich popioły piętrzą się na wzgórzach Auschwitz i na polach Treblinki, bo rozsypano je w polskich lasach. Ich groby są rozrzucone jak Europa długa i szeroka. Ich krew woła, ale ich głosu nie słychać. Dlatego będę mówił w ich imieniu" - tymi słowami rozpoczął swoje wystąpienie na procesie Gideon Hausner, prokurator generalny Izraela.

Akt oskarżenia mówił o odpowiedzialności Eichmanna za zbrodnie dokonywane w obozach zagłady w Auschwitz, Treblince, Bełżcu, Sobiborze, Chełmnie i Majdanku. Podkreślał, że Eichmann winny jest śmierci tysięcy Żydów w obozach pracy niewolniczej, gettach i obozach przejściowych, a szczególnie "mniej więcej połowy miliona Żydów węgierskich".

W oskarżeniu znalazły się także zarzuty dotyczące odpowiedzialności Eichmanna za działania Einsatzgruppen w Rosji w 1941 roku.

Jeden z punktów oskarżenia obejmował krzywdy wyrządzone milionom Żydów w czasie nazistowskich rządów: masowe aresztowania, głodzenie, bicie, niewolnictwo, akcje bojkotu gospodarczego oraz rabunek żydowskiej własności. Wśród zarzutów znalazły się również oskarżenia o zbrodnie popełnione przeciwko ludności nieżydowskiej, dotyczące m.in. masowych deportacji Polaków, Romów, Słoweńców, a także bezpośrednią odpowiedzialność za deportację i śmierć setki dzieci z czeskich Lidic.

Ostatnie punkty aktu oskarżenia dotyczyły przynależności Eichmanna do zbrodniczych organizacji SS, SD i Gestapo. Na każdy z przedstawionych zarzutów Eichmann odpowiadał w czasie procesu: "W rozumieniu aktu oskarżenia - niewinny". Przez dwa miesiące prokurator Hausner oskarżał Eichmanna przedstawiając mu kolejne dowody, dotyczące jego zasadniczej roli w przeprowadzeniu zagłady Żydów.

Wysłuchano ponad stu świadków, zaprezentowano setki dokumentów, a także wypowiedzi byłych współpracowników Eichmanna, m.in. Rudolfa Hoessa, komendanta KL Auschwitz. Wśród materiałów przedłożonych sądowi znalazły się również zapisy wywiadów, których udzielił Eichmann w Argentynie Willemowi Sassenowi, pracującemu w czasie wojny w Urzędzie do spraw Propagandy NSDAP. Odpowiadając na zarzuty stawiane mu w akcie oskarżenia Eichmann wypowiadał się w sposób rozwlekły i często trudny do zrozumienia.

Wyrok

14 sierpnia 1961 roku po mowach końcowych, ogłoszona została przerwa w posiedzeniach sądu. Cztery miesiące później sąd w Jerozolimie wznowił obrady. Wyrok, liczący 211 stron, przez 15 godzin odczytywali na zmianę trzej sędziowie. Adolf Eichmann uznany został winnym zbrodni przeciwko narodowi żydowskiemu, zbrodni przeciwko ludzkości, zbrodni wojennych i przynależności do organizacji zbrodniczych.

Bez skruchy

Odnosząc się do wyroku sądu Eichmann stwierdził, że winę za popełnione zbrodnie ponoszą polityczni przywódcy. Jego uchybieniem było bezwarunkowe posłuszeństwo i lojalność, które wykorzystano. Nigdy nikogo nie zabił, zawsze starał się postępować według norm etyki, ale "państwo - mówił - uniemożliwiło mi życie zgodnie z tą zasadą".

15 grudnia 1961 roku sędzia Landau odczytał wyrok: "Wysyłanie przez oskarżonego każdego pociągu wiozącego tysiąc istnień ludzkich do Auschwitz lub jakiegokolwiek innego obozu koncentracyjnego oznaczało, że oskarżony ma bezpośredni udział w tysiącu zabójstw z premedytacją [...] Nawet gdyby się okazało, że oskarżony w swoim działaniu kierował się, jak przekonywał, ślepym posłuszeństwem, to nadal twierdzilibyśmy, że człowiek przez tyle lat uczestniczący w tak ogromnej zbrodni musi ponieść karę w najwyższym znanym prawu wymiarze". "Przekonaliśmy się jednak - kontynuował sędzia Landau - że oskarżony w swoim działaniu wewnętrznie identyfikował się z rozkazami, które otrzymywał, i z nieugięta wolą dążył do zrealizowania zbrodniczych zamiarów. [...] Sąd skazuje Adolfa Eichmanna na śmierć".

Był to pierwszy wyrok śmierci wydany przez izraelski sąd. Po ogłoszeniu wyroku Eichmann złożył apelację. Apelację rozpatrywano od 22 do 29 marca 1962 roku. 29 maja 1962 roku została ona odrzucona. Tego samego dnia Eichmann zwrócił się do prezydenta Izraela z prośbą o ułaskawienie. Dwa dni później poinformowano go, że została ona odrzucona. Wyrok przez powieszenie wykonano tuż przed północą 31 maja 1962 roku w więzieniu w Ramli. Ciało Eichmanna zostało spalone, a jego prochy rozsypane na morzu, poza wodami terytorialnymi Izraela.

Na początku 2011 roku niemiecka prasa ujawniła, że wywiad RFN znał miejsce pobytu Eichmanna już osiem lat przed jego schwytaniem w 1960 roku, lecz zataił tę informację.

pd/im

Edward Mosberg był Żydem ocalałym z Holokaustu i więźniem niemieckich obozów koncentracyjnych. Przez dziesiątki lat angażował się w upamiętnienie ofiar Zagłady i innych zbrodni dokonanych przez Niemców w czasie II wojny światowej. Bronił dobrego imienia Polski na arenie międzynarodowej i sprzeciwiał się przekłamywaniu prawdy o Holokauście. Za swoją działalność w 2019 roku został odznaczony Krzyżem Komandorskim Orderu Zasługi RP. Odszedł 22 września 2022 roku w wieku 96 lat.

- Gdy tylko mam taką sposobność, to mówię o Zagładzie. To jest mój obowiązek wobec rodziny i wszystkich, którzy zostali zamordowani przez Niemców - powiedział w radiowej audycji.

Świadek historii

Edward Mosberg urodził się 6 stycznia 1926 roku w Krakowie w rodzinie żydowskiej. W momencie wybuchu II wojny światowej miał 13 lat. W 1941 roku Niemcy zamordowali jego ojca, a resztę rodziny wyrzucili z mieszkania i osadzili w miejscowym getcie. Edward mieszkał tam z mamą i dwiema siostrami do marca 1943 roku, gdy hitlerowcy zlikwidowali wydzielony obszar żydowskiego getta. 

Był wówczas świadkiem wielu okrucieństw dokonywanych przez Niemców.  

- Widziałem też matkę trzymającą swoje małe dziecko na rękach. Nazista wyrwał jej dziecko z rąk i roztrzaskał jego główkę o ścianę. Jeśli znaleziono ukryte w bagażach dziecko, naziści przestrzeliwali torby - opowiadał na terenie byłego obozu Auschwitz-Birkenau podczas Marszu Żywych w 2017 roku. 

Po zlikwidowaniu krakowskiego getta Edward Mosberg trafił do obozu koncentracyjnego Plaszow. W następnej kolejności został osadzony w obozie w Mauthausen. 

- Podczas transportu z Płaszowa do Mauthausen, byliśmy zamknięci w bydlęcych wagonach. Bez okien i toalet. Było gorąco. To był sierpień 1944 roku. Ludzie umierali od tego upału. […] W Mauthausen pracowałem w kamieniołomie. Nosiłem kamienie w górę i w dół po schodach liczących 186 stopni. Jeśli stawałeś na moment, SS-man bił cię batem, strzelał do ciebie lub spychał w przepaść, byś zginął - wspominał w 2017 roku.  

Po Mauthausen został przewieziony do obozu w Linz. Tam 5 maja 1945 roku doczekał wyzwolenia przez żołnierzy amerykańskich, choć o mały włos nie przeżyłby wojny. W dniu wkroczenia Amerykanów Niemcy zaprowadzili więźniów obozu do jaskini, gdzie zamierzali wysadzić ich w powietrze. Ładunki wybuchowe jednak nie eksplodowały. 

"Muszę o tym mówić"

Po wojnie Edward Mosberg krótko mieszkał w Krakowie, a w 1951 roku wyemigrował do Stanów Zjednoczonych. Przez dziesięciolecia, aż do śmierci dawał świadectwo okrucieństw dokonanych przez Niemców podczas II wojny światowej.  

- Od marca 1942 roku do grudnia 1942 naziści sprowadzili Żydów z Polski i innych krajów do niemieckiego obozu zagłady w Bełżcu. Przywożeni więźniowie byli wpychani do komór gazowych, gdzie byli mordowani spalinami wydostającymi się z rur wydechowych ciężarówek. Ofiarami ludobójstwa byli mężczyźni, kobiety i dzieci, noworodki. Czy ktoś jest w stanie wyobrazić sobie horror matki, gdy gaz zaczynał uśmiercać jej dziecko? Przerażenie jej dziecka, które brało ostatni oddech? Czy ktokolwiek może sobie wyobrazić pełen bólu płacz i modlitwy? Jako ocalały, nie mogę tego pojąć. Nikt, nikt nie jest w stanie tego pojąć - opowiadał w 2017 roku podczas Marszu Żywych.

Czytaj także:

Świadectwo ocalałego z Holokaustu Edwarda Mosberga

Żona Edwarda Mosberga również przeżyła piekło niemieckich obozów. W czasie II wojny światowej przebywała m.in. w Auschwitz-Birkenau, Bergen-Belsen czy Mauthausen-Gusen. Była świadkiem, jak Niemcy zastrzykiem zabili jej matkę, a następnie wrzucili do ognia. W jednym z obozów zagazowany i spalony w krematorium został jej 9-letni brat. 

Pod koniec wojny Niemcy próbowali zatrzeć ślady swojej zbrodniczej działalności i albo mordowali więźniów, albo przepędzali ich do innych obozów. W takich marszach śmierci umierało z wycieńczenia tysiące osób. 

- Moja żona przeżyła dwa marsze śmierci i nie może o tym opowiadać, bo zaraz zaczyna płakać - mówił Edward Mosberg podczas rozmowy z Katarzyną Gójską w 2020 roku. - Ja jestem troszeczkę silniejszy i muszę o tym mówić.

German Death Camps - zobacz serwis edukacyjno-społeczny

"Niemców obwiniam za wszystko"

Edward Mosberg na każdym kroku bronił dobrego imienia Polski i dbał o to, aby prawda o Holokauście nie była przekłamywana.

- Niemcy wymordowali 6 milionów Żydów i kilka milionów nie-Żydów, którzy przeciwstawili się partii nazistowskiej. W tym ponad milion Polaków. […] Nie powinniśmy zapominać, że nie było polskich obozów śmierci, ani polskiego Holokaustu - zaznaczył podczas przemowy w 2017 roku.  

Wyraźnie podkreślał winę sprawców Zagłady.

- Niemców obwiniam za wszystko. Gdyby nie wybrali w 1932 roku Adolfa Hitlera, to nie byłoby u władzy nazistów, nie byłoby obozów koncentracyjnych, obozów zagłady, nie byłoby tych morderstw, które popełnili - ocenił w radiowej rozmowie w 2020 roku.

th