Polscy żołnierze na frontach II wojny światowej - zobacz serwis historyczny

Wojskowy triumf "Casablanki"

Nikt nie spodziewał się takiego sukcesu. Wprawdzie studio Warner Bros. zatrudniło uznanych scenarzystów i zgromadziło na planie gwiazdy filmowe - z Humphreyem Bogartem oraz Ingrid Bergman na czele - lecz wytwórnia zakładała, że będzie to jeden z wielu filmów, jakie co roku produkował amerykański przemysł filmowy w okresie tzw. złotej ery Hollywood.

W pewnym sensie "Casablance" dopomógł... desant wojsk amerykańsko-brytyjskich w Maroku i Algierii. Rozpoczęta nocą z 7 na 8 listopada 1942 roku operacja "Torch", która doprowadziła do odbicia Afryki Północnej z rąk Niemców i Włochów, przyczyniła się także do przyśpieszenia prac nad filmem. Amerykański filmoznawca Frank Miller mówił: "Była planowana scena, po zakończeniu, która pokazuje Ricka i Renault na alianckim statku, ale plany, by ją nakręcić, zostały odrzucone, kiedy wydział marketingu zdał sobie sprawę, że muszą wydać film szybko, aby zarobić na wyzwoleniu Afryki Północnej".

Tu serce, tam powinność...

Podobieństwa między rzeczywistymi tłem historycznym a fabułą dzieła Michaela Curtiza są aż nadto widoczne. Akcja filmu dzieje się podczas II wojny światowej w Casablance w Maroku, na terenach kontrolowanych przez Francję Vichy. Rick Blaine (Humphrey Bogart), właściciel klubu Rick’s Café Americain, stara się zachować neutralność, przyjmując w swoim lokalu zarówno przedstawicieli rządu Vichy i nazistowskich Niemiec, jak i alianckich agentów, a także rozmaitych uciekinierów i złodziei.

Pewnego dnia Rick spotyka swoją dawną kochankę Ilsę Lund (Ingrid Bergman), która zjawia się w klubie ze swoim mężem Victorem Laszlo. Osią "Casablanki" staje się konflikt wewnętrzny Ricka, który musi wybierać między uczuciem do Ilsy a oddaniem przysługi Victorovi, któremu może pomóc wydostać się z Casablanki, by ten mógł dalej walczyć z nazistami. 

"Powrót do Casablanki". Mieczysław Słowikowski jak bohater filmowy

Victor, filmowy przywódca czechosłowackiego ruchu oporu, ma swojego odpowiednika w Wojsku Polskim - to Mieczysław Słowikowski (pseud. "Rygor"), który w tamtym czasie zorganizował 70-osobową siatkę szpiegowską w Afryce Północnej, co w istotny sposób wpłynęło na powodzenie inwazji aliantów.

Jak płakać na "Casablance"?

"Casablanca" jest bez wątpienia jednym z najbardziej znanych wyciskaczy łez. Płaczą kobiety i mężczyźni.

– Ciekawym zagadnieniem dotyczącym filmu jest to, kiedy kto się wzrusza – mówił w 2010 roku krytyk filmowy Jacek Szczerba. – Kto się wzrusza wtedy, kiedy Ingrid Bergman i Humphrey Bogart żegnają się i ona płacze, a kto wtedy, gdy muzyk gra "As Time Goes By"? – powiedział.

Kiedy Bergman mierzy z pistoletu do Bogarta, po chusteczki sięga męska część widowni. – Może mężczyźni mają większą skłonność do patosu niż do sentymentu – zastanawiał się Jacek Szczerba.

Pianino z filmu "Casablanca" sprzedane za 3 miliony dolarów

Wspomniana piosenka "As Time Goes By" ("Jak mija czas") z pewnością wzrusza zarówno męską, jak i kobiecą część widzów. Wyśpiewana i zagrana na pianinie przez Arthura "Dooleya" Wilsona uznawana jest za jedną z najpiękniejszych melodii w historii kina. Tymczasem, jak w 2012 roku przypomniał dziennikarz Paweł Sztompke, "As Time Goes By" trafiło do "Casablanki" przez przypadek.

– Piosenkę skomponowano około 15 lat przed powstaniem filmu – opowiadał Paweł Sztompke. – Została wykorzystana w ostatniej chwili. Okazywało się bowiem, że utwory, które zostały napisane specjalnie na potrzeby tego filmu, nie pasowały, więc je zmieniano albo wyrzucano. Twórcy "Casablanki" wcale nie byli przekonani, że będzie to przebój, wręcz przeciwnie, chcieli się ratować czymkolwiek – dodał.

"Początek pięknej przyjaźni"

W 1944 roku "Casablanca" zdobyła trzy Oscary - za najlepszy scenariusz adaptowany, najlepszą reżyserię i najlepszy film. Przez 77 lat od premiery doczekała się statusu filmu kultowego. Nikt nie wyobraża sobie dziś historii kina bez dzieła Michaela Curtiza. Amerykański Instytut Filmowy umieścił je na drugim miejscu (po "Obywatelu Kanie") listy 100 najlepszych amerykańskich filmów, a w 2006 roku Amerykańska Gildia Reżyserów Filmowych uznała scenariusz "Casablanki" za najlepszy w historii.

Słowa bohaterów dzieła weszły do obiegu kultury popularnej i języka potocznego. Na ogłoszonej przez Amerykański Instytut Filmowy liście 100 pamiętnych cytatów w historii kina najwięcej zdań - aż sześć - pochodzi właśnie z "Casablanki". To m.in. pamiętne "Twoje zdrówko, mała", "Zagraj to, Sam. Zagraj »Jak mija czas«", "Zawsze będziemy mieli Paryż" czy wreszcie "Louis, myślę, że to jest początek pięknej przyjaźni".

mc

30 września 1924 roku w Nowym Orleanie urodził się Truman Capote, amerykański pisarz i scenarzysta, na świecie znany głównie dzięki noweli "Śniadanie u Tiffany'ego" i głośnej powieści dokumentalnej "Z zimną krwią". Jego talent literacki objawił się jednak przede wszystkim w opowiadaniach, w których tętni życie małych miasteczek i wielkich metropolii.

Genialny skandalista

Przyszedł na świat jako Truman Streckfus Persons. Jego dzieciństwo nie było łatwe. Rodzice się rozwiedli, mały Truman wciąż zmieniał miejsce pobytu. Wychowywali go krewni. Piekielnie inteligentny chłopak nie załamał się przeciwnościami losu. Zanim poszedł do szkoły, sam nauczył się czytać i pisać. Już jako 11-latek tworzył prozę i brał udział w konkursach literackich dla dzieci. To był prolog pełnej sukcesów drogi pisarskiej, która rozsławiła jego przybrane nazwisko "Capote".

Był postacią uwielbianą i nienawidzoną jednocześnie. Jego talent pozwalał mu swobodnie piąć się po szczeblach kariery, ale ironiczny i prowokacyjny sposób bycia, a także jawne przyznawanie się do homoseksualizmu przysporzyły mu wielu wrogów. Był gwiazdorem i zdawał sobie sprawę z tego, jak ważny dla XX-wiecznego artysty jest szum medialny wokół jego utworów i wokół osoby.

Zanim zaszokował świat opartą na faktach powieścią "Z zimną krwią" (1965), w której z niezwykłym realizmem przedstawił historię dwóch morderców i która stała się kamieniem milowym literatury non-fiction, zyskał międzynarodową popularność dzięki opublikowanemu w 1958 "Śniadaniu u Tiffany'ego".

"Holly Golightly to ja!"

Tekst o niejakiej Holly Golightly autor uważał za przełom w twórczości, a główną bohaterkę dzieła uznał za najlepszą kreację postaci w swojej prozie. Od razu też poznali się na niej filmowcy. Od wydania "Śniadania u Tiffany'ego" do premiery filmu pod tym samym tytułem nie minęły nawet trzy lata.

Luźna adaptacja noweli Capote'a z Audrey Hepburn w roli głównej stała się głośna i jest do dziś jedną z kultowych produkcji Hollywood. Holly Golightly z twarzą Hepburn stała się jedną z ikon popkultury, a jej wizerunek wciąż jest reprodukowany w milionach egzemplarzy na całym świecie.

Wobec tego sukcesu nie mogło zabraknąć osób, które chciały ogrzać się w cieple sławy dzieła. Można było to zrobić albo poprzez twierdzenie "to ja jestem pierwowzorem Holly Golightly", albo - "to ja jestem pierwowzorem Holly Golightly i żądam satysfakcji". Z pierwszej możliwości skorzystała połowa kobiet, które znały Trumana Capote'a, z drugiej zaś Bonnie Golightly, która oskarżyła pisarza o zniesławienie i naruszenie prywatności. Próbowała dowieść swych racji przed sądem, ten jednak nie dopatrzył się podobieństw między dwiema pannami Golightly (oczywiście poza nazwiskiem).

Mistrz literackiego portretu

Zdaniem wielu znawców literatury geniusz Capote'a przejawiał się przede wszystkim w krótkiej formie. Debiutował jeszcze przed 20. rokiem życia, a w 1943 roku wydał pierwszy zbiór opowiadań "Zatrzaśnij ostatnie drzwi". Siłą jego prozy jest udane połączenie drobiazgowego realizmu z subtelną groteską i fantastycznymi motywami, stałe oscylowanie między jawą i snem.

Capote miał talent do pisania dialogów, który zawdzięczał niezwykłej pamięci (w nowojorskim środowisku intelektualnym mówiło się, że pamiętał dokładnie wszystkie rozmowy, jakie prowadził), i do stwarzania głębokich psychologicznych portretów. Psychologia jednak była dla Capote'a nie celem samym w sobie, ale pretekstem do pokazywania całej złożoności ludzkiego świata, konfliktu postaw i wartości.

W 1999 roku w Polskim Radiu o opowiadaniach Trumana Capote'a dyskutowali Iwona Smolka, Piotr Matywiecki i Tomasz Burek. Goście audycji mówili przede wszystkim o niezwykłości portretowania przez Capote'a swoich bohaterów. Tomasz Burek zwrócił uwagę, że ludzie ukazani w tych opowiadaniach są zawsze zagubieni, oderwani od rzeczywistości, niczym lunatycy we śnie. Ich dramat rozgrywa się między walką o przetrwanie a podświadomym dążeniem do autodestrukcji.

Piotr Matywiecki mówił z kolei o pewnej schematyczności fabuły opowiadań, która jest jednak starannie przemyślanym zabiegiem. – Fabuły są tylko rusztowaniami, wokół których oplata się te cudowne, niejednoznaczne charakterystyki ludzi – stwierdził nasz gość.

***

Truman Capote przeżył niespełna 60 lat. Zmarł 25 sierpnia 1984 roku w Los Angeles.

mc/lm

Utracone dzieciństwo

W najsłynniejszym dziele Wellesa - "Obywatelu Kane'ie" - istotną rolę odgrywa wątek utraconego dzieciństwa, którego cień podąża za człowiekiem całe życie. Sam Welles nie miał łatwego dzieciństwa, wcześnie osierocony przez matkę, trafił pod opiekę ojca-alkoholika. "W tamtym czasie trudno właściwie orzec, kto opiekował się kim" pisał biograf Wellesa, Frank Brady. Orson musiał wcześnie wydorośleć. 

Jako 16-latek, po śmierci ojca, rzucił szkołę (mimo uzyskania stypendium na Harvardzie), i ruszył w podróż po Europie. Odkrył w sobie duszę artysty, w czasie swoich wędrówek szkicował i malował. Tutaj też zaczął karierę aktorską - grał już główne role w przedstawieniach dublińskiego Gate Theatre. Był to dla niego czas wolności, być może dlatego później, gdy producenci odrzucali kolejne jego fantastyczne pomysły, postanowił realizować je właśnie na Starym  Kontynencie. 

Teatr dla mniejszości

Wielki Kryzys zmusił go do powrotu w 1933 roku do Stanów Zjednoczonych. Zakochany w Szekspirze, wydał zbiór dzieł dramaturga, opatrzony swoimi ilustracjami. Ta miłość będzie dawała o sobie znać przez całe życie Orsona, który w ciągu trwającej pół wieku kariery wcielił się w całą paletę bohaterów Szekspira. 

Inscenizacja był jego wielką miłością. W 1937 roku wraz z Johnem Housemanem otworzył w Nowym Jorku słynny Mercury Theatre. 

- To było w tamtych czasach coś niesłychanego: Welles zgromadził bezrobotnych, czarnoskórych mieszkańców i zmontował z nich zespół, który zagrał "Makbeta" - podkreślał filmoznawca Andrzej Kołodyński w audycji Joanny Sławińskiej z cyklu "Rozdroża kultury". 

Marsjanie atakują

30 października 1938 Orson Welles wpędził w panikę prawie całą Amerykę. Nadał słynne słuchowisko według powieści Herberta Georga Wellsa "Wojna światów". Utrzymana w konwencji relacji na gorąco audycja doprowadziła do wybuchu histerii. Słuchacze byli przekonani, że słuchają nadawanych przez spikera rzeczywistych komunikatów z ataku Marsjan na Ziemię. Panika była tak ogromna, że kilka osób zmarło nawet na zawał serca.

Przypadek "Wojny światów" doprowadził do sformułowania socjologiczno-medioznawczej teorii magicznego pocisku, zgodnie z którą odbiorcy są skłonni do bezrefleksyjnego przyjmowania przekazu medialnego. 

– Wtedy ten 23-latek uwierzył chyba w to, że jest naprawdę genialnym człowiekiem – podkreślał krytyk filmowy Waldemar Chołodowski w aud. Ireny Eichler z 1997 roku.

"Obywatel Kane"

Dzięki "Wojnie światów" zaledwie 23-letni Welles stał się postacią powszechnie znaną. Nic dziwnego, że zainteresował się nim Hollywood. Zaledwie dwa lata po słynnym słuchowisku, Welles przystąpił do realizacji swojego opus magnum - filmu "Obywatel Kane" – do dziś uznawany jest za jeden z najlepszych obrazów w historii kina.

- Welles łączył w swoim dziele różne gatunki sztuki filmowej: sekwencje wyjęte z kina awangardowego, przez sekwencje charakterystyczne dla kronik filmowych i kina dokumentalnego, aż po nowatorskie sceny z wykorzystaniem głębi ostrości, dzięki czemu uruchamiał moce interpretacyjne u widza. "Obywatel Kane" to lokomotywa, która ciągnie zarówno kino artystyczne, jak i kino komercyjne - mówił filmoznawca Piotr Kletowski na antenie Polskiego Radia. 

Kiedy miał 25 lat, wytwórnia RKO udostępniła mu swoje studia i podpisała z nim niewyobrażalny, jak na tamte czasy, kontrakt opiewający na 150 tys. dolarów.

– Orson Welles kiedy wszedł do wytwórni i zobaczył, co go czeka: że ma ekipę, kamery, powiedział, że kino jest najpiękniejszą zabawką elektryczną, jaką kiedykolwiek ofiarowano małemu chłopcu – mówiła Oleksiewicz. – Kino było dla niego wspaniałą zabawą.

Co ciekawe, "Obywatel Kane" nie był wcale sukcesem kasowym, a Welles tym samym wystawił na próbę zaufanie wytwórni. Reżyser podjął się też prób, bardzo udanych, ekranizacji klasycznych dzieł: "Makbeta" i "Otella" według Szekspira czy "Procesu" Kafki.

Odcinając kupony od sukcesu

Sukcesy w życiu zawodowym nie przełożyły się na powodzenie w życiu prywatnym. Aktor miał trzy żony i czworo dzieci.

– Spalające go ambicje powodowały, że okropne było jego życie prywatne – mówił Waldemar Chołodowski.

Sława, na którą zapracował sobie w bardzo młodym wieku Orson Welles, nie opuszczała go do końca życia. Niestety, kolejne jego dzieła nie charakteryzowały się takim kunsztem, jak te z początku kariery. Słynny Welles był angażowany później do charakterystycznych ról w filmach niskiej klasy artystycznej.

– Welles mając 40 lat osiągnął 170 kilogramów wagi – mówiła Anna Semkowicz w swojej audycji w 1985 roku. – Kochał, jadł, wszystko nad miarę. W wieku 50 lat jego dzienną porcję stanowiło: 20 cygar, butelka koniaku, butelka czerwonego wina, kilka kieliszków kweresu i parę szklanek tequili. Kochał żyć i to też stanowi część jego legendy.

Za wkład w kinematografię światową otrzymał w 1966 roku nagrodę na Festiwalu Filmowym w Cannes, a 4 lata później został nagrodzony Oskarem za całokształt twórczości. W 1982 roku wyróżniono go nagrodą specjalną Międzynarodowego Festiwalu Filmowego w Wenecji. 

bm

Pierwsza edycja w cieniu wojny

Już samo miejsce u podnóża Alp, na zachód od Nicei, nad malowniczą zatoką, gdzie główną promenadę miasta wyznacza bulwar La Croisette, biegnący wzdłuż zatoki, nieopodal mariny z pięknymi i ekskluzywnymi jachtami, ciągnących się plaż i portu z jednej strony, a z drugiej zabudowania z fasadami słynnych hoteli, od lat jest miejscem świętym dla ludzi świata filmu.

Dość powiedzieć, że festiwal narodził się wcześniej niż wskazany pierwszy rok jego edycji. Już pierwsze pomysły Festiwalu miały miejsce 8 lat wcześniej, jeszcze przed wybuchem II wojny światowej. Jak podają oficjalne strony festiwalu, powstał on w odpowiedzi na Wenecki Festiwal pod nazwą "Venice Mostra", który był pierwszym w świecie tego typu wydarzeniem. W roku 1938 odbywała się jego szósta edycja i zgodnie i wbrew jury, dzięki silnym politycznym naciskom, wygrały dwa propagandowe filmy - nazistowski film "Olympia" reżyserowany przez ulubienicę Hitlera Leni Riefenstahl oraz włoski dramat wojenny "Luciano Serra, pilot" nakręcony przez Goffredo Alessandriniego. Wtedy jeszcze nagrody nosiły nazwę "Pucharu Mussoliniego" dla filmu włoskiego i dla filmu zagranicznego.

Plakat z pierwszej edycji Festiwalu Filmowego w Cannes z 1946 roku. Źr. Forum

Cannes kontra Wenecja

Na stronach Festiwalu w Cannes czytamy: "Decyzja ta wywołała oburzenie wśród członków reprezentujących kraje demokratyczne oraz Francję, Stany Zjednoczone i Wielką Brytanię, które opuściły "Mostrę", przysięgając nie wracać. Podczas powrotnej podróży pociągiem do Francji Philippe Erlanger, wciąż oszołomiony wydarzeniami, pomyślał o zorganizowaniu imprezy, która zastąpiłaby "Mostrę" i zaoferowała światu festiwal wolny od presji i ograniczeń. Po powrocie skontaktował się z władzami. Nie było czasu do stracenia – przed kolejnym konkursem w Wenecji potrzebny był konkurencyjny francuski festiwal".

Dalszym etapem powstawania Festiwalu w Cannes były trudne zabiegi polityczne władz Francji, by nie zepsuć stosunków z Włochami, ale też stworzyć wydarzenie poza głównym nurtem szerzącego się faszyzmu. Na stronach FF Cannes czytamy: "W czerwcu 1939 roku w mediach ogłoszono utworzenie festiwalu filmowego we Francji, wspieranego przez różne kraje producenckie, na czele ze Stanami Zjednoczonymi, którego otwarcie zaplanowano na 1 września – tego samego dnia co Mostra". I choć pozostało kilka miesięcy, to pierwszą jego edycję musiano odłożyć ze względu na wybuch wojny.

Na canneńskich stronach czytamy o dość ciekawym zdarzeniu i decyzji jeszcze przed tym planowanym pierwszym festiwalem: "A jednak do wydarzenia z 1939 roku nigdy nie doszło.

23 sierpnia, gdy oszołomiony świat dowiedział się o pakcie niemiecko-sowieckim, większość turystów opuściła Cannes. Pomimo powagi sytuacji, komisja festiwalowa zorganizowała prywatny pokaz jedynego filmu, który pojawił się na festiwalu, pierwszego w historii filmu w konkursie, "Dzwonnika z Notre-Dame" Williama Dieterle".

Tak oto Pakt Ribbentrop-Mołotow wpłynął także na historię filmu... wtedy wszyscy zdawali sobie sprawę, że musi dojść do wojny.

Stąd data Festiwalu Filmowego w Cannes przesunęła się aż o osiem lat i jego pierwsza edycja rozpoczęła się właśnie 20 września 1946 roku, a lato wtedy było niezwykle gorące i słoneczne, aż do ostatnich dni października.

Prestiżowa "Złota Palma"

Od samego początku otoczenie Festiwalu, piękne hotele, słynne kasyna, promenada, znani goście, tworzyły niesamowitą atmosferę święta filmu. Jednak to, czym ten Festiwal zasłynął to chyba najbardziej prestiżowa nagroda filmowa wśród filmowych festiwali na całym świecie. Nagroda, zwana "Złotą Palmą" stała się swego rodzaju upragnionym laurem dla filmowców, oprócz niej przyznawanych jest też wiele innych znaczących wyróżnień, bo jest i "Grand Prix" i "Prix de la mise en scène" za reżyserię, oczywiście także nagroda jury "Prix du Jury". Nagradzane są też scenariusz, role kobieca i męska, filmy, a to wszystko w dziedzinie filmów pełnometrażowych.

Filmy krótkometrażowe mają także swój laur: "Palme d'Or du Festival de Cannes − court métrage" i specjalną nagrodę jury. Kinowi debiutanci otrzymują "Caméra d'Or" czyli "Złotą Kamerę", są też nagrody za najlepszy film studencki, najlepszą ścieżkę dźwiękową czy najlepszego filmu w oryginalnym stylu.

Co ciekawe, jest też "Palm Dog", czyli Palma dla psa lub grupy psów, biorących udział w prezentowanych filmach konkursowych. Ta piękna nagroda została wprowadzona w 2001 roku przez Toby'ego Rose'a, londyńskiego dziennikarza i krytyka filmowego, który tak właśnie postanowił uhonorować wspaniałych psich aktorów. Co istotne, nagrodę może otrzymać także pies będący bohaterem filmu animowanego. Przykładem takiego animowanego bohatera jest choćby Dug z filmu "Odlot" z 2009 roku. Innych psich bohaterów z Canneńskimi Palmami możemy znaleźć w słynnych "Dogville" Larsa von Triera z 2003 roku - pies Moses, pies Baby Boy z "Wielki Liberace" Stevena Soderbergha z 2013 roku czy pies Sayuri z "Pewnego razu w Hollywood" Quentina Tarantino z 2019 roku.

Czasem historia, nawet ta, o której, jak nam się zdaje, dużo wiemy, potrafi nas zaskoczyć i to niezwykle pozytywnie. Od tej pory zwracajmy w filmach uwagę nie tylko na kobiece czy męskie kreacje, ale też... na te psie, wszak to nasi najlepsi przyjaciele. A inne zwierzęta? choćby koty? Koty są ponad to.

PP

Brytyjski tabloid "The Sun" obwieścił w tym tygodniu, że nowym Bondem ma zostać Aaron Taylor-Johnson. Aktor nie potwierdził, ani nie zaprzeczył jednoznacznie tym doniesieniom. Wiadomo, że od dłuższego czasu trwają starania o wybór osoby, która miałaby się wcielić w agenta 007. Angaż Aarona Taylora-Johnsona - białego mężczyzny w typie playboya - mówiłaby sporo o powrocie serii do utartych szlaków. Byłaby też sygnałem dla trendów w kinie światowym. Każdy James Bond był bowiem w pewnym sensie odbiciem swoich czasów. 

Ci (nie aż tak) okropni Sowieci

Ian Fleming, były oficer brytyjskiego wywiadu w czasach II wojny światowej, powołał Jamesa Bonda do życia w 1952 roku na kartach "Casino Royale". Już w pierwszej powieści Agent 007 musi zmierzyć się z La Chiffrem pracującym dla sowieckiej służby kontrwywiadowczej SMERSZ. Odtąd to właśnie radziecki kontrwywiad będzie głównym przeciwnikiem Bonda w pierwszych książkach z serii. Sowieci pozostaną przeciwnikami także ekranowego Bonda aż do zakończenia zimnej wojny, ale stosunek filmów z Agentem 007 do komunistów będzie zmieniał się razem ze zmieniającą się sytuacją polityczną.

Zimnowojenna rywalizacja Wschodu z Zachodem była znakomitym tłem dla przygód najsłynniejszego oficera MI6. Jednak kiedy w 1962 roku na ekranach kin zagościł "Doktor No", pierwsza ekranizacja powieści Fleminga, film znacznie złagodził antyradziecki przekaz książkowego pierwowzoru. Antagonista nie służył Sowietom, a tajemniczej organizacji WIDMO (SPECTRE). Dlaczego? Film był kręcony w czasie odwilży w stosunkach ZSRR ze Stanami Zjednoczonymi (bo chociaż Bond jest na wskroś brytyjski, to pieniądze są amerykańskie i filmy były szyte na miarę potrzeb rynku USA). Nikita Chruszczow przekonywał, że możliwa jest pokojowa koegzystencja z Zachodem. Amerykanie chcieli odpocząć od antykomunistycznej obsesji, której symbolem był makkartyzm.

Premiera "Doktora No" zbiegła się w czasie z wybuchem kryzysu kubańskiego, który zakończył czas odwilży. Dlatego już w kolejnym filmie – "Pozdrowieniach z Rosji" (1963) – choć antagonistka nadal służy organizacji WIDMO (w książkowym oryginale była agentką SMERSZ), to jest ona już karykaturalnym wyobrażeniem agentki KGB.

Nuklearne widmo

Trzeci obraz serii, "Goldfinger", uważany jest za wzorcowy film z Bondem. Było w nim wszystko, co uwielbiają fani serii: gadżety, piękne kobiety i superluksusowe samochody, ekscentryczny złoczyńca z absurdalnie wymyślnym planem, wartka akcja i chyba najbardziej pamiętna riposta w dziejach serii ("Oczekuje pan, że będę mówił" rzuca Auricowi Goldfingerowi przywiązany do stołu Bond, patrząc na zbliżający się powoli śmiertelny promień lasera, "Nie, panie Bond, oczekuję, że pan umrze" odpowiada czarny charakter).

"Goldfinger" jest też pierwszym filmem, który karmi się zimnowojennym strachem przed nuklearną zagładą. Plan złoczyńcy polega bowiem na skażeniu brudną bombą rezerw amerykańskiego złota w Forcie Knox. Motyw broni atomowej w niepowołanych rękach przewijał się przez bondowskie filmy aż do schyłku zimnej wojny.

"Goldfinger" pojawił się na ekranach w 1964 roku, w momencie szczytowego zaangażowania USA w wojnę w Wietnamie. Oczy opinii publicznej były wówczas zwrócone w kierunku Dalekiego Wschodu, co również znalazło swoje odzwierciedlenie w filmie. Bezpośrednim przeciwnikiem Bonda jest co prawda Goldfinger, ale w szerszej perspektywie antagonistą bohatera są też komunistyczne Chiny – wzrastająca potęga doby zimnej wojny – które dostarczają złoczyńcy technologię do budowy bomby, licząc na zniszczenie światowego systemu finansowego.

Efektem skanalizowania obaw na "trzecią siłę" próbującą zyskać na destabilizacji świata jest podejmowanie przez Bonda współpracy ze Sowietami w filmach z lat 70. Taki wątek pojawia się w licznych obrazach epoki sir Rogera Moore’a, w: "Szpiegu, który mnie kochał", "Moonrakerze", "Tylko dla twoich oczu", "Ośmiorniczce" i "Zabójczym widoku". Wszędzie uosabiała go postać szefa KGB, gen. Anatola Gogola.

Bond z mieczem świetlnym

Twórcy filmów z Agentem 007 reagowali zawsze nie tylko na bieżącą sytuację polityczną, ale też aktualne trendy popkulturowe. W żadnym z odcinków serii nie jest to tak widoczne, jak w "Moonrakerze" z 1979 roku. Choć odbieganie w ekranizacjach od treści bondowskich książek Fleminga ma długą tradycję, to w przypadku tego filmu zgadzają się niemal wyłącznie tytuł i nazwiska bohaterów. W powieści z 1955 roku przeciwnik Bonda, Hugo Drax, jest nazistowskim naukowcem, który po wojnie projektuje dla Brytyjczyków (niczym Werner von Braun dla Amerykanów) rakietę zdolną wynieść człowieka w kosmos. Potajemnie współpracuje jednak z Sowietami, by przy pomocy pocisku zniszczyć Londyn. W filmie jest już szalonym milionerem, który chce zgładzić przy pomocy broni chemicznej ludzkość i odtworzyć ją następnie na podstawie zgromadzonych przez siebie w kosmicznej arce wybrańców. W finale filmu Bond udaje się… na orbitę okołoziemską.

Wycieczka w przestrzeń kosmiczną Agenta 007 to jedna z najbardziej ekstrawaganckich (a w przypadku filmów o Bondzie konkurencja jest spora) odsłon serii. I nie jest to wypadek przy pracy. Zaledwie dwa lata przed premierą "Moonrakera" na ekrany kin weszły "Gwiezdne wojny" na zawsze odmieniając oblicze Hollywood. Nawet Bond musiał dostosować się do opanowującego zachodnią popkulturę fenomenu.

Miami Bond

W 1989 roku zimna wojna zbliżała się ku końcowi. Blok wschodni chwiał się pod ciężarem własnej niewydolnej gospodarki i przemian społecznych zapoczątkowanych w Polsce. Agonia ZSRR i zwycięstwo świata zachodniego spowodowała, że klasyczni przeciwnicy Bonda – sowieccy szpiedzy – przestali być atrakcyjni jako wielkie zagrożenie.

Amerykanie – a przecież na ten rynek skierowane były przygody Agenta 007 – żyli już innym wielkim problemem. Od blisko dwudziestu lat toczyła się wypowiedziana przez prezydenta Ronalda Reagana wojna z narkotykami. Od dekady trwała kampania "Just Say No" ("Po prostu powiedz nie") zapoczątkowana przez Nancy Reagan. W amerykańskiej telewizji wyżyny popularności zdobywał serial "Miami Vice" o policjantach walczących z handlarzami narkotyków. Przede wszystkim jednak szczyt potęgi osiągało wówczas kokainowe imperium Pabla Escobara. Nieprzypadkowo w "Licencji na zabijanie" (1989), szesnastym filmie z serii, Agent 007 (z twarzą Timothy’ego Daltona) rusza na prywatną wojnę nie z szaleńcem pragnącym przejąć władzę nad światem za pomocą wymyślnej machiny zagłady, a z południowoamerykańskim handlarzem narkotykowym Franzem Sanchezem.

Janusowe oblicze Bonda (i Wielkiej Brytanii)

Wraz z zakończeniem zimnej wojny Bond definitywnie stracił swojego kluczowego przeciwnika, ale pierwszy film z Piercem Brosnanem w roli głównej, "GoldenEye" (1995), rozgrywa się nadal w cieniu rywalizacji na linii NATO – Układ warszawski. Bond ląduje w rzeczywistości postsowieckiej Rosji, gdzie spotyka młodą programistkę (w tej roli Isabella Scorupco) i musi zmierzyć się z Janusem – tajemniczym mafijnym bossem.

Koniec zimnej wojny pozwolił wpuścić do świata Bonda odcienie szarości: biało-czarną rywalizacje między Wschodem i Zachodem zastąpiło rozliczenie z przeszłością. Jego symbolem jest właśnie Janus (Sean Bean), który okazuje się byłym agentem MI6 i przyjacielem Bonda Aleciem Trevelyanem. Były Agent 006 wyjawia, że jest potomkiem Kozaków, którzy w czasie II wojny światowej walczyli po stronie III Rzeszy, poddali się Brytyjczykom i zostali przez nich wydani na pastwę Stalina. Ojciec Janusa z rozpaczy zabił matkę późniejszego czarnego charakteru i sam odebrał sobie życie. Trevelyan, podobnie jak Bond, jako sierota został zwerbowany przez wywiad. Postać grana przez Beana jest mrocznym odbiciem Bonda (czego symbolem jest wyciągnięte z ery Connery’ego molestowanie postaci granej przez Scorupco), ale trudno odmówić mu prawa do nienawiści do Wielkiej Brytanii.

Bond lat 90. to też nowe podejście do kobiet w marce. W rolę przełożonej Agenta 007, M, wcieliła się po raz pierwszy Judy Dench. Nowa M nie przepada za Bondem, ma go za "seksistowskiego, mizoginistycznego dinozaura". Panna Moneypenny przestrzega Agenta 007 przed molestowaniem, a "dziewczyna Bonda" informacje zdobywa dzięki umysłowi, a nie seksapilowi.

Informacja jest bronią

Przygody Bonda jak papierek lakmusowy zareagowały na wzrost znaczenia informacji jako broni zdolnej do destabilizowania państw i społeczeństw. Już w kolejnym filmie z Brosnanem Agent 007 musi zmierzyć się z diabolicznym magnatem prasowym Eliotem Carverem, który gotów jest wywołać III wojnę światową w zamian za otrzymanie monopolowej koncesji nadawczej w Chinach (znów te Chiny…). Wypowiedziane w 1997 roku stwierdzenie złoczyńcy (i pioniera fake newsów), że "słowa są nową bronią, a satelity nową artylerią" brzmią proroczo w otaczającym nas świecie.

Carver znalazłby zapewne wspólny język z Raoulem Silvą, złoczyńcą epoki cyfrowej w "Skyfall" (2012), który jedną spreparowaną informacją zdołał opustoszyć całą wyspę. Właśnie w tym filmie refleksja nad potęgą (i zagrożeniem ze strony) technologii jest tematem znakomitej sceny pierwszego spotkania Bonda z kwatermistrzem wywiadu, a zarazem młodym geniuszem komputerowym Q. Z ust tego drugiego padają słowa: "W piżamie i z herbatą w jeden dzień narobię więcej szkód laptopem niż ty przez rok w terenie".

Nieprzypadkowo to właśnie "Skyfall" był obrazem, którego premiera zbiegła się z 50. rocznicą filmowego Bonda. Technologiczny geniusz Silva w roli szwarccharakteru, M, której grozi zamknięcie programu agentów 00 i skierowanie na emeryturę, lekceważący Bonda geek Q, finał w odciętej od cywilizacji posiadłości, słowem: cały obraz jest odpowiedzią na pytanie, czy we współczesnym, pełnym technologii, świecie jest jeszcze miejsce dla staroświeckiego Agenta 007, którego – mimo wymyślnych gadżetów – najlepszym przyjacielem pozostaje wysłużony Walther PPK. Pytania te nasilają się w kolejnym z serii "Spectre". Odpowiedź jest oczywiście jednoznaczna.

Nie czas się uśmiechać

Restart serii, zapoczątkowany przez "Casino Royale" w 2006 roku, przyniósł jeszcze jedną znacząca zmianę w marce. Bond znów okazał się podatny na wpływ swoich czasów. Tym razem chodzi o pewien specyficzny trend w kinematografii. W 2002 roku, tym samym, w którym na ekranach kin zagościł obraz "Śmierć nadejdzie jutro", ostatni z Piercem Brosnanem w roli Agenta 007, można było zobaczyć również "Tożsamość Bourne’a". Nowy filmowy cykl szpiegowski kontrastował z coraz mocniej przerysowanymi przygodami Bonda. Był poważny i mroczny. Trzy lata później, w obrazie "Batman: Początek" Christopher Nolan wyznaczył nowy, obowiązujący do dziś, trend redefinicji herosów popkultury: mitologię bohatera odzierano z elementów nierealistycznych, stawiając przy tym na jak największy, często brutalny, realizm. Tą drogą poszły wszystkie dotychczasowe filmy z Danielem Craigiem. Podobnie było z "Nie czas umierać". Film zakończył się  symboliczną (007 została czarnoskóra kobieta) i dosłowną śmiercią Bonda. To symboliczne katharsis. Teraz czas na restart serii. 

oprac. Bartłomiej Makowski