8 kwietnia 1525 roku Albrecht Hohenzollern i Zygmunt Stary podpisali traktat krakowski, na jego mocy państwo zakonne ulegało sekularyzacji i przekształcało się w Prusy Książęce. Dopełnieniem zawarcia traktatu był hołd pruski, który Albrecht złożył polskiemu królowi dwa dni później.

Cień własnej potęgi

Państwo zakonne u progu XVI wieku było już cieniem własnej potęgi. Kolejne wojny z państwem polsko-litewskim wyczerpały skarbiec Krzyżaków. Od 1466 roku, kiedy podpisany został II pokój toruński, kraj znajdował się w zależności lennej od Korony z terytorium Prus Wschodnich (inflancka część zakonnego władztwa nie była objęta lennem). Na dodatek, wobec chrystianizacji terenów nadbałtyckich, racja stanu państwa zakonnego po prostu przestawała istnieć.

- Od końca XV stulecia pojawiały się propozycje przeniesienia zakonu krzyżackiego gdzieś na tereny Europy południowej, na Podole, w celu obrony kresów Polski przed napaścią Imperium Osmańskiego i Tatarów, później pojawiały się plany przeniesienia zakonu na Cypr, bądź też na Krym – mówił prof. Igor Kąkolewski w audycji Andrzeja Sowy z cyklu "Na historycznej wokandzie".

Albrecht Ambitny

Powolny rozkład państwa krzyżackiego zahamował dopiero wybór Albrechta Hohenzollerna na wielkiego mistrza. Nowy władca państwa zakonnego był jednocześnie siostrzeńcem Zygmunta Starego.

- Albrecht liczył, że dzięki więzom krwi, łączącym go z królem Polski, będzie mu łatwiej wynegocjować ustępstwa polityczne od Korony. Wielki mistrz nie zamierzał respektować postanowień II pokoju toruńskiego, nie składał hołdu lennego polskim władcom – wyjaśniała prof. Jolanta Choińska-Mika w audycji z Andrzeja Sowy z cyklu "Kronika polska". – Powodem zadrażnień była także antypolska polityka zakonu na arenie międzynarodowej, zwłaszcza alianse z Moskwą.

Polityka Hohenzollerna wymusiła reakcję państwa polsko-litewskiego. W latach 1519-1521 toczyła się ostatnia wojna z Zakonem. Starcie zakończyło się dla Krzyżaków klęską, ale nie całkowitą.

Pierwsze świeckie państwo

Porażka w starciu z Polską wymusiła na Albrechcie poszukiwanie innego rozwiązania politycznego impasu, w jakim się znalazł. Mistrz był uważnym obserwatorem niemieckiej polityki i wiedział, że popularność zdobywają tam poglądy głoszone przez mnicha z Wittenbergi Marcina Lutra. Brat Albrechta, Fryderyk, był jednym z pierwszych wyższych duchownych w Rzeszy, którzy przeszli na protestantyzm. Sam Albrecht korespondował z Lutrem. W końcu Albrecht zdecydował się na zerwanie z katolickim charakterem swojego państwa.

Na mocy traktatu pokojowego Albrecht zyskiwał dziedziczny tytuł księcia w Prusach, stawał się też lennikiem Polski. Państwo zakonne ulegało sekularyzacji i od tej pory było świeckim księstwem, pierwszym państwem luterańskim w Europie.

Zgubne skutki

Traktat ustalał też zasady sukcesji tronu pruskiego. Miał on znajdować się w rękach Hohenzollernów aż do wygaśnięcia dynastii. Szybko okazało się, że ten zapis doprowadził do niezwykle niebezpiecznej sytuacji. Syn i następca Albrechta – Albrecht Fryderyk – w 1572 roku zaczął chorować na umyśle. Kuratelę nad krewniakiem przejął elektor brandenburski Joachim Fryderyk Hohenzollern.

Po śmierci Albrechta Fryderyka doszło do połączenia pod jednym  panowaniem pozostających w zależności lennej od Polski Prus i nieobciążonej taką zależności Brandenburgii. Między ziemiami tych dwóch części składowych monarchii Hohenzollernów znajdował się tylko wąski pas ziem polskiego Pomorza.

W 1657 roku na mocy traktatów welawsko-bydgoskich Prusy Książęce uzyskały suwerenność. W 1701 roku elektor brandenburski Fryderyk I koronował się na króla w Prusach, ostatecznie przecinając polsko-pruskie zależności lenne. W ciągu kolejnego wieku państwo wyrosło na agresywnego sąsiada Rzeczpospolitej i było inicjatorem rozbiorów.

Przez kolejny wiek zaborca był inicjatorem polityki germanizacji. Problemy z Niemcami nie zakończyły się wraz z odrodzeniem Polski – kwestia połączenia Prus Wschodnich z Rzeszą stała się dla Hitlera pretekstem rozpoczęcia II wojny światowej. To właśnie z tej tragicznej perspektywy dziejowej najczęściej ocenia się znaczenie traktatu krakowskiego i hołdu pruskiego. Przyjmujemy postawę zafrasowanego Stańczyka z obrazu Matejki. Czy słusznie?

Jak oceniać hołd pruski

Historycy proponują spojrzenie z puntu widzenia epoki. Choć ostatnia wojna z zakonem w latach 1519-1521 zakończyła się klęską Krzyżaków, uświadomiła jednak stronie polskiej jak dużym poparciem cieszyło się państwo zakonne w Europie i że koszty wojny przewyższają możliwości Korony i Litwy.

- Zakończenie tej wojny inkorporacją Prus leżało poza możliwościami finansowymi i dyplomatycznymi Polski i Litwy. Krzyżacy byli wspierani przez papiestwo i cesarstwo rządzone przez Habsburgów. To nie była regionalna wojenka. Jej rozstrzygnięciem interesowano się w Moskwie i Wiedniu – wyjaśniał prof. Henryk Samsonowicz w audycji Andrzeja Sowy i Janusza Osicy z cyklu "Historia na opak". – Państwu polsko-litewskiemu mogła zagrażać wojna z koalicją sąsiadów.

W tym kontekście krytykowana już za życia króla decyzja o rozwiązaniu sprawy krzyżackiej poprzez zhołdowanie państwa zakonnego zamiast inkorporacji wydaje się uzasadniona.

- W ówczesnej sytuacji międzynarodowej, traktat dawał Polsce szereg korzyści. Przede wszystkim kończył wieloletnie zmagania z Krzyżakami. Na dodatek, przez fakt, że Albrecht Hohenzollern stawał się księciem protestanckim, zostało zerwane tradycyjne przymierze między zakonem a Habsburgami - oceniała prof. Jolanta Choińska-Mika.

bm

Kontestacja skorumpowanych struktur wczesnonowożytnego Kościoła katolickiego być może miała u Kalwina źródła już we wczesnej młodości.

- Ojciec Kalwina był kimś w rodzaju radcy prawnego kurii biskupiej. Popadł w poważny konflikt z tą instytucją, do tego stopnia, że zaistniały poważne problemy z pochowaniem go w poświęconej ziemi. Przypuszczam, że te wydarzenia z młodości musiały w jakiś sposób wpłynąć na Kalwina, tzn. pozbawić go pewnych złudzeń dotyczących hierarchii kościelnej – wyjaśniał ks. Bogdan Tranda, duchowny Kościoła ewangelicko-reformowanego, w audycji Elizy Bojarskiej pt. "Wielcy reformatorzy - Luter i Kalwin".

Te wątpliwości podsycała tylko doktryna starszego o ponad ćwierć wieku Marcina Lutra, która zyskiwała popularność wśród paryskich studentów teologii, wśród których był sam Kalwin.

Marcin Luter - wielki reformator Kościoła

- Był zamieszany w pewną aferę: kiedy na Sorbonie rektor wygłosił mowę inauguracyjną, którą – jak się zdaje – przygotował właśnie Kalwin, w treści mowy przemycił on pewne koncepcje protestanckie. W efekcie Kalwin musiał uciekać z Francji w obawie przed prześladowaniem - wskazywał ks. Bogdan Tranda.

Przyszły reformator zbiegł do szwajcarskiej Genewy. Tam poznał Williama Farela, organizatora ruchu protestanckiego w Szwajcarii. Od tej pory stanowili oni zgrany duet reformatorów religijnych. Miasto było wówczas tyglem, w którym – korzystając z wolności religijnej – mieszały się wpływy różnych odłamów protestanckich. Kalwin popadł w konflikt z libertynami, skrajnymi protestantami holenderskimi, odrzucającymi tradycyjną chrześcijańską moralność, i musiał uchodzić do Salzburga. Do Genewy powrócił w 1541 roku i pozostał tam do śmierci.

Jan Kalwin odmawia libertynom udziału w komunii, akt ten stał się punktem zwrotnym w konflikcie reformatora z tym odłamem protestantów i doprowadził do ucieczki Kalwina z Genewy. Fot.: Wikimedia Commons/dp

Gbur i ponurak

- Duży wpływ na kształtowanie się jego osobowości miały studia w kolegium Montaigu w Paryżu, które ukończył w 1528 roku. Panowała tam bardzo surowa nauka. Niewiele dawano snu i jedzenia, a wiele do nauki. Ten surowy reżim zapewne wpłynął na osłabienie jego zdrowia fizycznego – dodawał ks. Bogdan Tranda.

Mógł też odbić się na poglądach Kalwina dotyczących rygoru życia. W utworzonej przez niego genewskiej komunie religijnej przestrzegano surowo zasad moralnych, nad czym czuwało specjalne kolegialne ciało – Konsystorz. Z czasem zasady wprowadzane przez gminę kalwińską stawały się coraz surowsze: zabroniono np. tańców podczas festynów i dni targowych.

Sam Kalwin nie należał do ludzi ceniących sobie zabawę. Nigdy nie podniósł się po stracie żony i córki, pocieszenie znajdując wyłącznie w pracy. Według anegdoty uśmiechnął się raz w życiu. Jego surowy, ascetyczny styl życia promieniował na wiernych. Na starość stał się człowiekiem zgorzkniałym, poirytowanym słabostkami członków kościoła reformowanego.

Nowa doktryna

Doktryna Kalwina opierała się w dużej mierze na myśli Lutra, oparte na czterech zasadach: "Tylko Pismo (Święte)",  "Tylko wiara", "Tylko łaska (Boża)", "Tylko Chrystus".

- Kalwin dodał do arsenału haseł luterańskich zasadę "Soli Deo gloria" ("Tylko Bogu chwała"), która jest wyrazem pozytywnych myśli o człowieku, skoro Kalwin sądzi, że człowiek może swoim postępowaniem przysporzyć chwały majestatowi Bożemu - wyjaśniał filozof prof. Stanisław Piwko, gość audycji Teresy Kalińskiej z cyklu "Alfabet filozofów". 

Teologia kalwińska, podobnie jak luterańska, ograniczyła swoje podstawy do Pisma Świętego, choć odwołuje się do myśli Ojców Kościoła.

- Kalwin wyraźnie nawiązuje do traktatu św. Augustyna "Duch a litera", gdzie mówi się o podwójnym oddziaływaniu Pisma Świętego: z jednej strony mamy do czynienia z zewnętrznym znaczeniem słowa, a z drugiej – z jego wewnętrznym, ukrytym, sensem - wykazywał prof. Stanisław Piwko.

Jednym z najbardziej kojarzonych z kalwinizmem założeń doktrynalnych jest podwójna predestynacja. Zakłada ona, że z uwagi na grzeszną naturę człowieka zbawienie wynika z łaski Bożej. A zatem Bóg z góry przeznaczył tylko część ludzkości do zbawienia, z kolei inną cześć do potępienia. Jedną z oznak zbawczego przeznaczenia miałoby być powodzenie w życiu doczesnym. Zdaniem filozofa i ekonomisty Maksa Webera, to dążenie do materialnego udowodnienia łaski napędzało etos pracy i bogacenia, co z kolei doprowadziło do wytworzenia się kapitalizmu. Wbrew obiegowej opinii doktryna predestynacji nie stanowi jednak centralnego punktu wyznania kalwińskiego, a sam Kalwin przestrzegał przed snuciem domysłów na temat tego, kto zostanie zbawiony.

Zarzewie demokracji

- W Kościele reformowanym nie ma takiej jednolitości wyznaniowej, jaka jest w Kościołach luterskich. Doktryna, która promieniowała z Genewy, została przyjęta w Czechach, gdzie przyjęli ją dawni husyci. Przyjęto ją na Węgrzech, we Włoszech zaadaptowali ją waldensi. Znalazła zwolenników we Francji i Szkocji. Nawet doktryna kościoła anglikańskiego formowała się pod wpływem teologii reformowanej, w czym wielkie zasługi położył Jan Łaski, bratanek prymasa Polski. Prezbiterianie w Ameryce również wyrośli z kierunku kalwińskiego – wyjaśniał ks. Bogdan Tranda na antenie Polskiego Radia.

Ten relatywnie niespójny charakter kalwinizmu był efektem założeń samego założyciela, który za naturalny, nadany przez Boga, stan rzeczy uznawał wspólnoty wiernych. Skutkiem było też odejście od hierarchicznej, episkopalnej, struktury kościelnej na rzecz układu prezbiterialnego – opartego na powszechnej odpowiedzialności wszystkich wiernych. W Kościele reformowalnym nie ma kapłanów, rozumianych jako składających ofiary, zamiast tego są cztery równorzędne urzędy: pastora, doktora, diakona i starszego.

- O ile naczelnym pytaniem Lutra było "jak pozyskam sobie miłosiernego Boga", o tyle naczelne pytanie Kalwina brzmiało: "jak doprowadzić do panowania Bożego nad ludzkością". Posunięcia Kalwina miały wpływ na tworzenie się nowożytnej demokracji w Europie – wyjaśniał ks. prof. Alfons Skowronek, teolog katolicki, w audycji Jana Pniewskiego z cyklu "Korzenie Jedności". - Sam był typem wybitnie autorytarnym, stworzony jednak przez niego prezbiterialny i synodalny ustrój Kościoła w swych skutkach prowadził do utworzenia wspólnoty samodzielnej, która wyłamywała się spod kontroli absolutystycznych panów.

 bm