Bareja nie patrzył swoich zarobków. Dla niego liczyło się przekazanie pewnych treści widzowi i dobra zabawa przy tym. W filmie, który odniósł ogromny sukces u widzów, wyśmiewa mechanizmy funkcjonowania w komunistycznej rzeczywistości. Forma burleski, tak ulubionej przez reżysera, dodatkowo ośmiesza socjalistyczny dobrobyt, system socjalistycznych wartości społecznych i socjalistyczne zasady porządku, czy raczej przyporządkowania się strukturom władzy. W Polsce tamtych lat nic nie mogło działać normalnie, nic nie pasowało do siebie, a najtrwalszym rozwiązaniem zawsze była prowizorka.

Dwóch scenarzystów tego dzieła – Bareja i Jacek Fedorowicz (odgrywający także jedną z głównych ról) – zadbało dodatkowo  o jeszcze jeden element prześmiewczy -pełen niedorzeczności i absurdalnych skojarzeń purnonsensowy charakter fabuły. Komizm następujących po sobie scen, dowcip „nielogicznych” dialogów, budują swoistą warstwę "idiotycznej" rzeczywistości, z której, jak z zaklętego kręgu, trudno się wyzwolić. Młode małżeństwo intelektualistów (nauczycieli) próbuje uciec od "dokwaterowywanych im przez los" coraz to nowych lokatorów. Jest to o tyle trudne, że każda następna możliwość uzyskania samodzielnego mieszkania niesie ze sobą kolejne trudności i piętrzące się wpadki. Wszystko co nowe rozlatuje się lub nie pasuje do siebie.

W tym filmie nawet tytuł nie pasuje do siebie. Pierwsze zamysły twórcy nie były po myśli cenzorów. O ile roboczy tytuł "Lawina" brzmiał niewinnie, o tyle wytłumaczenie jego już nie. Lawiną miało być to wszystko, co na bohaterów spada – a przyczyna jej tkwiła głęboko w komunistycznych mechanizmach, którymi kierowało się socjalistyczne państwo z jego zasadami i administracją. W fabule pojawia się element spalenia domu i plantacji róż, byleby tylko córka mogła zamieszkać w Warszawie. Stąd tytuł filmu jest kontaminacją dwu przysłów: "nie ma róży bez kolców" i "nie ma dymu bez ognia". Dla komunistycznej krytyki taki właśnie tytuł nic nie znaczył, lub znaczył tyle, że reżyser to jakiś dziwak. Tym sposobem można było wytłumaczyć wiele scen, które były w sumie jawną krytyką rzeczywistości PRL początków lat 70.

Film obejrzało ponad 12 milionów widzów – ponad 3 miliony w kraju i ponad 9 milionów w dystrybucji zagranicznej. Kina pękały w szwach, a widzowie dosłownie pękali ze śmiechu. Tak oto przymus lawirowania przed cenzurą, bawienia się z nią w chowanego, pozwolił autorom filmu na stworzenie jednaj z najśmieszniejszych polskich komedii o dobru socjalistycznego porządku... a tych najśmieszniejszych Bareja miał chyba najwięcej.

PP

Serial, jak przystało na prześmiewcę absurdów PRL, w swojej narracji ośmieszał wysłuchiwane od 19:30 (DT) propagandowe komunały. Scenariusz napisali razem Bareja i Jacek Janczarski, a muzykę skomponował znany i lubiany bard, także drugiego obiegu, Przemysław Gintrowski.

Prześmiewcza fabuła

Serial liczył 15 odcinków, a każdy z nich trwał około 58 minut. Władza niezbyt przychylnie patrzyła na prześmiewczy charakter fabuły i dlatego od 3. odcinka emitowany był w piątki... odcinek ten pojawił się na ekranie także ze znacznym opóźnieniem, bo po 26 dniach od poprzedniego. Emisja serialu zakończyła się 12 lutego 1988 roku. Serial, nakręcony w 1986 roku, musiał swoje odczekać, by otrzymać przychylną decyzję cenzury. Jakimś trafem wydano pozwolenie na pokazanie go w Polskiej Telewizji.

Niestety, reżyser nie dożył tej chwili jak i późniejszych krytyk po zakończeniu emisji. Bareja odszedł 14 czerwca 1987 roku w Essen, gdzie przebywał na stypendium. To, co pozostało nam po tym wspaniałym reżyserze, to m.in. rola Krokodylowego w czterech odcinkach "Zmienników" - w 2., 3., 6. i 7.

Plejada gwiazd

Serial zasłynął także kapitalną i przebogatą listą polskich aktorów, którzy w nim wystąpili. Oprócz dwu głównych ról Ewy Błaszczyk i Mieczysława Hryniewicza mogliśmy oglądać ponad 80 aktorek i aktorów, z których prawie każdy znany był szerokiej widowni..., bo wszyscy lubili grać u Barei.

Miejsca zbyt mało, by wymienić ich wszystkich - bez trudu znajdziecie pełną listę choćby w Wikipedii czy na stronach portalu Filmpolski.pl. Tam też przeczytacie bardzo lakoniczne opisanie serialu: "Młoda dziewczyna w przebraniu mężczyzny zatrudnia się jako kierowca w Miejskim Przedsiębiorstwie Taksówkowym. Tylko w ten sposób otrzymuje taksówkę i ze swoim zmiennikiem jeździ po Warszawie. Obserwacja życia zza szyb "taryfy" wygląda czasem śmiesznie, czasem groteskowo, a niekiedy tragikomicznie".

Rzeczywistość PRL w kamerze Barei

Portal "Aleseriale.pl" tak opisuje znaczące fakty i wydarzeni: "Rzeczywistość ukazana jest w serialu poprzez pryzmat perypetii taksówkarzy fikcyjnego Warszawskiego Przedsiębiorstwa Taksówkowego. Akcja skupiona jest wokół taksówki o numerze bocznym 1313. Najpierw jest to niebieski Polski Fiat 125p. Na końcu pierwszego odcinka rusza w ostatni kurs, który kończy się feralnie – na samochód spada pomnik Zwycięskiej Myszy Postępu i Tradycji. Następną 1313 jest Polski Fiat 125p w kolorze żółtym "Safari". W toku serialu zostaje uprowadzona i staje się skarbonką przechowującą w obszyciu fotela kierowcy 50 tys. dolarów".

W dalszej części znajdujemy w artykule liczne odesłania do opisywanej przez Bareję peerelowskiej rzeczywistości oraz do rzeczywistości związanej z cenzorskimi ingerencjami: "Podobnie jak w innych produkcjach Barei, w "Zmiennikach" jest mnóstwo scen i gagów przedstawiających rzeczywistość PRL w groteskowy sposób. Serial świetnie oddaje klimaty końca lat 80. Bohaterowie stoją na zmianę w kolejkach, a kiedy w sklepie rzucają towar, kombinują, jak być w kilku miejscach jednocześnie. Cenzura ingerowała w produkcję serii, domagając się zmian. Jednak w listopadzie 1987 r. zezwolono w końcu na emisję serialu w całości. Produkcja, składającą się z piętnastu odcinków, z czasem zyskała miano kultowej".

Seral miał mieć tytuł "Taksówkarze"

W serialu zagrał także Marcel Szytenchelm - aktor, reżyser, teatrolog, rzeźbiarz, scenarzysta i dyrektor teatru - zagrał rolę Mariana Koniuszki i... pomysłodawcy tytułu. Tak osobiście relacjonuje ten fakt: "Wiele godzin ze Staszkiem Bareją rozmawialiśmy na temat całego serialu i mojej roli. Nie każdy wie, że film miał się nazywać "Taksówkarze". Mam cichą satysfakcję, że również dzięki mojej sugestii serial nazwano "Zmiennicy". A co do roli samego Mariana Koniuszki, to zagrałem tę postać dokładnie tak, jak nakreślił ją reżyser. Był bardzo zadowolony z naszej współpracy. Po telewizyjnej kolaudacji serialu pogratulował mi roli i zapewnił, że trafiłem do jego "stajni". Miałem zagrać w jego następnych filmach. Niestety, nie dotrzymał słowa... Jego śmierć przerwała naszą wspaniale zapowiadającą się współpracę. Szkoda...".

Ingerencje cenzury

Na stronie poświęconej serialowi i stworzonej przez wielbicieli dzieła Barei "Zmiennicy.com" czytamy o kolejnych ciekawych faktach: "Bareja zaczął pisać scenariusz serialu, początkowo noszącego roboczy tytuł "Zawód taksówkarz", wraz z Jackiem Snopkiewiczem. Jednak ten niedługo potem wyjechał do USA i zastąpił go Jacek Janczarski. Przez długi czas reżyser nie mógł zdecydować, kogo obsadzić w roli Katarzyny Pióreckiej. Ostatecznie w filmie zagrała Ewa Błaszczyk, żona Janczarskiego. (...) Prace nad "Zmiennikami" zakończono jesienią 1986 roku i od tego czasu serial czekał na emisję. (...)

Choć początkowo obraz miał problemy z cenzurą, to jednak ostatecznie, po kilku miesiącach od śmierci Barei, Główny Urząd Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk odstąpił od jakiejkolwiek ingerencji w ostatnie dzieło reżysera i wyraził zgodę na jego wyświetlenie w telewizji. Mimo to, okazało się, że w trakcie pierwszej emisji z piątego odcinka został usunięty epizod z lecącym do Krakowa samolotem, który "gubi" koło i po pozbyciu się paliwa nad lasem, awaryjnie ląduje na Okęciu.

Argumentowano to szacunkiem wobec rodzin ofiar katastrofy lotniczej, która wydarzyła się w maju 1987 roku w Lesie Kabackim w okolicach Warszawy. Reżyserowi insynuowano złe intencje ("przekraczanie granic"), nie biorąc pod uwagę tego, że rzeczona katastrofa wydarzyła się dawno po zakończeniu prac nad filmem. Pierwsza emisja "Zmienników" zakończyła się 12 lutego 1988 roku i obejrzało ją 18 630 000 widzów".

Taksówka o numerze bocznym 1313

Wielu internautów, w późniejszym okresie, zajęło się poszukiwaniem występujących w serialu samochodów będących, w tym "głównym aktorem" - taksówką Fiat 125p o numerze bocznym 1313. Niektórzy znaleźli model żółty w Poznaniu... wożący nowożeńców do ślubu. O samochodach dość dokładnie pisze ten nieoficjalny portal: "pierwszy model to niebieski Polski Fiat 125p, najprawdopodobniej model z 1977 roku w wersji eksportowej; drugi model, występujący najdłużej to też Polski Fiat 125p w kolorze żółtym safari; trzeci model, pojawiający się w ostatnim odcinku, to FSO 125p w kolorze czerwony bordo".

O serialu powstało wiele stron opisujących wpadki na planie, ogrom przeróżnych gadżetów, odniesienia do różnych książek i filmów pokazujących rzeczywistość PRL. Znajdziemy też strony z cytowanymi kultowymi wypowiedziami z serialu... jak choćby ten z pierwszego odcinka:

"Dyrektor FSO: Tylko że jak fama głosi, to wy, u was w WPT, macie rajskie życie.

Stanisław Lesiak: Niech pan nie wierzy temu Famie, dyrektorze, to blagier!"

Wszystkie odcinki można obejrzeć na stronach Telewizji Polskiej. Zachęcamy!

PP