4 maja 1910 roku w Warszawie urodził się Jerzy Waldorff,  publicysta, krytyk muzyczny i działacz społeczny. Popularyzator kultury muzycznej w prasie, radiu i telewizji. Autor wielu książek, również z dziedziny historii Polski. Obrońca zabytków i twórca Komitetu Ochrony Starych Powązek. Barwna postać PRL, wybijająca się zachowaniem i językiem.

Przed 1939 rokiem był recenzentem muzycznym "Kuriera Porannego". Po wojnie komentatorem muzycznym Polskiego Radia i felietonistą tygodników "Świat", "Polityka", "Przekrój". Swoją przygodę z Polskim Radiem rozpoczął w 1945 roku:

- Włączyłem się do pracy w sposób szczególny, ponieważ przez rządy komunistyczne zostałem potraktowany jako klasowy wróg ludu - mówił Waldorff. - Okazało się, że ja jako syn właściciela ziemskiego oraz autor prawicowego tygodnika "Prosto z mostu", jestem najciężej w świecie wyklęty. I byłbym chyba umarł z głodu, gdyby nie to, że szefem radia został świetny muzyk i czarujący człowiek, Roman Jasiński. To on mnie tajnie (pod pseudonimem) przyjął do radia, gdzie oficjalnie dostałem posadę kontrolera audycji.

Praca w radiu przyniosła Waldorffowi popularność. Od 1951 roku pozwolono mu prowadzić cotygodniowe felietony muzyczne. - Wolno mi było mówić tylko o instrumentach - wspominał publicysta. - Nad sobą myśmy mieli dwie damy, które pilnowały czystości moralno-politycznej radia.

Jerzy Waldorff zorganizował na antenie Polskiego Radia ogólnonarodową zbiórkę funduszy na wykupienie willi Karola Szymanowskiego w Zakopanem. Akcja się powiodła. W Atmie mieści się muzeum kompozytora. Sukcesem zakończyła się również inna radiowa kampania przeprowadzona przez Jerzego Waldorffa. Tym razem chodziło o zebranie eksponatów dla powstającego muzeum w Teatrze Wielkim w Warszawie. Udało się zdobyć ok. 3 tys. przedmiotów. Praca społeczna stanowiła dla Waldorffa główny nurt życia.

Przygoda z radiem skończyła się po 25 latach, kiedy w 1976 podpisał listę protestujących przeciwko sowietyzacji nowej konstytucji.

- To było jedno z najohydniejszych oszustw ówczesnego rządu - mówił Jerzy Waldorff - bo oni namawiali społeczeństwo, żeby wyraziło swoją opinię i krytykowało. Wobec czego cała grupa muzyków napisała, że się sprzeciwiamy temu, żeby w Konstytucji było, że jesteśmy w wiecznej przyjaźni ze Związkiem Radzieckim. I wtedy z hukiem zostałem z Polskiego Radia wylany.

Na pierwszy plan wśród aktywności Jerzego Waldorffa wysuwa się jego działalność na rzecz ratowania polskich zabytków. Tradycja narodowa, podobnie jak i zabytki kultury, były mu niezwykle bliskie. Jak mówi jego przyjaciółka Zofia Kucówna: "cokolwiek robił, myślał o dobru społecznym".

Jego staraniem odrestaurowano pałac książąt Radziwiłłów w Antoninie k. Ostrowa Wielkopolskiego.

Współorganizował też odbywający się w Antoninie i Ostrowie Międzynarodowy Festiwal "Chopin w barwach jesieni". W roku 1974 Jerzy Waldorff założył Społeczny Komitet Opieki na rzecz Ochrony Starych Powązek. Z jego inicjatywy 1 listopada każdego roku znane osobistości kultury i mediów prowadzą kwestę na ten cel.

Jerzy Waldorff zmarł 29 grudnia 1999 roku.

mk

Pomnik wysadzono 31 maja 1940 roku. 16-tonowa rzeźba została pocięta palnikami na mniejsze części i wywieziona do Rzeszy. Większość fragmentów pomnika przetopiono i wykorzystano do produkcji amunicji.

Niezwykłą historię pomnika Chopina usytuowanego w warszawskich Łazienkach opowiedział Maciej Michalski z Muzeum Historycznego. Reportaż Justyny Piernik został nadany na antenie Polskiego Radia w grudniu 2006 roku.

Powołanie komitetu

Historia pomnika zaczyna się w sierpniu 1901 r. To wtedy kancelaria Generalnego Gubernatora w Warszawie wydała pozwolenie hrabiemu Aleksandrowi Brochockiemu na powołanie komitetu budowy pomnika Fryderyka Chopina.

- Hrabia Brochocki i jego żona Adelajda byli polskimi patriotami - mówił Maciej Michalski. - Oboje uważali, że w okresie zaborów trzeba ze szczególna siłą podejmować takie inicjatywy, które będą promować wielkich Polaków.

Rosjanie piętrzą trudności

Władze carskie co prawda wydały zgodę na powołanie komitetu, ale bardzo ograniczyły możliwości jego działania. Komitet nie mógł zamieszczać żadnych ogłoszeń prasowych, a zbiórka pieniędzy na budowę pomnika mogła być prowadzona jedynie wśród miłośników muzyki Fryderyka Chopina.

Urzędnicy carscy straszyli też darczyńców, że zarekwirują ich pieniądze. Tak było między innymi z Ignacym Janem Paderewskim, który wpłacił pokaźną sumę na budowę pomnika Chopina.

Kłopot z konkursem

Komitet nie miał nawet prawa dać ogłoszenia o konkursie na projekt pomnika.  Zwracano się więc bezpośrednio do artystów. Jednym z artystów, który zaczął pracę nad rzeźbą upamiętniającą wielkiego polskiego kompozytora był Wacław Szymanowski.

- Umiłowanie muzyki Chopina i świadomość podobnych losów powodowały, że Szymanowski uważał ten pomnik za cel szczególny w swej twórczości – powiedział gość audycji.

Wacław Szymanowski w pracowni podczas pracy nad pomnikiem Chopina. Wikimedia Commons/dp. Źr.: Czasopismo "Sztuka" art. Tryumf sztuki polskiej", 1911

Zwycięski projekt

Do konkursu zgłoszono 66 prac. Zwyciężyła koncepcja Wacława Szymanowskiego. Maciej Michalski opowiadał o wielkich bojach, jakie stoczył komitet i sam Szymanowski z władzami carskimi, by ustawić pomnik Chopina w warszawskich Łazienkach. Szukano błędów, zasłaniano się procedurą.  
- Jakiś krytyk odkrył na przykład, że Chopin siedzi, ale zarzucił Szymanowskiemu, że nie wyrzeźbił wyraźnie pianistycznego taboretu - opowiadał gość audycji.

Chopin w Łazienkach

Nie udało się uczcić 100. rocznicy urodzin kompozytora. Pomnik nie stanął. Potem przyszła I wojna światowa. A po niej trzeba było od początku zacząć zbiórkę pieniędzy. Zaangażował się w nią sam Wacław Szymanowski. Ostatecznie w 1926 r. zgodnie z życzeniem projektodawcy odlano formę w Paryżu i 14 listopada 1926 pomnik odsłonięto. - Feta trwała 3 dni – opowiadał Maciej Michałowski. - Przyjechali najlepsi pianiści z Europy

-Niestety ten pomnik przetrwał tylko do roku 1940 – dodał gość. - Przetrwał bez żadnych ubytków kampanię wrześniową. Później Łazienki znalazły się w obrębie dzielnicy niemieckiej.

Zarządzenie Hansa Franka

W kwietniu 1940 r. gubernator Warszawy, Hans Frank opublikował odezwę wzywającą do zbiórki metali na potrzeby zbrojeniowe armii niemieckiej. Zaczęła się akcja wysadzania pomników.  
- W przypadku pomnika Chopina to było 16 ton brązu - mówił Michałowski. - Z drugiej strony to była realizacja celu nadrzędnego, stawianego w czasie okupacji przez Niemców - wykorzenienia kultury polskiej.

Zniszczony przez Niemców pomnik Fryderyka Chopina z Łazienek Królewskich w Warszawie. 1940 r. Wikimedia Commons/cc. Źr.: Adolf Ciborowski (1964). Warszawa: o zniszczeniu i odbudowie miasta. Polonia.

Bezpowrotnie zniszczony

Pocięty na kawałki pomnik transportem kolejowym ruszył do Rzeszy, gdzie miał być przetopiony na amunicję.

- Z tego wydarzenia zachowało się jedno zdjęcie, które wykonał przypadkowy świadek tej sytuacji w Łowiczu - słyszymy w reportażu. Tu zatrzymał się pociąg i w jednym z wagonów dostrzeżono fragmenty pomnika, w tym  głowę Chopina.

Fotografia obiegła cały świat. Niemcy zniszczyli wszystkie kopie pomnika przechowywane w polskich muzeach. Jak zatem udało się odtworzyć rzeźbę Wacława Szymanowskiego? Kiedy pomnik Chopina powrócił na swoje miejsce?

Posłuchaj reportażu Justyny Piernik.

bs

22 lipca 1930 roku zmarł Wacław Szymanowski, polski rzeźbiarz, autor pomnika Fryderyka Chopina w Łazienkach Królewskich.

Kształcił się w Klasie Rysunkowej u Wojciecha Gersona w Warszawie. Następnie wyjechał do Paryża, by uczyć się pod okiem Cypriana Godebskiego. W stolicy Francji duży wpływ miała na niego twórczość Adama Mickiewicza. Początkowo poświęcił się głównie malarstwu – tworzył obrazy o tematyce wiejskiej, pejzaże i portrety. W rzeźbie i malarstwie zaczynał od symbolizmu, z biegiem lat osiągając perfekcję w tym gatunku.

W kręgu sztuki

Rodzina Szymanowskich bogata była w postaci kultury należące do kręgów artystycznych i inteligenckich. Celina Szymanowska była związana z Adamem Mickiewiczem, tata Wacława rzeźbiarza, również Wacław, był znanym dziennikarzem.

– Ojciec był przekonany, że istnieje podobna prawidłowość w różnych rodzajach sztuki: rzeźba, malarstwo, muzyka są ze sobą powiązane – podkreślał syn rzeźbiarza, Michał Szymanowski.

Dzieła

Do wybitnych (i zrealizowanych) monumentalnych dzieł artysty należy pomnik Artura Grottgera na Plantach w Krakowie. Z kolei w Warszawie w Parku im. Romualda Traugutta znajduje się rzeźba "Macierzyństwo".

Jednym z niezrealizowanych projektów artysty jest monumentalna kompozycja rzeźbiarska "Pochód na Wawel". – Ponad pięćdziesiąt historycznych figur w orszaku miało znaleźć się na wawelskich krużgankach – mówiła Elżbieta Elbanowska w 1981 roku.

Szymanowski był jednym z członków Komitetu Odbudowy Zamku na Wawelu. 9 listopada 1911 "Pochód na Wawel" został pokazany w Wiedniu. Autorska kompozycja rzeźbiarska składała się z 52 figur: królów Polski i innych zasłużonych dla kraju. Wkrótce dzieło miało stanąć na dziedzińcu Wawelu. Szymanowskiego wsparli m.in. Henryk Sienkiewicz i Jacek Malczewski. Niestety w 1928 roku ostatecznie odrzucono możliwość realizacji tego projektu.

Model "Pochodu na Wawel" oraz rzeźbę "Mickiewicz po improwizacji" z 1898 przechowuje dziś Muzeum Narodowe w Krakowie.

Chopin jak malowany

Symbolem twórczości Wacława Szymanowskiego jest jednak pomnik Fryderyka Chopina z warszawskich Łazienek. Syn Wacława, Michał, wspominał, że kult Chopina w jego rodzinie był zawsze obecny. Pomysł na pomnik był prosty, choć nie oczywisty i w niektórych kręgach kontrowersyjny – Chopin wsłuchujący się w szum drzew.

Projekt pomnika przygotowany w drewnie został zaprezentowany przez Szymanowskiego na wystawie w Wiedniu, gdzie oczarował oglądających. "To nie jest pomnik Chopina, to jest pomnik muzyki" – miał powiedzieć wybitny austriacki kompozytor i dyrygent Gustav Mahler.

Szymanowski bał się, że praca – podobnie jak "Pochód na Wawel" – nie zostanie dobrze przyjęta w kraju, dlatego zdecydował się zaprezentować ją dopiero, gdy na francuskich salonach spotkał się z wielkim uznaniem. Monument stanął w warszawskich Łazienkach Królewskich 14 listopada 1926. Niespełna 14 lat później został, jako pierwszy pomnik w Warszawie, wysadzony przez Niemców. Po wojnie, kiedy podjęto się próby jego odbudowania, kompletną kopię pomnika udało się znaleźć w gruzach domu Szymanowskiego na Mokotowie.

Artysta zmarł 22 lipca 1930 roku w Warszawie, został pochowany na Cmentarzu Rakowickim w Krakowie, w grobowcu rodzinnym własnego projektu.

mb

23 września 1939 roku rozgłośnia Warszawa II ucichła po tym, gdy Elektrownia Powiśle została ostrzelana przez niemiecką artylerię. Niedługo wcześniej radioodbiorcy mogli usłyszeć ostatnią nadaną audycję żywej muzyki. Na fortepianie zagrał Władysław Szpilman, który wykonał kompozycje Fryderyka Chopina.

Dowiedz się więcej.

Fortepian gra w akompaniamencie bomb

23 września 1939 roku Władysław Szpilman dotarł do budynku radia, w którym przez około pół godziny zagrał na żywo w studiu muzycznym w budynku radia przy ulicy Zielnej 25. Jak sam wspominał, grał wśród huku wybuchających bomb i ledwo co słyszał dźwięki instrumentu.

– Artyleria bardzo mocno ostrzeliwała, wydawało mi się, że specjalnie, gmach radia. Byłem troszeczkę wystraszony. Olgierd Straszyński, który ustawiał mikrofony w studiu, chciał postawić fortepian bliżej okna, ja go prosiłem, żeby dalej. Mówił: "to nie ma żadnego znaczenia panie Władysławie. Jak pan wierzy, to niech się pan pomodli, bo jak rąbnie szrapnel, to i tak nic po nas nie zostanie". I zagrałem Chopina, pół godziny – wspominał po latach na antenie Polskiego Radia.

Posłuchaj i zobacz wspomnienia pianisty z ostatniego koncertu we wrześniu 1939 roku.

Zobacz wszystkie zachowane materiały Polskiego Radia z września 1939 roku.

sa

Fryderyk Chopin urodził się w 1810 roku – tyle można stwierdzić z całkowitą pewnością. Istnieją bowiem dwie daty urodzin wybitnego kompozytora i obie są równie prawdopodobne. Jak napisał historyk Adam Zamoyski w biografii Chopina:

"Księga chrztów w kościele parafialnym w Brochowie koło Żelazowej Woli wykazuje jako datę urodzenia dzień 22 lutego, ale rodzina Chopinów i sam kompozytor zawsze podawali 1 marca. By jeszcze bardziej skomplikować sprawę, ilekroć wspominano go w prasie albo gdy jako dziecko pojawiał się publicznie, wciąż dodawano mu jeden rok, i stąd wrażenie, podtrzymywane przez niektórych jego bliskich przyjaciół, że urodził się w 1809 roku".

Cudowne dziecko

Ojciec Fryderyka, Mikołaj Chopin, w 1787 roku przybył do Polski, w której ostatecznie się osiedlił. Pracował m.in. jako guwerner dzieci zamożnej szlachty. W 1806 roku ożenił się z Teklą Justyną Krzyżanowską, z która miał trzy córki oraz jednego syna – Fryderyka.

Rodzina Chopinów nie pozostała długo w Żelazowej Woli i przeprowadziła się do Warszawy, kiedy mały Fryderyk miał pół roku. Jego ojciec objął w mieście posadę nauczyciela francuskiego w Liceum Warszawskim. Znajdowało się w nieistniejącym dzisiaj pałacu Saskim i młody Fryderyk wychowywał się w jego pokojach. W 1817 roku szkoła została przeniesiona do pałacu Kazimierzowskiego, do którego też przeprowadziła się rodzina. Budynek obecnie mieści się na terenie kampusu Uniwersytetu Warszawskiego, a na jego ścianie można podziwiać okolicznościową tablicę o słynnym lokatorze.

Fryderyk Chopin rozpoczął naukę gry na fortepianie w wieku czterech lat i szybko przylgnęło do niego miano cudownego dziecka. Z początku uczyła go matka, a niedługo później szkolił się pod okiem nauczyciela – muzyka Wojciecha Żywnego. Jako ośmiolatek potrafił już zagrać dość skomplikowane utwory, a nawet komponować własne proste melodie.

Stał się ulubieńcem warszawskich salonów i grał nawet na przyjęciach w Belwederze wielkiego księcia Konstantego, brata cara Aleksandra I Romanowa. Zdarzyło mu się nawet wystąpić w obecności samego władcy, w trakcie jego pobytu w Warszawie. Jako nastolatek pobierał naukę pod okiem młodych pianistów, którzy mieszkali na pensji u jego ojca oraz brał lekcje u najznakomitszych warszawskich muzyków, m.in. u Józefa Elsnera.

Uczył się znakomicie w Liceum Warszawskim oraz odebrał praktyczną naukę muzyki jako organista w kościele ss. Wizytek. W młodości każde lato spędzał na wsi. Przyglądał się zwyczajom chłopów oraz pokochał muzykę ludową, która w przyszłości stanowiła inspirację jego twórczości.

W 1826 roku dostał się do Szkoły Głównej Muzyki przy Uniwersytecie Warszawskim. W tym czasie skomponował swoje pierwsze poważne utwory oraz udał się w pierwsze zagraniczne podróże, gdzie zdobył uznanie.

Tęsknił za Polską i rodziną

W 1830 roku wyruszył na pierwsze tournée po Europie. Nie wiedział, że już nigdy nie wróci do ojczyzny. 11 października wystąpił w Teatrze Narodowym na pożegnalnym koncercie w Warszawie, którą opuścił 2 listopada, żegnany przez swoich nauczycieli, przyjaciół i rodzinę. Pierwszym przystankiem w podróży był Wiedeń, w którym zastały go wieści o wybuchu Powstania Listopadowego.

– Powoli w jego serce wsączyła się gorycz. Możemy to obserwować już w listach, które napisał podczas pierwszego Bożego Narodzenia, które spędził zagranicą w Wiedniu. Rodzi się kompleks tego, że nie był ze swoimi przyjaciółmi w czasie Powstania Listopadowego oraz ból z powodu, że nie jest z najbliższymi. Mówi, że "czuje jak nigdy dotąd osierociałość swoją". To zacznie się pogłębiać i w czasie pobytu w Paryżu przede wszystkim będzie odczuwał bardzo głęboko swoje osamotnienie – mówiła prof. Irena Poniatowska w audycji Adama Rozlacha z cyklu "Biografia milenijna".

Fryderyk Chopin w Wiedniu znajdował się bardzo złym nastroju i był mało aktywny. Ostatecznie zdecydował się wyruszyć do Paryża. Po drodze, w Stuttgarcie dowiedział się o upadku Powstania Listopadowego, co spowodowało kilkudniowe załamanie nerwowe artysty.

Na początku pobytu w stolicy Francji nie mógł odnaleźć swojego miejsca. Żył w trudnych warunkach materialnych i nie mógł przebić się w mieście pełnym znakomitych muzyków. Jego pozycja zmieniła się wraz z występem w lutym 1832 roku, kiedy zagrał w obecności Ferenca Liszta. Młody Polak zachwycił francuską publiczność i wszedł w grono wirtuozów fortepianu. Przyjaźnił się z wybitnymi pianistami, takimi jak Hector Berlioz i Ferdynand Hiller. Spotykał się również z uznanymi literatami – Heinrichem Heine i Adamem Mickiewiczem.

– Początkowo cudownie się czuł w towarzystwie innych wielkich artystów, ale z biegiem czasu zaczął się coraz bardziej zamykać. Krąg jego bliskich przyjaciół się zmniejszył – powiedziała prof. Pomianowska w audycji z 2000 roku. – Oczywiście zawsze był otoczony ludźmi, którzy chcieli chociaż otrzeć się o wielkość Chopina, ale on wyłączył się z towarzystwa i za swoich uważał przede wszystkim Polaków, ograniczył kontakty z obcokrajowcami.

Romantyk targany emocjami

Życie w Paryżu zaangażowało go na tyle, że miał niewiele czasu na komponowanie nowej muzyki. W ślad za sukcesem towarzyskim próbował ustatkować życie prywatne. W 1835 roku oświadczył się Marii Wodzińskiej, która zgodziła się wyjść za mąż za Chopina. Małżeństwo ostatecznie w tajemniczych okolicznościach nie doszło do skutku.

Rok później poznał o kilka lat starszą pisarkę – Aurore Dudevent, która była znana pod pseudonimem George Sand. Ich znajomość stopniowo się pogłębiała i Fryderyk Chopin postanowił się z nią związać.

W 1838 roku wybrali się we wspólną podróż na Majorkę, po której nastąpił twórczy wybuch geniuszu kompozytorskiego Fryderyka Chopina. Kontynuował związek z Sand aż do 1847. Lato spędzali wspólnie w jej posiadłości w Nohant, zaś zimę w Paryżu. Chopin oddawał się owocnej pracy twórczej, dawał lekcje gry na fortepianie oraz koncerty. W tym kilkuletnim okresie życia odnalazł wreszcie spokój ducha na emigracji.

Jednocześnie w tym czasie pogorszył się stan jego zdrowia. Muzyk od dzieciństwa był chorowity i był trawiony napadami kaszlu. Był leczony na gruźlicę, ale lekarze powątpiewają w tę diagnozę i wysuwają różne hipotezy na temat rzeczywistej choroby Chopina.

Kres życia

Nie mógł odnaleźć swojego miejsca po zakończeniu znajomości z George Sand i ostatecznie pogrążył się w przygnębieniu. Wiosną 1848 roku opuścił Francję i na pół roku wyjechał do Wielkiej Brytanii. Fryderyk Chopin był popularny wśród brytyjskiej arystokracji, ale wyjazd źle wpłynął na jego słabe już zdrowie. 16 listopada 1848 roku wystąpił po raz ostatni publicznie z okazji dorocznego balu maskowego na rzecz Towarzystwa Literackiego Przyjaciół Polski, brytyjskiej organizacji, która zajmowała się wspieraniem polskich dążeń niepodległościowych oraz działalnością charytatywną.

Niedługo później powrócił do Paryża. Próbował pokonać chorobę i poświęcić się muzyce, ale jego wysiłki nie zakończyły się sukcesem. Wycieńczony zmarł 17 października 1849 roku w Paryżu. Na jego pogrzeb przybyły tłumy mieszkańców miasta, które towarzyszyły w ostatniej drodze wybitnego pianisty i kompozytora.

sa

Skazana na tyrana

Maria Kalergis urodziła się 7 sierpnia 1822 roku w Petersburgu. Była córką generała hrabiego Fryderyka Karola Nesselrode – niemieckiego szlachcica w służbie rosyjskiej – i polskiej szlachcianki Tekli z Górskich. Rodzice Kalergis rozstali się rok po jej narodzinach, więc dziewczyna wychowywała się w Petersburgu w domu swojego stryja – Karola Nesselrode.

- Piękna, inteligentna i utalentowana, lecz nieposażna Maria (zwana w młodości Marią Polką) jako młoda 17-letnia dziewczyna została wydana za mąż za Greka w służbie rosyjskiej Jana Kalergisa. Człowieka szpetnego zewnętrznie, jak i mającego charakter spaczony demonem zazdrości – opowiadał historyk prof. Andrzej Notkowski na antenie Polskiego Radia.

Związek nie był udany - już pół roku po ceremonii małżonkowie nie utrzymywali ze sobą kontaktu i mieszkali osobno. Winę za rozpad ich pożycia małżeńskiego ponosi Jan, który słynął ze swojego trudnego charakteru.

- Kalergis był znany ze swojej ogromnej zazdrości. Już w podróży poślubnej robił kobiecie wręcz dantejskie sceny i awanturował się w miejscach publicznych. W obronie Polki stawali nawet przygodni towarzysze ich podróży – mówiła historyczka dr Agnieszka Janiak-Jasińska w audycji z cyklu "Na historycznej wokandzie".

Po rozstaniu z mężem szlachcianka zamieszkała w Warszawie. Nie uzyskawszy jeszcze rozwodu wdała się w romans z hrabią Aleksandrem Demidowem.

- Demidow był zakochany w Marii Kalergis i ze dwa lata chodził za nią, prosząc ją o ślub. Gdy okazało się, że rozwodu nie zaaprobuje ani jej ojciec, ani rodzina w Petersburgu, to kobieta zakończyła ten związek – opowiadała dr Agnieszka Janiak-Jasińska na antenie Polskiego Radia.

Kalergis jako kobieta fatalna

- Latem roku 1842 rozpoczął się jej długoletni burzliwy romans z Adamem Potockim. Jednocześnie poznał ją Cyprian Kamil Norwid, który nieszczęśliwie się w niej zakochał – mówił prof. Andrzej Notkowski w audycji "Maria Kalergis – dama europejskich salonów".

Związek Kalergis z Norwidem trwał bardzo krótko, jednak odcisnął wielkie piętno na życiu i twórczości poety. Artysta nigdy się nie ożenił, a w swoich dziełach zawierał krytyczne sądy o kobietach. Polka prawdopodobnie jest pierwowzorem postaci hrabiny Marii Harrys z tragedii Norwida "Pierścień wielkiej damy".

Pod koniec lat 40. Kalergis wyjechała do Paryża.

- Była mile widziana na dworze cesarza Francji Napoleona III. Przyjmowała na swoich salonach ludzi wielkich tamtej epoki: arystokratów, polityków, luminarzy literatury i sztuki – opowiadał prof. Andrzej Notkowski na antenie Polskiego Radia.

Kalergis – zgodnie z ówczesnym prawem – otrzymała od męża spory majątek, który umożliwił jej prowadzenie wystawnego życia, częste podróże i finansowanie wielu dziewiętnastowiecznych muzyków.

- Z jej mecenatu korzystał cały zastęp artystów: między innymi Ryszard Wagner. Właśnie dzięki niej doszło do wystawienia w Paryżu "Tannhäusera". Żeby mu pomóc, podobno sprzedała część swojej biżuterii. Nas interesuje głównie Stanisław Moniuszko. Przecież dzięki interwencji Kalergis u jej małżonka doszło do historycznej premiery "Halki" – mówił muzykolog i krytyk muzyczny Janusz Ekiert w audycji "Dwie Marie i Delfina". - Mało tego, pani Kalergis zorganizowała specjalny koncert na rzecz Moniuszki, który cieszył się niezmiernym powodzeniem i przyniósł 15 tysięcy rubli dochodu. Ta suma pozwoliła kompozytorowi spłacić długi i wybrać się do Paryża – dodał.

Przyjaciółka wielkich kompozytorów

Kalergis przyczyniła się do otwarcia Instytutu Muzycznego w Warszawie (obecnie Uniwersytet Muzyczny Fryderyka Chopina) oraz Towarzystwa Muzycznego – protoplasty dzisiejszej Filharmonii Warszawskiej. Sama była zresztą uzdolniona muzycznie - potrafiła świetnie grać na fortepianie, co pokazywała na swoich licznych koncertach.

- Jej gra ceniona była nie tylko przez Chopina, lecz także Liszta i Rubinsteina – opowiadała na antenie Polskiego Radia dr Agnieszka Janiak Jasińska.

Z największym polskim pianistą Kalergis była zresztą bardzo zaprzyjaźniona. Podobno to właśnie on nauczył ją grać na fortepianie.

Pod koniec lat 50. arystokratka zamieszkała w Warszawie. Była obserwatorką ówczesnych wydarzeń politycznych, w tym powstania styczniowego. Oficjalnie Kalergis nie angażowała się w nie, chociaż chodziły pogłoski mówiące o tym, że Polka pracowała jako rosyjski szpieg. Z powodu braku źródeł na ten temat prawdziwe zdarzenia prawdopodobnie na zawsze pozostaną tajemnicą. 

Po śmierci swojego pierwszego męża Kalergis wyszła za Siergieja Muchanowa – dyrektora rządowych teatrów warszawskich. Zmarła w 1874 roku i została pochowana na warszawskim Cmentarzu Powązkowskim.

jb

Odbudowa Pałacu Saskiego. Uroczyste przekazanie projektu ustawy.

Wart pałac Sasa

W miejscu, gdzie stoi dziś jedyny ocalały fragment Pałacu Saskiego, czyli Grób Nieznanego Żołnierza, w drugiej połowie XVII wieku znajdował się dwór Tobiasza Morsztyna. Jego brat i spadkobierca Jan Andrzej Morsztyn, polityk znany dziś przede wszystkim jako poeta, uzyskał od króla pozwolenie na budowę barokowego pałacu. Gmach zaprojektował - według różnych źródeł - albo Tylman z Gameren, albo architekt Wazów Giovanni Battista Gisleni.

Morsztynowie nie zagrzali miejsca w pałacu. W 1713 roku córka Morsztyna sprzedała posiadłość Augustowi II Mocnemu. Ten natychmiast zabrał się do wielkiej przebudowy, pragnąc stworzyć królewską rezydencję na wzór Wersalu, z reprezentacyjnym placem i wspaniałym ogrodem. Pałac, nazwany wówczas Saskim, stał się tym samym centrum założenia urbanistycznego zwanego Osią Saską. Augustowi II nie starczyło życia na dokończenie imponującego projektu, ale rozbudowę kompleksu kontynuował jego syn i następca tronu August III Sas.

– To miejsce, zagospodarowane przez Sasów, z wielkim dziedzińcem przed pałacem, dało Warszawie wreszcie reprezentacyjną przestrzeń, której to miasto wcześniej nie miało – mówił Justynie Piernik w 2007 roku Andrzej Sołtan, wicedyrektor Muzeum Historycznego Miasta Stołecznego Warszawy.

Okres jego panowania to lata świetności Pałacu Saskiego, do którego przyłączono sąsiadujący z nim Pałac Brühla i rezydencję biskupa Potockiego. Złota epoka skończyła się jednak w roku śmierci króla w 1763 roku. Wprawdzie Pałac Saski znajdował się w rękach elektorów Saksonii aż do 1816 roku, jednak przestał być rezydencją królewską i zaczął podupadać. Nie znaczy to wcale, że o nim zapomniano.

Praca, dom, szkoła, wojsko...

Po 1763 roku Sasi wynajmowali pomieszczenia pałacowe na mieszkania i biura. W 1810 roku w prawym skrzydle Pałacu Saskiego zamieszkał Mikołaj Chopin z żoną i dwojgiem dzieci: trzyletnią Ludwiką i kilkumiesięcznym Fryderykiem. Ojciec przyszłego kompozytora podjął pracę jako nauczyciel francuskiego w Liceum Warszawskim, które do 1817 roku wynajmowało inną część tego samego gmachu. Chopinowie wyprowadzili się z pałacu w tym samym roku, w którym opuściło je liceum.

Budynek został częściowo zniszczony w czasie powstania listopadowego. W 1837 roku Pałac Saski został kupiony przez rosyjskiego kupca Jana Skwarcowa, który zlecił gruntowną przebudowę gmachu w stylu klasycystycznym według projektu Adama Idźkowskiego. To on stworzył Pałac Saski w najbardziej znanym kształcie - w miejscu rozebranej środkowej części kompleksu wstawiono charakterystyczną kolumnadę w stylu korynckim.

Pałac Saski na początku XX wieku. W tle widoczny sobór św. Aleksandra Newskiego. Fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe

W 1841 roku na środku placu przed budynkiem postawiono pomnik przeciwników powstania listopadowego: "Polakom poległym w 1830 r. za wierność swemu monarsze". Monument przeniesiono, gdy pod koniec XIX wieku w jego miejscu zaczął powstawać ogromny sobór św. Aleksandra Newskiego. W 1864 roku spadkobiercy Skwarcowa sprzedali pałac carskiej armii, która do 1915 roku zajmowała budynek jako siedzibę rosyjskiego Dowództwa III Warszawskiego Okręgu Wojskowego.

Pomnik ku czci poległych w powstaniu listopadowym lojalistów przed Pałacem Saskim. Fot. Polona/domena publiczna

Pałac Saski – przedwojenny Pałac Kultury

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości Pałac Saski przeszedł w ręce Polaków, ale nie zmienił swojego charakteru – teraz znajdował się w nim Sztab Generalny Wojska Polskiego, a przed budynkiem postawiono pomnik księcia Józefa Poniatowskiego. W 1925 roku pod kolumnadą w centralnym punkcie pałacu umieszczono Grób Nieznanego Żołnierza. W 1928 roku plac Saski przemianowano na plac Marszałka Józefa Piłsudskiego.

W latach 30. XX wieku w Pałacu Saskim miało siedzibę Biuro Szyfrów, które w 1932 roku, dzięki pracy matematyków Mariana Rejewskiego, Jerzego Różyckiego i Henryka Zygalskiego, złamało kod Enigmy. W okresie międzywojennym na placu przed pałacem odbywały się najważniejsze uroczystości państwowe i kościelne. Podczas II wojny światowej budynek przejął sztab hitlerowski. Pałac Saski zajmował Wehrmacht, a Pałac Brühla był siedzibą gubernatora dystryktu warszawskiego Ludwika Fischera. W 1940 r. nazwę placu zmieniono na Adolf Hitler Platz.

Niemieckie uroczystości z okazji pierwszej rocznicy wybuchu II wojny światowej przed Pałacem Saskim połączone z przemianowaniem placu Piłsudskiego w Warszawie na Adolf Hitler Platz. Fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe

Powstanie Warszawskie - zobacz serwis specjalny

Po stłumieniu Powstania Warszawskiego Niemcy wysadzili w powietrze Pałac Saski, Pałac Brühla oraz pomnik Józefa Poniatowskiego. Ładunków wybuchowych nie podłożono jedynie pod fragmentem kolumnady, tam, gdzie istniał Pomnik Nieznanego Żołnierza. Dlatego ta część pałacu jako jedyna ocalała.

Życie po życiu

Prezydent: odbudowując pałace Saski i Brühla, stworzymy znak naszych tradycji, tożsamości i dokonań

Odbudowę Pałacu Saskiego planowano już w 1946 roku, ale żaden z ówczesnych projektów nie wyszedł poza fazę rozpisania konkursów architektonicznych. Do sprawy powrócono w latach 70., jednak z równie mizernym efektem. Temat poruszano co pewien czas także w latach 90., ale idea odbudowy odżyła dopiero w latach warszawskiej prezydentury Lecha Kaczyńskiego, który uczynił ją jednym z głównych punktów swojego urzędowania. Rozpoczęto prace archeologiczne, które odsłoniły fundamenty zniszczonych pałaców.

- Debata o odbudowie Pałacu Saskiego trwa tak naprawdę ponad 75 lat. W latach 2004-2008 miasto stołeczne realizowało obudowę pałacu. W 2006 roku została nawet zawarta umowa z generalnym wykonawcą. Pałac miał być ukończony na rok 2010. Niestety, z uwagi na światowy kryzys finansowy, miasto wstrzymało inwestycję. Zapowiadano wówczas, że Warszawa wróci do realizacji po organizacji mistrzostw Euro 2012 – mówił w rozmowie z portalem PolskieRadio24.pl Jerzy Bombczyński, prezes stowarzyszenia Saski 2018.

Posłuchaj rozmowy:

11 listopada 2018 roku, w czasie obchodów 100-lecia odzyskania przez Polskę niepodległości, prezydent Polski Andrzej Duda podpisał deklarację o restytucji Pałacu Saskiego w Warszawie jako swoistego pomnika obchodów 100. rocznicy odzyskania niepodległości. Ustawa o przygotowaniu i realizacji inwestycji w zakresie odbudowy Pałacu Saskiego, Pałacu Brühla oraz kamienic przy ulicy Królewskiej w Warszawie to kolejny krok na drodze do faktycznej rekonstrukcji dawnego wyglądu tej części stolicy.

W pewnym sensie Pałac Saski został odtworzony na placu Piłsudskiego już w 1999 roku, gdy zorganizowano trzydniową akcję odbudowy gmachu z… miliona klocków Lego - oczywiście w pomniejszonej skali. W wydarzeniu wzięli udział mali i duzi Polacy żywo zainteresowani kwestią przywrócenia życia słynnemu budynkowi. Ich marzenie wkrótce stanie się rzeczywistością.

***

Czytaj więcej:

• Odbudowa Pałacu Saskiego. Jan Edmund Kowalski: ta przestrzeń będzie służyła wszystkim
• Uczelnie artystyczne będą dekorować Pałac Saski. Podpisano list intencyjny

***

Nocne zdjęcie Pałacu Saskiego z pomnikiem księcia Józefa Poniatowskiego. Fot. Polona/domena publiczna

***

Polskie Radio we współpracy ze Spółką Celową Pałac Saski przygotowało multimedialną i interaktywną platformę wiedzy na temat utraconych skarbów Warszawy – Pałacu Saskiego, Pałacu Brühla i kamienic przy ul. Królewskiej. Zobacz stronę odkryjpalacsaski.pl

 

mc/PAP/mb

"Przecież to znowu Piłsudski strzela!"

W 1927 roku polska radiofonia dopiero powstawała, a radioodbiorniki nie były ogólnie dostępne. Jerzy Waldorff i jego rodzina byli więc jednymi z nielicznych słuchaczy I Konkursu Chopinowskiego. Pozostali zainteresowani śledzili kolejne etapy turnieju dzięki prasie. 

- Wszyscy słuchaliśmy po kolei i w końcu przyszedł ten dostojny moment, gdy babka zechciała posłuchać, jakże ten Chopin w Warszawie brzmi – wspominał Jerzy Waldorff. - Więc usiadła do aparatu, a my założyliśmy jej słuchawki. Nie usłyszała jednak muzyki, tylko jakiś bełkot i trzaski. Purpurowa ze złości zdjęła więc słuchawki i powiedziała: "Co wy mi tu wygadujecie, że tam jakieś nokturny grają, przecież to znowu Piłsudski strzela" – dodał ze śmiechem.

Informacja o rozstrzygnięciu I Konkursu Chopinowskiego opublikowana w trzydziestym numerze "Kurjera Porannego" z 1927 roku. Źródło: Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego/Domena publiczna

Dwuletnie przygotowania

I choć inicjatorem konkursu był pianista i pedagog profesor Jerzy Żurawlew, do podjęcia działania zainspirował go jego nauczyciel, znakomity chopinista Aleksander Michałowski, który od wielu lat organizował dla swoich studentów spotkania muzyczne poświęcone XIX-wiecznemu kompozytorowi. 

Próby pozyskania środków na organizację konkursu zajęły Żurawlewowi blisko dwa lata. Pieniądze udało mu się zdobyć dopiero po zmianie władzy w państwie, gdy patronat nad wydarzeniem objął nowy prezydent Rzeczpospolitej Ignacy Mościcki. Przedsięwzięcie sfinansowało Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, czyli odpowiednik dzisiejszego Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Ostatecznie sprawami organizacyjnymi natomiast zajęło się Warszawskie Towarzystwo Muzyczne. 

Legendarny krytyk muzyczny Jerzy Waldorff tłumaczył w audycji z cyklu "Kronika Konkursu Chopinowskiego", że problemy w uzyskaniu funduszy związane były głównie z kryzysem, w którym znalazła się polska kultura i sztuka po I wojnie światowej. Ludzie woleli bowiem grać w brydża i uczestniczyć w wydarzeniach sportowych, niż słuchać koncertów muzyki klasycznej.

Zobacz także:

• Jerzy Żurawlew wielkim twórcą Konkursu Chopinowskiego
• Inicjator Konkursu Chopinowskiego: gdy startowaliśmy, nie byliśmy przygotowani

Z informacji podanych na oficjalnej stronie Międzynarodowego Konkursu Pianistycznego imienia Fryderyka Chopina wynika, że pierwsza edycja wydarzenia pierwotnie miała się rozpocząć 15 października 1926 roku, czyli w dniu odsłonięcia w Łazienkach Królewskich w Warszawie pomnika wybitnego pianisty. Ostatecznie - z powodu opóźnień budowniczych - jego otwarcie przesunięto. 

Dwudziestu sześciu pianistów walczy o trofeum 

Pierwszy konkurs chopinowski odbył się w dniach 23-30 stycznia 1927 roku w Sali Koncertowej Filharmonii Warszawskiej. Wydarzenie miało charakter międzynarodowy - wzięli w nim udział przedstawiciele nie tylko Rzeczpospolitej, lecz także ZSRR, Łotwy, Holandii, Szwajcarii, Węgier, Belgii i Austrii. Co ciekawe - jak wspominał Jerzy Waldorff na antenie Polskiego Radia - początkowo turniej miał mieć charakter drużynowy, jednak pomysł ten nie został zrealizowany. 

- Żurawlew myślał w ten sposób, że jeśli były do tej pory jakieś "zapasy muzyczne", jakieś wyścigi do nagród, najwyżej były to tak zwane turnieje wielkich mistrzów. Wpadł więc na pomysł, żeby zrobić coś w rodzaju drużyn młodzieży, wieloosobowych, z wielu krajów, które będą grały i będzie jury, które będzie wyznaczało nagrody - tłumaczył Jerzy Waldorff w audycji z cyklu "Kronika Konkursu Chopinowskiego".

W wydarzeniu wzięło udział dwudziestu sześciu pianistów z ośmiu krajów. Pierwszą nagrodę uzyskał przedstawiciel Związku Radzieckiego Lev Oborin, drugą natomiast Polak Stanisław Szpinalski. Trzeci i czwarte miejsce przyznano kolejno Róży Etkin i Grigorijowi Ginzburgowi. 

Lew Oborin. Źródło: NAC/Domena publiczna

- Za najlepsze wykonanie mazurów tradycyjnie nagrody wyznaczało Polskie Radio i tak jest zresztą do dziś. W tej kategorii zwyciężył Henryk Sztompka – dodał Jerzy Waldorff.

Jury konkursu składało się wyłącznie z przedstawicieli polskiego środowiska muzycznego. Czternastoosobową komisję tworzyli wówczas między innymi kompozytor Witold Maliszewski, dyrygent Piotr Maszyński oraz pianiści Zygmunt Butkiewicz, Zbigniew Drzewiecki i Zofia Rabcewicz. Wydarzenie okazało się wielkim sukcesem, a krytycy podkreślali wysokie poziom uczestników. Organizatorom wytykano jednak pewne niedociągnięcia – przede wszystkim to, że przyjezdnym pianistom nie udostępniono sal do ćwiczeń.

Współczesne edycje wydarzenia niczym nie przypominają tych sprzed stu lat. Obecnie w konkursie głównym bierze udział trzydziestu uczestników, z kilkudziesięciu zakwalifikowanych do etapów eliminacyjnych. Pianiści pochodzą z całego świata - nie tylko z krajów europejskich, lecz także z Azji oraz Ameryki Północnej i Południowej. Turniej jest także transmitowany w telewizji, radiu i internecie.

jb

Podczas pracy korzystałam z wiadomości dotyczących I Międzynarodowego Konkursu Chopinowskiego opublikowanych na oficjalnej stronie internetowej wydarzenia.