Bałtyk to stosunkowo niewielki akwen, który przed II wojną światową nastręczał wielu problemów sztabowcom Polskiej Marynarki Wojennej. Morze było właściwie wielkim jeziorem, które wystarczyło "zamknąć" blokadą na wysokości Cieśnin Duńskich, by wszystkie wrogie okręty zamknąć w wielkiej pułapce. Ukształtowanie basenu Morza Bałtyckiego w połączeniu z przewagą Kriegsmarine i Luftwaffe powodowało, że niszczyciele wchodzące w skład Dywizjonu Kontrtorpedowców, były właściwie bezużyteczne do obrony linii brzegowej kraju w przypadku wybuchu wojny. Spodziewano się, że zostaną zatopione w pierwszych dniach konfliktu przez działa wrogich pancerników lub bomby samolotów.

Relacja z planu filmu "Orzeł. Ostatni patrol"

To założenie niosło za sobą dwie konsekwencje. Po pierwsze opracowano plan "Peking", który zakładał ewakuację niszczycieli do portów brytyjskich w przededniu wojny. Drugim skutkiem założeń planu wojny na Bałtyku było skupienie się na okrętach podwodnych. Takie jednostki były zdolne do ukrycia się przed okrętami i samolotami wroga, miały też większe szanse na prześlizgnięcie się przez wody opanowane przez nieprzyjaciela i dotarcie do portów brytyjskich i francuskich. Z tego powodu w 1933 roku rozpoczął się program rozbudowy floty podwodnej o duże okręty podwodne, zdolne do samodzielnego operowania na otwartym morzu. Jednym z nich był wybudowany w holenderskich stoczniach ORP "Orzeł".

Historia ORP "Orzeł"

Polska Marynarka Wojenna w II wojnie światowej - zobacz serwis specjalny

Wrzesień 1939 roku w Polskim Radiu. Posłuchaj!

W drugiej połowie lat 30. rozpoczęto gruntowną modernizację Wojska Polskiego, które do 1939 roku stało się siódmą pod względem wielkości armią na świecie. Na zbrojenia wydawano ponad 30 proc. budżetu państwa, co było oszałamiającą liczbą.

Polscy żołnierze na frontach II wojny światowej - zobacz serwis historyczny

Budżet II Rzeczpospolitej był nieporównywalny z niemieckim i nawet tak wysokie wydatki nie pozwoliły na nadrobienie w krótkim czasie zaniedbań z poprzednich lat.

Polska ustępowała III Rzeszy pod względem liczebności każdego rodzaju wojska. Podobnie wygląda porównanie z Armią Czerwoną, która przypuściła zdradziecki atak na Polskę 17 września 1939 roku.

Zobacz infografikę i posłuchaj audycji na temat potencjału militarnego Niemiec i ZSRR podczas ataku na Polskę.

Infografika przedstawiająca porównanie sił we wrześniu 1939

Dla uratowanych w ten sposób przed zniszczeniem w pierwszych dniach września okrętów zaczęła się epopeja sześciu lat walk na morzu.

Zbliża się wojna

Na Wybrzeżu silniej niż w głębi kraju odczuwano klimat nadciągającej wojny. W Wolnym Mieście Gdańsk coraz głośniej słychać było proniemieckie hasła. Wiosną 1939 roku Hitler upojony dotychczasowymi łatwymi sukcesami – wkroczeniem do Nadrenii, Anschlussem Austrii i utworzeniem Protektoratu Czech i Moraw – postanowił zagarnąć Kłajpedę.

Gdy kanclerz Rzeszy wysłał silny zespół Kriegsmarine z pancernikiem "Deutschland" w celu zajęcia litewskiego portu, powstała uzasadniona obawa, że powracająca eskadra zdecyduje się siłą przejąć Gdańsk. 18 marca 1939 roku polska Marynarka Wojenna została postawiona w stan gotowości.

Jednocześnie rozpoczęło się gorączkowe budowanie umocnień na Wybrzeżu. Półwyspu Helskiego strzegła już bateria artylerii nadmorskiej im. Heliodora Laskowskiego, wznoszono naprędce nowe schrony i pozycje obronne.

One musiały przetrwać

Nadejście lata przyniosło wzmożony ruch niemieckich okrętów na trasie do Prus Wschodnich. Napięcie narastało z każdym dniem, dowódcy zarządzali coraz częstsze ćwiczenia. Morska bryza niosła zapowiedź wojny.

Lato przyniosło też ustalenia dotyczące udziału floty w nadchodzącej wojnie. Polskie niszczyciele były stosunkowo dużymi okrętami. Istniało ryzyko, że na niewielkim akwenie, jakim jest Zatoka Gdańska, będą narażone na ostrzał i zatopienie przez niemieckie lotnictwo.

Ponadto przeczuwający zbliżający się konflikt Brytyjczycy mieli świadomość, że do obrony konwojów z kolonii i podjęcia walki z Kriegsmarine będzie im potrzebny każdy okręt. W efekcie, na skutek sojuszniczych ustaleń, opracowano plan ewakuowania dywizjonu niszczycieli do Wielkiej Brytanii.

Rozkaz Nr 1000 wydany przez admirała Józefa Unruga, dowódcy Floty i Obszaru Nadmorskiego, został odczytany w obecności kapitanów niszczycieli na "Błyskawicy". Poza nią, rozkaz przewidywał przedostanie się do Wielkiej Brytanii także "Burzy" i "Gromu". Czwarty niszczyciel, ORP "Wicher", miał pozostać w kraju w celu ochrony stawiacza min "Gryfa".

Chcieli wracać

Rejs trzech okrętów przez Bałtyk i Cieśniny Duńskie przebiegał spokojnie. Był to jednak spokój pozorny. Niszczyciele były pod stałą obserwacją jednostek niemieckich. Członkowie załóg okrętów początkowo myśleli, że płyną na manewry. O wybuchu wojny dowiedzieli się dopiero po godzinie dziewiątej 1 września. Niszczyciele były wtedy na Morzu Północnym. Wojna rozpoczęta przez ostrzał placówki Westerplatte przez pancernik "Schleswik-Holstein" trwała już od pięciu godzin. Po godz. 17 "Błyskawica", "Burza" i "Grom" wpłynęły na redę portu w Edynburgu.

Marynarze nie byli zadowoleni z tego, że przerzucono ich na Zachód. Tam, gdzieś na Wybrzeżu walczyli i ginęli ich koledzy. Brytyjczycy obawiali się buntu załogi i próby przedarcia do Polski. Żeby temu zapobiec, przenieśli polskie okręty do portów na zachodzie Wysp i zarządzili intensywne ćwiczenia.

Gdy opuszczali Zatokę Gdańską, polscy marynarze nie wiedzieli jeszcze, że przyjdzie im walczyć przez kolejne sześć długich lat wojny, a dla niektórych z nich widok znikającego za horyzontem Wybrzeża będzie ostatnim pożegnaniem z ojczyzną.

bm

Polska Marynarka Wojenna w II wojnie światowej - zobacz serwis specjalny

Tajemnicze zniknięcie 

Istnieje kilka hipotez dotyczących zatonięcia ORP "Orzeł". Najbardziej prawdopodobna wydaje się wersja, wedle której okręt został omyłkowo zatopiony przez brytyjski samolot patrolujący wybrzeża Wielkiej Brytanii. Pilot mógł uznać "Orła" za wrogiego U-Boota. Taki obrót spraw zdaje się potwierdzać zachowany raport brytyjskiego pilota, który informował o zatopieniu jednostki przypominającej niemiecki okręt podwodny w rejonie patrolowania "Orła". Choć ubiegłoroczna wyprawa, której celem było potwierdzenie tej hipotezy, nie przyniosła rezultatów, to nadal ta wersja wydarzeń wydaje się najbardziej prawdopodobna.

Relacja z planu filmu "Orzeł. Ostatni patrol"

W grę może wchodzić także zatopienie przez zerwaną z kotwicy minę morską. Takie wydarzenie mogło mieć miejsce w okresie wojny w dowolnym miejscu na Morzu Północnym. Dr Hubert Jando, autor książki "Orzeł. Historia i hipotezy jego zatonięcia" dodaje jeszcze trzecią możliwość – błąd nawigacyjny załogi lub awaria jednego z urządzeń pokładowych.

Zwłaszcza druga możliwość, z uwagi na wojenną eksploatację okrętu wydaje się prawdopodobna. Zaginięcie "Orła", jakkolwiek tajemnicze i rozpalające wyobraźnię, jest bowiem zaledwie epizodem jego niezwykłej epopei.  

Historia ORP "Orzeł"

Od holenderskiej stoczni do wybuchu wojny

Historia ORP "Orzeł" rozpoczęła się w 1936 roku. Okręt został zamówiony w Zjednoczeniu Stoczni Holenderskich przez kadm. Jerzego Świrskiego. Był to element rozbudowy polskiej floty, która według koncepcji Świrskiego miała być niewielka, za to nowoczesna. Budowę okrętu sfinansowano głównie ze zbiórek publicznych. Już dwa lata później, 15 stycznia 1938, okręt został zwodowany. Matką chrzestną została Jadwiga Sosnkowska, żona gen. Kazimierza Sosnkowskiego. 

2 lutego 1939 roku na okręcie została podniesiona polska bandera. Kapitanem okrętu został kmdr ppor. Jerzy Kłoczkowski. Już wkrótce okręt miał przejść swój chrzest bojowy. Miało to miejsce już pierwszego dnia wojny. Rano 1 września 1939 roku wypłynął na Bałtyk, by zabezpieczać polskie wybrzeże przed ewentualnym desantem niemieckim. Była to część tzw. Operacji "Worek". 15 września zawinął do Tallina, by wysadzić chorego kapitana komandora Henryka Kłoczkowskiego. W wyniku nacisków niemieckich jednostka została internowana, zabrano z niej dziennik pokładowy, mapy i część uzbrojenia. 

Postój w Tallinie

Do historii II wojny światowej przeszła słynna ucieczka ORP "Orzeł" z portu w Tallinie. Wszystko odbyło się jak w najlepszym szpiegowskim filmie. Był 18 września 1939 roku.

- Weszliśmy do Tallina w nocy 14 września - wspominał w grudniu 1939 roku w wywiadzie dla radia BBC por. Jan Grudziński. - Chcieliśmy oddać do szpitala chorego dowódcę i naprawić sprężarkę. Wiedzieliśmy, że przysługuje nam, zgodnie z prawem międzynarodowym, możliwość 24-godzinnego postoju i z całym zaufaniem przyjęliśmy zapewnienie estońskich oficerów, że otrzymamy całkowite zaopatrzenie oraz że naprawią nam uszkodzone urządzenia. Zmęczony całonocną wachtą, świadom bezpieczeństwa w neutralnym porcie ułożyłem się do snu. Przebudzenie było jednak bardziej niż przykre.

Posłuchaj archiwalnych nagrań świadków niezwykłych zdarzeń z przeszłości i komentarza historyka prof. Pawła Wieczorkiewicza.

Internowanie

Polski okręt podwodny, wbrew prawu międzynarodowemu, został internowany. Oficerowie podjęli decyzję o ucieczce z estońskiego portu. - Nie zdążyliśmy dojść do mola, gdy padł strzał alarmowy z pokładu estońskiego okrętu wojennego. Poszły w ruch reflektory, nie mogliśmy wykręcić się w ciasnym basenie i wpadliśmy dziobem na kamienie przy falochronie - opowiadał por. Jan Grudziński.

Wielka ucieczka

Akcja się powiodła, ale załoga ORP "Orzeł" znalazła się w wyjątkowo trudnej sytuacji. Największym problemem był brak map nawigacyjnych. I wtedy jeden z oficerów, por. Andrzej Piasecki dokonał rzeczy zupełnie niebywałej. O wyczynie por. Piaseckiego mówił w listopadzie 1981 roku prof. Paweł Wieczorkiewicz w audycji Małgorzaty Batosińskiej.

- Na podstawie niemieckiego spisu latarń Morza Bałtyckiego wykreślił prowizoryczną mapę morską Bałtyku i, posługując się nią, pokierował "Orła" przez cieśniny duńskie do baz brytyjskich - komentował historyk.

Gratulacje z całego świata

O brawurowej ucieczce polskiego niszczyciela dowiedział się cały świat. Gratulacje spływały od najwyższych brytyjskich oficerów. Por. Jan Grudziński wspominał: - Gdy po trzech tygodniach dotarliśmy wreszcie do wybrzeży Anglii, nie mieliśmy na pokładzie nawet jednej kropli słodkiej wody. Mało brakowało, a zginęlibyśmy pod wodą z pragnienia.

Brawurowa akcja

8 kwietnia 1940 ORP "Orzeł" wsławił się akcją zatopienia niemieckiego transportowca "Rio de Janeiro", który zmierzał w kierunku brzegów Norwegii. 

Niemiecki frachtowiec transportował żołnierzy Wehrmachtu w ramach planowanej agresji na Norwegię. Kapitan niemieckiej jednostki zwlekał z poddaniem się i zaczął wzywać pomoc przez radio. W tej sytuacji kapitan polskiego okrętu wydał rozkaz zatopienia "Rio de Janeiro". Incydent, o którym kpt. Jan Grudziński poinformował brytyjską Admiralicję, był pierwszą zapowiedzią napaści Niemiec na Norwegię.

- Po storpedowaniu okrętu, podpłynęliśmy do miejsca, gdzie statek zatonął. Na powierzchni pozostały plamy oleju i setki ciał w mundurach niemieckich unoszące się na wodzie – mówił o zatopieniu zakamuflowanego transportowca Wehrmachtu Feliks Prządak, mat z ORP "Orzeł". Posłuchaj jego relacji.

Wkrótce potem "Orzeł" wypłynął w ostatni rejs. Było 23 maja 1940 roku. 8 czerwca okręt został uznany za zaginiony, a trzy dni później - za stracony. 

Kolejne wyprawy 

Od 2014 roku poszukiwaniem "Orła" zajmują się pasjonaci skupieni wokół projektu "Santi. Odnaleźć Orła". W tym roku ruszyła już 10. ekspedycja.

- Tegoroczna ekspedycja skoncentruje się na nowym obszarze poszukiwań, położonym na północny wschód od obszaru A3, gdzie znajdowały się niemieckie pola minowe. Został on wybrany przez nas w oparciu o badania tras innych alianckich okrętów podwodnych operujących na Morzu Północnym w maju-czerwcu 1940 roku, w tym tych, które niespodziewanie zbaczały z wyznaczonych obszarów patrolowych, jak np. HMS Taku - informują organizatorzy.

 bm

Z horoskopu ułożonego przez jednego z oficerów wynikało, że kariera okrętu będzie bardzo błyskotliwa, ale krótka. Przepowiednia się sprawdziła - ORP "Orzeł" jest chlubą i symbolem tradycji polskiej Marynarki Wojennej. Został zwodowany 15 stycznia 1938 w holenderskiej stoczni we Vlissingen.

Polscy żołnierze na frontach II wojny światowej - zobacz serwis historyczny

Jan Grudziński - kapitan ORP "Orzeł"

Zobacz serwis specjalny o udziale polskiej marynarki w II wojnie światowej. Przeczytaj o "wielkich dniach małej floty". Posłuchaj wspomnień marynarzy - świadków tamtych dni - których nagrania zachowały się w Archiwum Polskiego Radia oraz Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa.

Polski okręt podwodny Orzeł. Wikimedia Commons/dp. Witold Supiński, Ludwik Błaszczyk: "Okręty wojenne 1900-1966", Wyd. MON, Warszawa 1967/NAC

Postój w Tallinie

Do historii II wojny światowej przeszła słynna ucieczka okrętu podwodnego ORP "Orzeł" z portu w Tallinie. Wszystko odbyło się jak w najlepszym szpiegowskim filmie. Był 18 września 1939 roku.

Historia ORP "Orzeł" [INFOGRAFIKA]"

- Weszliśmy do Tallina w nocy 14 września - wspominał w grudniu 1939 roku w wywiadzie dla radia BBC por. Jan Grudziński. - Chcieliśmy oddać do szpitala chorego dowódcę i naprawić sprężarkę. Wiedzieliśmy, że przysługuje nam, zgodnie z prawem międzynarodowym, możliwość 24-godzinnego postoju i z całym zaufaniem przyjęliśmy zapewnienie estońskich oficerów, że otrzymamy całkowite zaopatrzenie oraz że naprawią nam uszkodzone urządzenia. Zmęczony całonocną wachtą, świadom bezpieczeństwa w neutralnym porcie ułożyłem się do snu. Przebudzenie było jednak bardziej niż przykre.

Internowanie

Polski okręt podwodny, wbrew prawu międzynarodowemu, został internowany. Oficerowie podjęli decyzję o ucieczce z estońskiego portu. - Nie zdążyliśmy dojść do mola, gdy padł strzał alarmowy z pokładu estońskiego okrętu wojennego. Poszły w ruch reflektory, nie mogliśmy wykręcić się w ciasnym basenie i wpadliśmy dziobem na kamienie przy falochronie - opowiadał por. Jan Grudziński.

Wojna na morzu - zobacz serwis specjalny

Wielka ucieczka

Akcja się powiodła, ale załoga ORP "Orzeł" znalazła się w wyjątkowo trudnej sytuacji. Największym problemem był brak map nawigacyjnych. I wtedy jeden z oficerów, por. Andrzej Piasecki dokonał rzeczy zupełnie niebywałej. O wyczynie por. Piaseckiego mówił w listopadzie 1981 roku prof. Paweł Wieczorkiewicz w audycji  Małgorzaty Batosińskiej. - Na podstawie niemieckiego spisu latarń Morza Bałtyckiego wykreślił prowizoryczną mapę morską Bałtyku i, posługując się nią, pokierował "Orła" przez cieśniny duńskie do baz brytyjskich - komentował historyk.

Gratulacje z całego świata

O brawurowej ucieczce polskiego okrętu dowiedział się cały świat. Gratulacje spływały od najwyższych brytyjskich oficerów. Por. Jan Grudziński wspominał: - Gdy po trzech tygodniach dotarliśmy wreszcie do wybrzeży Anglii, nie mieliśmy na pokładzie nawet jednej kropli słodkiej wody. Mało brakowało, a zginęlibyśmy pod wodą z pragnienia.

Brawurowa akcja

8 kwietnia 1940 ORP "Orzeł" wsławił się akcją zatopienia niemieckiego transportowca "Rio de Janeiro". Niestety, zgodnie z przepowiednią, kariera okrętu była błyskotliwa, ale krótka. Na początku czerwca tego samego roku został zatopiony w okolicach cieśniny Skagerrak, w nie do końca wyjaśnionych okolicznościach. Do dziś wszystkie polskie statki płynące w tym rejonie podnoszą banderę, by oddać cześć bohaterskiej załodze polskiego okrętu podwodnego.

bs/bm