Dla szlachty Rzeczpospolita znaczyła więcej niż dla nas

Dr Piotr Łozowski jest jednym ze stu laureatów tegorocznej edycji programu "Start" Fundacji na rzecz Nauki Polskiej - największego w naszym kraju programu stypendialnego wspierającego najzdolniejszych młodych naukowców do 30. roku życia. Przedstawiciel Wydziału Historii i Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu w Białymstoku otrzymał stypendium FNP (w wysokości 28 tys. zł ) za wyniki badań dotyczących gospodarki (m.in. rynku nieruchomości i rynku pracy) oraz demografii średniowiecznej Warszawy.

Historyk opowiadał w audycji o warunkach życia mieszkańców XV-wiecznej Warszawy, a zatem w czasach, kiedy to 6-tysięczne miasto nie mogła jeszcze równać się z 35-tysięcznym Gdańskiem czy 20-tysięcznym Krakowem. Potencjał Warszawy był jednak na tyle duży, że w ciągu następnego stulecia stała się ona jednym z ważniejszych ośrodków Królestwa Polskiego.

Ile wynosiła przeciętna pensja mieszkańca średniowiecznej Warszawy? Co można było za to nabyć? Kto mógł sobie pozwolić na kupno drewnianego domu, a kto murowanej kamienicy?  Jaka była ówczesna struktura społeczna i zawodowa? Dlaczego dr Piotr Łozowski na temat swoich badań naukowych wybrał właśnie Warszawę? O tym w nagraniu audycji.

***

Tytuł audycji: Skarbiec Nauki Polskiej 

Prowadziła: Katarzyna Kobylecka

Gość: dr Piotr Łozowski (Wydział Historii i Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu w Białymstoku, laureatów programu "Start" FNP)

Data emisji: 23.10.2019

Godzina emisji: 21.30

pg/mko

Wydawać by się mogło się, że masowa utrata lasów pierwotnych na ziemiach polskich miała związek z rewolucją przemysłową, rozwojem hut i fabryk np. 150-200 lat temu. Tymczasem zainicjowany przez człowieka proces wylesiania na niektórych terenach nastąpił znacznie, znacznie wcześniej.

Z badań zespołu prof. Mariusza Lamentowicza z Uniwersytetu Adama Mickiewicza wynikło, że w okolicach torfowiska Pawski Ług na ziemi lubuskiej, intensywne zmiany środowiska wywołane przez człowieka, zaczęły zachodzić ok. 1350 roku. To już wtedy w tamtych okolicach las pierwotny, w którym istotny udział miał grab, zaczął być wypierany przez uprawy rolne. Zbiega się to w czasie z okresem, kiedy w okolicach zaczął gospodarować zakon joannitów (kawalerów maltańskich).

Badania - prowadzone na styku historii, geografii, geologii, ekologii - ukazały się w "Scientific Reports". Pokazują one, jak historyczne zmiany w społeczeństwie i gospodarkach mogą prowadzić do lokalnych zmian środowiska.

- Nas interesuje przejście od bardziej stabilnego dla przyrody okresu, jakim był w dziejach człowieka okres społeczności plemiennej, do bardziej agresywnego zarządzania przyrodą, jakie zaczęło mieć miejsce w czasach feudalnych - komentuje w rozmowie z PAP prof. Lamentowicz.

Wyjaśnia, że w ramach badań pobrano rdzeń (pionowy wycinek) z torfowiska Pawski Ług. Ten rezerwat przyrody znajduje się bardzo blisko Łagowa, gdzie w XIV wieku (tereny te należały wówczas do Brandenburgii) wzniesiono zamek joannitów.

Joannici to obok templariuszy i krzyżaków jeden z największych zakonów rycerskich. Ze swoim nowoczesnym podejściem do gospodarki, doprowadził do intensywnej eksploatacji przyrody na terenach, które mu podlegały.

Malta i joannici - wyspa i jej kawalerowie

- Badając historię torfowiska Pawski Ług mogliśmy mieć więc niemal stuprocentową pewność, że wychwytujemy działalność konkretnej grupy społecznej, która tam istniała. Mogliśmy zmierzyć - wykonując badania radiowęglowe - kiedy utraciliśmy pierwotność przyrody na tym terenie - zaznacza naukowiec.

Analizując skład różnych warstw torfu, autorzy byli w stanie wyciągnąć wnioski dotyczące warunków, w jakich powstawała każda z nich. Na podstawie występowania pyłku grabu w starszych, głębszych warstwach torfu autorzy doszli do wniosku, że Pawski Ług przed zasiedleniem przez joannitów był bardzo wilgotnym bagnem, otoczonym pierwotnym lasem. Autorzy sugerują, że niewielkie ilości węgla drzewnego obecne w torfie wskazują, że las był regularnie palony na małą skalę przez zamieszkujące te tereny plemiona słowiańskie.

Za panowania joannitów większość ziem została zaś przekazana ludności chłopskiej na cele rolnicze. W warstwach torfu z czasem zaczęło ubywać pyłku graba, za to pojawiało się tam coraz więcej pyłku zbóż. To zaś sugeruje, że wokół terenów podmokłych nastąpiło wylesianie, a w miejscu lasu pojawiły się pola uprawne, łąki i pastwiska. Autorzy wskazują, że wylesianie mogło mieć wpływ na poziom wód gruntowych w torfowisku Pawski Ług.

- Teraz na świecie taki moment odlesienia obserwujemy np. w Puszczy Amazońskiej. A my możemy powiedzieć, że na obszarze ziemi lubuskiej już 700 lat temu nie mieliśmy lasów pierwotnych. Były tam tylko pofragmentowane powierzchnie, z których stopniowo znikały lasy - wyjaśnia prof. Lamentowicz.

Dodaje, że proces wylesiania miał wtedy miejsce w wielu miejscach Europy, m.in. w Wielkopolsce. W innych miejscach jednak znacznie trudniej przypisać odpowiedzialność za te zmiany środowiska konkretnej grupie społecznej. A w tym przypadku dosyć jasne jest, że ubytek lasów pierwotnych to sprawka joannitów.

- To jedno z badań, które pomaga nam zrozumieć, kiedy i w jakim tempie na obszarach dzisiejszej Polski znikała pierwotność lasów i bagien - mówi.

Naukowiec dodaje, że z innych badań wynika, że im dalej na wschód Polski, tym ta pierwotność zanikała później. Badania w północno-wschodniej części Polski pokazały, że tam lasy pierwotne zaczęły zanikać ok. 400 lat temu.

PAP - Nauka w Polsce, Ludwika Tomala/bm

Tak dokładnych informacji na temat wieku nie uzyskano dotychczas dla żadnej z podobnie starych budowli z terenu Polski.

Mieszko I – wprowadził Polskę do Europy

Naukowcy są zgodni, że pierwsi Piastowie nie mieli stolicy; przemieszczali się między głównymi grodami kraju, gdzie znajdowały się tzw. palatia, czyli budowle rezydencjonalno-sakralne. Dla Mieszka I najważniejszymi siedzibami były zapewne Poznań, Gniezno i właśnie Ostrów Lednicki. 

Od dawna wiadomo, że palatium na Ostrowie Lednickim składało się z dwóch części - kaplicy i rezydencji. Budowla powstała z głazów narzutowych. Wzniesiono z nich mury i fundamenty, które połączono zaprawą gipsową i wapienną. Kaplica ma kształt krzyża greckiego, a w jej ramionach są niewielkie absydy. W północnym i południowym ramieniu kaplicy znajdują się zagłębienia interpretowane przez część badaczy jako pozostałości basenów chrzcielnych. Od zachodu przylega do niej część rezydencjonalna zbudowana na planie prostokąta o wymiarach 14 na 31 m.

Nowe metody datowania

Już wcześniej wiadomo było również, że palatium na Ostrowie Lednickim powstało w początkach istnienia państwa Piastów. Dotychczasowe wnioski na temat jego wieku oparte były jednak głównie o analizy architektoniczne.

Teraz naukowcy przeanalizowali liczne, pobrane z murów średniowiecznej budowli drobinki węgla z zapraw, a także znalezione tuż przy pałacu fragmenty kości i ziarna zbóż. Wykorzystali do tego metodę radioaktywnego izotopu węgla (C14 AMS). Jak zastrzegają, samo wykonanie datowania tą metodą nie jest wystarczające i bywa niedokładne. Dlatego zastosowali jednocześnie metodę, która pozwala doprecyzować wiek budynku: modelowanie, wykonane w oparciu o statystykę bayesowską (nazwa pochodzi od XVIII–wiecznego matematyka Thomasa Bayesa). Do tego modelu wprowadzono uzyskane daty C14.

Dzięki zastosowaniu nowoczesnej statystyki w przypadku badania palatium z Ostrowa Lednickiego udało się ustalić, że jego budowę rozpoczęto w latach 936-985 (z prawdopodobieństwem blisko 70 proc.). Analizy wykonał prof. Tomasz Goslar z Poznańskiego Laboratorium Radiowęglowego.

- Wszystko wskazuje na to, że budowę palatium rozpoczęto tuż po wzniesieniu mostów wiodących na wyspę - wskazuje w rozmowie z PAP koordynatorka nowego projektu badawczego, Danuta Banaszak z Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy. W czasie wcześniejszych analiz dendrochronologicznych (metoda datowania na podstawie analizy przyrostu słojów w przekroju  drewna stosowanego do budowy) naukowcy ustalili datę ścięcia drzew, z których go wykonano - było to w latach 963-964. Oznacza to, że palatium wzniesiono w czasie rządów Mieszka I. Władca ten panował w latach 960-992.

Ważny ośrodek władzy i kultu

Jak dodaje Banaszak, z terenu Polski znanych jest co prawda kilka innych pozostałości po podobnych budowlach rezydencjonalnych (m.in. z Giecza, Poznania czy Przemyśla), jednak żadna nie zachowała się tak dobrze. Określenie ich wieku w tak precyzyjny sposób nie jest możliwe, gdyż nie udało się pobrać tak licznych próbek do analiz fizykochemicznych.

- Nasze najnowsze badania pozwalają określić lednickie palatium jako jedną z najstarszych budowli tego typu w Polsce, i to z bardzo dużym prawdopodobieństwem - podkreśla Banaszak.

W trakcie najnowszych badań naukowcy odkryli też sześć niewielkich szkiełek. Znaleźli je przy zewnętrznych ścianach kaplicy pałacowej oraz w jej wnętrzu.

- Być może są to pozostałości po przeszklonych oknach kaplicy - uważa Banaszak.

Dane dotyczące otworów okiennych i ich wykończenia w przypadku pozostałych budowli tego typu w Polsce nie są znane ze względu na ich fragmentaryczny stan zachowania.

Banaszak zwraca również uwagę na kolejne ciekawe znalezisko: fragment tynku z częściowo zachowanym malunkiem. Odkryto go kilka lat temu przy północnej ścianie pałacowej kaplicy w warstwie, której wiek szacowany jest na drugą połowę XI/XII w. Teraz eksperci dokładnie się mu przyjrzeli.

- Najprawdopodobniej jest to fragment tynku z wnętrza kaplicy. Widoczna jest na niej półkolista linia, być może jest to fragment aureoli – sugeruje Banaszak.

Dzięki analizom z wykorzystaniem m.in. skanera fluorescencji rentgenowskiej udało się ustalić, że ciemny pigment na tynku mógł być wykonany z czerni kostnej, czyli powstać przez wyprażanie kości lub czerni otrzymanej na bazie roślin. W skład pigmentu wchodzi też żelazo i miedź. Zdaniem ekspertów zaangażowanych w projekt, być może w ten sposób chciano nadać barwnikowi metaliczny połysk lub zielony odcień.

Najnowsze badania przeprowadzano w ramach grantu "Ostrów Lednicki – palatium Mieszka I i Bolesława Chrobrego. Chronologia i kontekst", otrzymanego od Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego.

PAP/bm

Tunele z okresu niemieckiego, usytuowane pod północną skarpą Wzgórza Zamkowego odkryto podczas badań prowadzonych przed modernizacją tarasów Zamku Książąt Pomorskich w czerwcu ubiegłego roku. Wówczas – jak tłumaczyła w czwartek podczas konferencji prasowej dyrektor Zamku Barbara Igielska – wykonany został odwiert na głębokość 16 m, do którego mogli wejść specjalizujący się w pracach w warunkach ekstremalnych alpiniści.

Kolebka państwa Piastów. Naukowcy ustalili datę budowy palatium na Ostrowie Lednickim

- Dokonaliśmy wstępnej inwentaryzacji, okazało się, że mamy 270 metrów tego tunelu, ale że tunel żelbetonowy przechodzi w tunel ceglany, murowany. Przekazaliśmy cegłę i próbki zaprawy do badania (…) i okazało się, że zarówno cegła, jak i zaprawa są średniowieczne – mówiła Brabara Igielska.

Dodała, że tunel żelbetonowy jest w "dobrym stanie".

- Niepokoi nas natomiast tunel średniowieczny. Obawiamy się, jak zareaguje na zmiany wilgotności po otwarciu wejść do tuneli" – powiedziała.

Zaznaczyła, że przygotowywana jest kolejna ekspertyza, a Zamek podejmie "pilne, niezwłoczne" działania w końcu lutego lub na początku marca.

Niespodziewane skutki katastrofy budowlanej

Badania, podczas których odkryto niemiecki tunel były związane z zaleceniami po katastrofie budowlanej w 2017 roku, gdy w północnym skrzydle zabytku osunął się filar i zawalił się strop.

- Wstępna eksploracja wskazuje na bardziej złożony temat niż pierwotnie przypuszczaliśmy co do zasięgu i kształtu tych tuneli. 270 metrów bieżących tuneli znajduje się pod skrzydłem północnym, na tarasie północnym oraz na skarpie: 210 m - na tarasie i skarpie, 60 m pod skrzydłem północnym, w tym 25 m tunelu ceglanego – wyjaśnił kierownik działu inwestycji i remontów Zamku Książąt Pomorskich w Szczecinie inż. Karol Krempa.

Dodał, że prefabrykowane tunele niemieckie są "tożsame z tunelami, które odkrywamy podczas inwestycji" na terenie Szczecina, w tunelach ceglanych natomiast obserwowane są "niepokojące zjawiska".

- Tunele te tworzą w tej chwili uprzywilejowany spływ dla wód gruntowych z dziedzińca, z całego wzgórza i przez to musimy pilnie zainterweniować. Musimy przede wszystkim wpuścić tam ekspertów – mówił Krempa.

Tłumaczył, że konieczne jest udrożnienie dwóch wejść u podnóża skarpy, aby można było prowadzić kolejne badania i roboty budowlane.

Dodał, że wody gruntowe powodują wokół tuneli procesy erozyjne, pustki i kawerny – konieczne są prace zabezpieczające skrzydło północne. Zapewnił, że prowadzony jest stały monitoring geodezyjny i inklinometryczny (wgłębny).

Zakon joannitów już 700 lat temu zmienił ekosystem w Lubuskiem

Może być ich więcej

Krempa wskazał, że kształt tuneli nie pokrywa się z archiwalnymi szkicami z II wojny światowej. Dyrektor Zamku dodała, że nie ma informacji o jakichkolwiek materiałach źródłowych, które sugerowałyby istnienie średniowiecznego tunelu.

- Jesteśmy w stanie stwierdzić, że w tych tunelach jest dużo zapadlisk. Nie wiemy też, czy są one pochodzenia antropogenicznego, czy też są to zapadliska naturalne. Odpowiedzą na to eksperci. Nie wykluczamy też, że te 270 m bieżących, w których w tej chwili się poruszamy, to mogą być jeszcze większe ilości – stwierdził Krempa.

Dodał, że tunele mają 2 i 2,3 m wysokości; część średniowieczna ma łukowate sklepienie.

Dyrektor Zamku wskazała, że jeśli będzie taka możliwość, chciałaby, aby w przyszłości tunele zostały udostępnione mieszkańcom miasta i turystom.

- Zależy nam na tym. Wydaje nam się, że nie ma sensu wypełniać ich betonem i niszczyć, bo to i tak niewiele da. Trzeba wypełnić pustki wokół tuneli, natomiast same tunele chcielibyśmy w przyszłości udostępnić zwiedzającym – powiedziała Igielska.

Zamek Książąt Pomorskich to renesansowa budowla usytuowana w pobliżu Odry; był historyczną siedzibą rodu Gryfitów, władców Księstwa Pomorskiego. Został w dużym stopniu zniszczony podczas alianckich nalotów w 1944 roku, odbudowano go w latach 1958-80. Obecnie znajdują się w nim m.in. centrum kulturalne Zamek Książąt Pomorskich, Opera na Zamku, sala ślubów Urzędu Stanu Cywilnego i siedziba Urzędu Marszałkowskiego.

PAP/bm

Barlinek to położone nad Jeziorem Barlineckim miasto, którego historia sięga czasów średniowiecza. Teren ten stanowił najpierw część państwa Piastów, potem był pod panowaniem książąt wielkopolskich, a pod koniec XIII wieku znalazł się w rękach niemieckich. Niemcy z krótkimi przerwami rządzili w mieście aż do 1945 roku. Nazywali je "Nova Berlyn" i "Klein Berlin" (Mały Berlin), a potem "Berlinchen" ("Berlinek"). Gdy po przegranej wojnie Berlinek znalazł się w granicach Polski, Niemców wysiedlono, a w dawnej nazwie, kojarzącej się jednoznacznie z niedawnym okupantem, wymieniono jedną literę i tak w 1946 roku na mapie pojawił się Barlinek.

Nie wiadomo jeszcze, jakiej "narodowości" są zabytki, które próbował sprzedać przedsiębiorczy mieszkaniec Barlinka. Kilkanaście grotów strzał do kuszy i łuku, grot oszczepu, ostrze sztyletu oraz średniowieczne żeleźce topora zauważyli na jednym z portali aukcyjnych funkcjonariusze zachodniopomorskiej policji zajmujący się zwalczaniem cyberprzestępczości.

"Przedmioty te w 90 proc. pochodzą z okresu średniowiecza, jeden z nich – rodzaj sztyletu – może pochodzić z czasów rzymskich. Wszystkie są badane. To ciekawa kolekcja, niekoniecznie pochodzi z Barlinka; jest szansa, że trafi do Muzeum Narodowego w Szczecinie" – powiedział PAP w poniedziałek koordynator wojewódzki ds. zabytków Komendy Wojewódzkiej Policji w Szczecinie kom. dr Marek Łuczak. - "Według wyjaśnień mieszkańca Barlinka, wszystkie zabytki pozyskał wcześniej jego nieżyjący ojciec" – dodał.

Zabezpieczone artefakty zostały zdeponowane w Muzeum Narodowym w Szczecinie, gdzie badane są pod kątem określenia przynależności i autentyczności.

Zabytki archeologiczne - na podstawie art. 35 Ustawy o Ochronie Zabytków i Opiece nad Zabytkami - są własnością Skarbu Państwa. Osoba, która usiłuje je sprzedać, może odpowiadać za paserstwo, zagrożone karą do 5 lat więzienia.

PAP/mc