Historia

Zygmunt Janiszewski. Genialny matematyk

Ostatnia aktualizacja: 12.07.2023 05:40
12 lipca 1888 roku urodził się Zygmunt Janiszewski. Był jednym z założycieli polskiej szkoły matematycznej oraz inicjatorem powstania czasopisma "Fundamenta Mathematicae" będącego pierwszym na świecie specjalistycznym pismem naukowym. 
Zygmunt Janiszewski
Zygmunt Janiszewski Foto: Polskie Radio/grafika na podstawie zdjęcia Zygmunta Janiszewskiego (Wikimedia commons/dp) i obrazka użytkownika athree23 (pxabay/dp)

Z miasta do miasta

Zygmunt Janiszewski przyszedł na świat w rodzinie prawnika i dyrektora Towarzystwa Kredytowego Miejskiego w Warszawie Czesława Janiszewskiego i Julii z domu Szulc-Cholnickiej.

Naukę rozpoczął w szkole realnej w Warszawie, jednak w związku z udziałem w szkolnym strajku musiał się przenieść do Lwowa, gdzie w 1907 roku zdał maturę. Początkowo studiował na Wydziale Filozoficznym na Uniwersytecie w Zurychu. Po pierwszym semestrze nauki przeniósł się na Uniwersytet w Getyndze. Tam związał się z kręgiem wybitnego profesora matematyki Davida Hilberta. Zainspirowany pracą twórczą i rozmowami z członkami wspomnianej grupy, Janiszewski napisał swoją pierwszą pracę dotyczącą teorii obszarów wypukłych i pewnej ich kwalifikacji.

Kolejny rok studiów Janiszewski spędził w Paryżu na Sorbonie, gdzie uzyskał stopień licencjata. Za sprawą tamtejszej szkoły matematycznej - stworzonej przez Henriego Poincaré i Henriego Lebesgue – w 1910 roku zaczął publikować swoje artykuły w czasopiśmie wydawanym przez Francuską Akademię Nauk. 19 czerwca 1911 roku uzyskał stopień doktora na podstawie pracy "Sur les continus irreductibles entre deux points" ("O kontinuach nieprzywiedlnych między dwoma punktami").

- Ta praca była o tyle ważna, nowatorska, że Janiszewski zastosował po raz pierwszy w tej dziedzinie algebrę logiczną - mówił matematyk prof. Stanisław Domoradzki w audycji Doroty Truszczak z cyklu "Eureka". 

Posłuchaj
20:58 zygmunt janiszewski___v2019011391_tr_0-0_162932625a3f7f1e[00].mp3 Postać Zygmunta Janiszewskiego przybliżył matematyk prof. Stanisław Domoradzki. Audycja Doroty Truszczak z cyklu "Eureka". (PR, 05.06.2019)

Tezy, które badacz zawarł w swoim traktacie, weszły na trwałe do światowego dorobku topologii, czyli działu matematyki zajmującego się badaniem własności, które nie ulegają zmianie nawet po radykalnym zdeformowaniu obiektów (figur geometrycznych, brył). 

Podczas swojego pobytu we Francji, matematyk nawiązał kontakt z Markiem Sangnierem – przywódcą chrześcijańskiej demokracji, prowadzącym kampanie na rzecz równości kobiet, pomocy społecznej i pacyfizmu. Jemu też zadedykował swoją pracę doktorską. 

- Janiszewski był pod wielkim wrażeniem jego idei. Później stosował je w życiu, chociaż może niekoniecznie był zagorzałym katolikiem - mówił na antenie Polskiego Radia prof. Stanisław Domoradzki. - Był to człowiek niezwykle wrażliwy, skromny, uczciwy. Po powrocie z Francji część swojego majątku sukcesywnie przekazywał na kształcenie młodych niezamożnych dzieci. 

W wojskowych koszarach

W 1911 roku Janiszewski powrócił do Polski i na kilka miesięcy został wykładowcą topologii i filozofii matematyki na nieoficjalnym Uniwersytecie Warszawskim, założonym przez Towarzystwo Kursów Naukowych. Jednocześnie chętnie organizował w swoim mieszkaniu na Mariensztacie dyskusje filozoficzne i matematyczne, w których licznie uczestniczyli młodzi naukowcy.

Z inicjatywy profesora Wacława Sierpińskiego, w 1912 roku Janiszewski znowu przeniósł się do Lwowa, gdzie na tamtejszym uniwersytecie został asystentem profesora Józefa Puzyny. Tam rok później habilitował się na podstawie pracy "O rozcinaniu płaszczyzny przez kontinua" - rezultaty przedstawione w traktacie do dziś są uznawane za podstawowe dla topologii. Jednocześnie zaczął pisać liczne artykuły promujące studia matematyczne, w których zawarł między innymi informacje, na jakich uniwersytetach zagranicznych warto studiować ten kierunek. Przez wiele lat teksty te stanowiły ważne źródło informacji dla młodych ludzi zainteresowanych matematyką.

Po wybuchu I wojny światowej Janiszewski wstąpił do Legionów Polskich - na przełomie 1914 i 1915 roku brał udział w kampanii karpackiej. Następnie był pierwszym komendantem męskiego oddziału Polskiej Organizacji Wojskowej (POW) we Lwowie. Po tak zwanym kryzysie przysięgowym ukrywał się pod fałszywym nazwiskiem Zygmunta Wicherkiewicza między innymi w Ewinie pod Włoszczową, gdzie założył i utrzymywał przytułek dla dzieci. 

Przeczytaj także: Kryzys przysięgowy – Piłsudski w Magdeburgu

Młody wizjoner

Początek polskiej szkoły matematycznej wiąże się z artykułem Janiszewskiego "O potrzebach matematyki w Polsce", który opublikował w 1917 roku na łamach pisma "Nauka Polska". Głównym celem badacza było stworzenie w Rzeczpospolitej ośrodka twórczej pracy matematycznej, w którym naukowiec miał pracować nad tymi dziedzinami i zagadnieniami matematycznymi, w których najlepiej się odnajdywał. Ponadto Janiszewski nawoływał do powołania do życia międzynarodowego, specjalistycznego pisma poświęconego matematyce, a także centralnej instytucji, która miała sprawować pieczę nad rozwojem tej dziedziny nauki w Polsce. Tekst Janiszewskiego odbił się szerokim echem po ówczesnych środowiskach naukowych i stał się czymś w rodzaju "ideowego programu", według którego niedługo później nastąpiły w Polsce zmiany w zakresie organizacji nauczania i metodyki badania zagadnień naukowych.

- On po prostu dołączył do grona tych, którzy widzieli w matematyce dziedzinę, która pozwoli nam zaistnieć na arenie międzynarodowej - mówił prof. Stanisław Domoradzki na antenie Polskiego Radia.

Od 1918 roku Janiszewski wykładał matematykę na Uniwersytecie Warszawskim. Nie zdążył jednak nacieszyć się nową posadą - już pod koniec roku zachorował na grypę zwaną potocznie "hiszpanką" i musiał się przenieść do podwarszawskiego Klarysewa, gdzie w kwietniu 1919 roku spisał testament. Przed śmiercią udało mu się jeszcze zredagować i oddać do druku pierwszy tom "Fundamenta Mathematicae" - pierwszego na świecie wyspecjalizowanego czasopisma naukowego.

- Pismo wywołało wielkie zdziwienie w kręgach ówczesnych matematyków. Ważni matematycy francuscy pisali, że być może takie podejście nie przyniesie sukcesu. Jego koncepcja jednak zwyciężyła - opowiadał prof. Stanisław Domoradzki w audycji Doroty Truszczak z cyklu "Eureka".

Na łamach istniejącego do dziś "Fundamenta Mathematicae", ukazują się artykuły między innymi z zakresu logiki matematycznej, teorii mnogości i topologii. 

Pod koniec roku Janiszewski wyjechał do Lwowa, gdzie zachorował na zapalenie płuc. Zmarł 3 stycznia 1920 roku. Został pochowany na cmentarzu Łyczakowskim. 

jb


Czytaj także

Polscy genialni matematycy w światowej elicie

Ostatnia aktualizacja: 02.04.2021 05:45
2 kwietnia 1919 roku w Krakowie na Uniwersytecie Jagiellońskim powstało Polskie Towarzystwo Matematyczne. Do dziś nazwiska polskich naukowców wymieniane są wśród ścisłej czołówki najwybitniejszych matematyków na świecie.
rozwiń zwiń
Czytaj także

Stanisław Ulam. Ojciec chrzestny bomby wodorowej

Ostatnia aktualizacja: 13.05.2023 05:40
Był jednym z genialnych matematyków tworzących tzw. szkołę lwowską. W latach 30. wyjechał do Stanów Zjednoczonych, gdzie jako naukowiec odniósł spektakularne sukcesy. Brał udział w Projekcie Manhattan, którego celem było stworzenie bomby atomowej. Wierzył, że najstraszliwsza z broni dostępnych człowiekowi odstraszy ludzkość przed popadaniem w kolejne konflikty.
rozwiń zwiń
Czytaj także

Leon Chwistek. Wybitny logik z barwną osobowością

Ostatnia aktualizacja: 13.06.2023 05:40
13 czerwca 1884 roku w Krakowie urodził się Leon Chwistek, malarz, teoretyk sztuki, matematyk, filozof i przede wszystkim logik. Był niezwykle barwną osobistością pierwszej połowy XX wieku ówczesnego Krakowa, Lwowa, Getyngi i Paryża.
rozwiń zwiń