653 lata temu, 5 listopada 1370 roku w Krakowie zmarł Kazimierz III Wielki - jeden z najwybitniejszych polskich władców. Na tronie zasiadał przez blisko czterdzieści lat. 

Nie zapowiadał się na wielkiego

Co ciekawe, wielu polskich możnych miało obawy przed wstąpieniem Kazimierza na polski tron. Jedyny monarcha, któremu polska historiografia nadała przydomek "wielkiego", był postrzegany jako słaby kandydat do królewskiej korony.

Zarzucano mu ucieczkę z pola bitwy z Krzyżakami pod Płowcami w 1331 roku. Cieniem na odbiorze młodego królewicza położył się również skandal, którego był uczestnikiem w 1329 roku. Przebywał wtedy na dworze węgierskim, na którym uwiódł Klarę Zach, córkę węgierskiego magnata Felicjana Zacha. Kazimierzowi w miłosnej intrydze miała pomóc jego siostra Elżbieta, która jednocześnie była królową Węgier.

Kiedy po wyjeździe polskiego królewicza sprawa wyszła na jaw, wściekły Felicjan Zach dokonał nieudanego zamachu na węgierską królową, za co został skazany na śmierć w męczarniach.

Koronacja Kazimierza Wielkiego na króla Polski

Trudne początki

Kazimierz Wielki koronował się 25 kwietnia 1333 roku. Królestwo Polskie znajdowało się w niełatwej sytuacji. Polskę otaczali wrogowie – z północy Zakon Krzyżacki, a z południa Królestwo Czech. Dodatkowo król czeski Jan Luksemburski rościł sobie prawo do polskiego tronu, uważając się za dziedzica Wacława II, który dzierżył polską koronę na początku XIV wieku.

Śląsk i księstwo płockie uznawało zwierzchność lenną króla Czech, a Krzyżacy zajęli Pomorze Gdańskie. Władza Kazimierza była okrojona do Wielkopolski, Małopolski, ziemi sieradzkiej i kujawskiej, a jedynym jego sojusznikiem byli rządzący na Węgrzech Andegawenowie.

– Wydawało się, że młody władca będzie świadkiem rozpadu idei jednoczącego się państwa polskiego, które z trudem, błędami i rozmaitymi kłopotami stworzył jego ojciec Władysław, zwany Łokietkiem – mówił prof. Henryk Samsonowicz w audycji z cyklu "Szkiełko i oko".

Sukcesy w polityce zagranicznej

Rzeczywistość okazała się diametralnie odmienna. Kazimierz poświęcił całe swoje siły dla utrzymania niezależności swojego królestwa.

– Pierwsze lata panowania Kazimierza Wielkiego cechuje pragmatyzm, nieprawdopodobna chytrość i odporność na stres oraz dużo szczęścia – powiedział prof. Witold Falkowski w audycji Andrzeja Sowy z cyklu "Historia Polski - średniowiecze". – Z jednej strony natychmiast po koronacji obiecuje Brandenburgii sojusz przeciwko Habsburgom i Luksemburgom. Z drugiej strony podejmuje rozmowy z Luksemburgami. Chce, by zrzekli się tytułu królów polskich w zamian za uznanie lenn czeskich na Śląsku i nawet na Mazowszu. Przez dwa lata oszukuje i stara się grać na czas. W tym samym czasie śle do papieża skargę na Krzyżaków i stara się pozyskać króla Węgier Karola Roberta na arbitra w sporach.

Polityka zagraniczna Kazimierza Wielkiego odniosła sukces. W 1335 roku odbył się zjazd w Wyszehradzie, siedzibie Karola Roberta. Węgierski król był arbitrem na sądzie pojednawczym pomiędzy Polską a Krzyżakami.

Jego sąd unieważnił nadanie Krzyżakom ziemi dobrzyńskiej i Kujaw oraz nakazał ich powrót do Polski. Z kolei Pomorze Gdańskie miało pozostać przy Zakonie Krzyżackim jako "wieczysta jałmużna króla polskiego". Ponadto Kazimierz w zamian za sowitą transakcję uzyskał od Jana Luksemburskiego zrzeczenie się pretensji do polskiego tronu.

Pokój w Namysłowie - koniec wojen z Czechami

Kazimierz wyegzekwował spełnienie tych postawień przez Krzyżaków dopiero po zawarciu traktatu pokojowego w Kaliszu w 1343 roku. Ponownie wszedł też w konflikt z Królestwem Czech. W latach 40. XIV wieku Kazimierz Wielki toczył z nim wojny, zakończone pokojem w Namysłowie w 1348 roku.

Ekspansja na wschód

Kazimierz już od początku swojego panowania był zaangażowany w politykę wschodnią. Od 1340 roku prowadził wojnę o opanowanie Rusi. Udało mu się to ostatecznie w 1366 roku.

– Polska, między innymi dzięki wkroczeniu na tereny Rusi Halicko-Włodzimierskiej, stała się wówczas bramą prowadzącą do przebogatej Azji, która była marzeniem każdego kupca Europy. Przez ziemie polskie prowadził jeden z ważniejszych szlaków prowadzących do strefy Morza Czarnego – mówił prof. Henryk Samsonowicz w audycji Polskiego Radia z 2001 roku.

Kazimierz Wielki po przyłączeniu Rusi zaczął rządzić państwem prawdziwie wielonarodowym. Do mieszkających wcześniej w jego kraju kolonistów z zachodniej Europy dołączyli prawosławni Rusini oraz żyjący wśród nich Ormianie. Król zachęcał również Żydów do osiedlania się w Polsce.

– W czasach Kazimierza Wielkiego rozpoczęła się w Polsce umiejętność współżycia różnych religii i poglądów. Aby kraj mógł się rozwijać w takich warunkach, potrzebna była wzajemna tolerancja i wydaje się, że ta tolerancja jest ważniejszym skutkiem panowania Kazimierza Wielkiego niż inne dokonania tego władcy – stwierdził prof. Henryk Samsonowicz.

Polska murowana?

O Kazimierzu Wielkim często mówi się, że zastał Polskę drewnianą, a zostawił murowaną. Rzeczywiście król zbudował szereg murowanych warowni. Najsłynniejszymi z nich był pas tzw. Orlich Gniazd, które strzegły granicy z Królestwem Czech.

– Kazimierz Wielki ustabilizował sytuację polityczną, a do tego dodał wiele inwestycji w miasta. Lokował nowe miasta i do końca panowania podwoił ich liczbę w Królestwie Polskim – mówił prof. Grzegorz Myśliwski w audycji Agnieszki Steckiej z cyklu "Mity polskie". – To były miasta otoczone murami albo z murowanymi budowlami, ale znakomita większość domów była drewniana. Co więcej, na każdej parceli miejskiej znajdowała się stodoła.

Jedyny wielki

Kazimierz Wielki pomimo czterech małżeństw nie pozostawił męskiego następcy tronu z prawowitego łoża. Zmarł 5 listopada 1370 roku. Tron polski objął jego siostrzeniec, król Węgier Ludwik Andegaweński.

Kazimierz Wielki istotnie zasługuje na nadany mu przydomek. Za jego rządów Królestwo Polskie rozwinęło się gospodarczo, król doprowadził też do kodyfikacji prawa, reformy podatków i rozwoju miast. W 1364 roku ufundował pierwszy polski uniwersytet – Akademię Krakowską.

– W roku śmierci Kazimierza, państwo było powiększone o jedną trzecią. Król odzyskał Kujawy, przyłączył Ruś Halicko-Włodzimierską, odzyskał grody niedaleko granicy śląskiej i pomorskiej. Znaczenie kraju było nieporównywalnie większe niż w momencie, gdy obejmował tron. Trudno się dziwić, że ten władca, który budził rozmaite mieszane uczucia, jako jedyny władca Polski przeszedł do kanonu wiedzy historycznej z przydomkiem wielki – oceniał panowanie króla prof. Henryk Samsonowicz.

sa/mjm

691 lat temu wojska krzyżackie i czeskie miały spotkać się w Kaliszu, by stamtąd uderzyć na Polskę. Tak się jednak nie stało i być może dzięki temu odrodzone państwo polskie przetrwało.

Wróg mojego wroga…

Na przełomie XIII i XIV wieku na praskim tronie zasiadał Jan Luksemburczyk. Jako spadkobierca dynastii Przemyślidów, rościł sobie prawa do korony polskiej. Władcą w Krakowie był wówczas Władysław Łokietek. Czeski król miał świadomość, że samodzielnie nie jest w stanie pokonać Łokietka, przekonały go o tym dwie nieudane próby wkroczenia do stolicy małopolski. Luksemburczyk dostrzegał swoją szansę w konflikcie polsko-krzyżackim. W 1329 roku wspomógł zakon w krucjacie przeciwko Żmudzinom, a także wspierał Krzyżaków w podboju ziemi dobrzyńskiej.

Dwóch na jednego

Plan zakładał, że wojska czeskie i oddziały krzyżackie spotkają się w rejonie Kalisza i zaatakują Łokietka. Operacja nie powiodła się. Krzyżacki walec parł na południe, miażdżąc polską obronę, ale tego samego nie można powiedzieć o wojskach Luksemburczyka. Król czeski utknął na Śląsku, gdzie musiał uporać się z buntem wznieconym z inspiracji Bolka II, księcia sieradzkiego i wnuka Łokietka.

Krzyżacy, nie mogąc doczekać się czeskiego sojusznika, zaczęli odwrót na Kujawy. Gdy Luksemburczykowi udało się w końcu opanować sytuację na Śląsku, ruszył do Wielkopolski. Zamiast na Kalisz, skierował się na Poznań, jednak miasta nie zdobył.

- Te dwie połączone siły mogłyby zmusić Łokietka do kapitulacji - wyjaśniał prof. Henryk Samsonowicz w programie Andrzeja Sowy z cyklu "Historia na opak". - To, że się tak nie stało, umożliwiło nam bycie Polakami.

Co by się stało, gdyby sojusznicy spotkali się pod Kaliszem? Czy mówilibyśmy dziś po polsku? Posłuchaj audycji z cyklu "Historia na opak".

Płowce - remis czyli zwycięstwo

Wycofująca się armia krzyżacka podzieliła się na dwie kolumny. Tę sytuację postanowił wykorzystać Władysław Łokietek. 27 września wydał Krzyżakom bitwę, która przeszła do historii jako bitwa pod Płowcami. Choć nierozstrzygnięta, podniosła morale, udowodniła polskiemu rycerstwu, że Krzyżaków można pobić.

Zagrożenie chwilowo zażegnano. Wkrótce potem Władysław Łokietek zmarł. To, czego król nie zdołał osiągnąć za pomocą oręża, dokonał jego syn Kazimierz Wielki drogą dyplomacji. Ostatniemu Piastowi na polskim tronie udało się rozluźnić czesko-krzyżacki sojusz.

Jan Luksemburski zrzekł się praw do polskiego tronu. Czeski władca pożegnał się z tym światem, jak przystało na rycerza. Niemal zupełnie ślepy, wziął udział w bitwie pod Crécy w 1346 roku i na polu bitwy zginął.

bm

25 kwietnia 1333 roku w Krakowie Kazimierz koronował się na króla Polski. 

W chwili objęcia tronu miał 23 lata. Koronacja odbyła się ponad miesiąc po śmierci ojca – Władysława Łokietka, któremu udało się zjednoczyć rozbite na dzielnice państwo polskie. Władysław jeszcze za życia zadbał o to, by jego następca jak najlepiej wykonywał obowiązki króla. W tym celu mianował Kazimierza namiestnikiem Wielkopolski, Sieradza i Kujaw. Dopilnował również tego, by syn towarzyszył mu w zbrojnych wyprawach.

Polska po śmierci Władysława Łokietka

W momencie koronacji Pomorze Gdańskie należało do Krzyżaków. Księstwo płockie i Śląsk były lennem czeskim. Mazowsze pozostawało osobnym księstwem, lubiącym podkreślać swoją niezależność, podobnie jak ziemia kaliska i łęczycka. Polska składała się w zasadzie z dwóch wielkich prowincji – Wielkopolski i Małopolski.

– Od zachodu państwo polskie miało do czynienia z ekspansywną polityką brandenburska, a od północy z nieposkromionymi Krzyżakami. Koronę polską starała się również zdobyć dynastia Luksemburgów, zabiegając o nią poprzez swoją dyplomację na dworze papieskim oraz na dworach europejskich. Jedynymi sojusznikami (i to niepewnymi) byli węgierscy Andegawenowie. Była to niezwykle trudna sytuacja – mówił prof. Wojciech Fałkowski w audycji "Historia Polski. Średniowiecze".

Zagrożenie krzyżackie

Po śmierci ojca Kazimierz musiał zmierzyć się z wieloma nowymi wyzwaniami. Palącą sprawą stał się wygasający rozejm z Krzyżakami. Przyszły monarcha niezwłocznie przystąpił do pertraktacji z Zakonem. W trudnych rozmowach pomagali mu polscy możnowładcy.

W tych warunkach konieczne stało się wzmocnienie pozycji państwa polskiego, które mogła zapewnić koronacja na króla. Do podjęcia tego kroku Kazimierza namawiał jego szwagier - król Węgier Karol Robert.

– Karol Robert miał swoje własne zmartwienia na terenie Węgier. Jednak niechętnie patrzył na zbyt silny wzrost potęgi Luksemburgów w sąsiednich Czechach. Kazimierzowi zależało też na zapewnieniu ciągłości władzy. Istniał inny pretendent do tronu: Jan Luksemburski, który po Wacławach czeskich dziedziczył pretensje do tronu polskiego. Miał w większości zhołdowany Śląsk i niektóre części Mazowsza – wyjaśnił Henryk Samsonowicz w audycji "Kazimierz Wielki".

Wybór daty

Uczestnicząca w zwołanym w Krakowie zjeździe koronacyjnym szlachta jednogłośnie zaakceptowała kandydaturę syna Władysława Łokietka. Kazimierz mógł rozpocząć bezpośrednie przygotowania do objęcia władzy. Początkowo chciał koronować się w Wielkanoc przypadającą 4 kwietnia 1333 roku. Wybór daty był nieprzypadkowy – Wielkanoc zapewniłaby wspaniałą oprawę liturgiczną. Jednak wyczerpujące rozmowy z Krzyżakami sprawiły, że Kazimierz musiał przełożyć koronację. Przygotowanie uroczystości w tak krótkim czasie było też niemożliwe z powodów typowo organizacyjnych.

Ostatecznie zdecydowano się na 25 kwietnia. Tego dnia przypadała uroczystość św. Marka Ewangelisty, która w średniowieczu należała do tak zwanych dni świętych. W czytanym wtedy fragmencie Ewangelii kapłani przypominali wiernym o obowiązku poddaństwa i posłuszeństwa wobec władcy. Dodając to, że 25 kwietnia przypadał w trzecią niedzielę tzw. radosną, po najważniejszym święcie chrześcijańskim – Wielkanocy – Kazimierz nie mógł dokonać trafniejszego wyboru.

Koronacja

Podobnie, jak w przypadku Władysława, koronacja odbyła się na Zamku Królewskim na Wawelu w Krakowie. Wybór miejsca nie był przypadkowy – miał podkreślać to, że w dawnej piastowskiej stolicy na tron wstępuje władca zjednoczonego państwa.

– Korona w tamtych czasach podkreślała suwerenność władcy i jego niezależność. To może tłumaczyć, dlaczego Kazimierz śpieszył się z koronacją – dodał prof. Henryk Samsonowicz w audycji "Kazimierz Wielki".

Aktu koronacji dokonał arcybiskup gnieźnieński Jarosław w obecności innych biskupów, książąt i szlachty. Przebieg koronacji opisał Janko z Czarnkowa i Jan Długosz. Wraz z Kazimierzem na królową Polski została koronowana jego żona Aldona (po chrzcie przyjęła imię Anna) – córka księcia Litwy Giedymina. Dzięki temu zabiegowi już na samym początku panowania młody król umocnił sojusz z Litwą. Przeciwniczką koronacji Aldony była matka Kazimierza Jadwiga Kaliska, która uważała, że w Polsce może być tylko jedna królowa, czyli ona sama.

***

Najważniejszym wydarzeniem 25 kwietnia 1333 roku, oprócz koronacji Kazimierza, było przedłużenie rozejmu z Krzyżakami. Potwierdzenie porozumienia przyniosło Polsce dłuższy okres pokoju. Ten czas Kazimierz przeznaczył na modernizację kraju. Przeprowadzone przez niego reformy sprawiły, że historycy nadali mu przydomek "Wielki", a potomni zwykli mówić, że "zastał Polskę drewnianą, a zostawił murowaną".

Źródła: Archiwum Polskiego Radia, Kazimierz Jasiński, Dzień koronacji Kazimierza Wielkiego w świetle współczesnych źródeł, wyd. 1993.

seb