14 lutego 1919 roku wybuchła wojna polsko-bolszewicka.

Po zakończeniu I wojny światowej rozpoczęła się ewakuacja niemieckiej armii z terenów od Zatoki Botnickiej aż po Morze Azowskie. Bolszewicy doszli do porozumienia z Niemcami, że będą przejmować opuszczane przez nich ziemie. W ten sposób proklamowali w Mińsku Białoruską Socjalistyczną Republikę Rad, a po zdobyciu Wilna stworzyli podobny twór litewsko-białoruski. Wraz z nadejściem bolszewików rozpoczynały się na tych terenach rządy rewolucyjnego terroru. 

Bolszewicka Europa?

Zachód Europy zdaje się, że nie dostrzegał zagrożenia jakim mogła być dla całego kontynentu Rosja bolszewicka. – Z Paryża, z zachodniej Europy, gdzie nie czuło się powiewu tego, co się dzieje w Petersburgu i w Moskwie, nie widziało się bestialstwa rewolucji, te hasła mogły wyglądać nawet atrakcyjnie – zaznaczał prof. Michał Klimecki w audycji Hanny Marii Gizy "Klub ludzi ciekawych wszystkiego". – Każdy chce być młody, piękny i bogaty, a bolszewicy obiecywali bogactwo, szczęście, równość społeczną.

Jakie nastroje polityczne panowały wówczas w kształtującej się Polsce? – Piłsudski w Rosji zawsze widział przeciwnika, dostrzegał to zagrożenie, według niego istniejące zawsze na wschodzie – mówił prof. Klimecki. – Natomiast Dmowski był gotów zastanowić się, czy Rosja w przyszłości nie mogłaby być naszym partnerem ekonomicznym.

W Polce trudno było o jednolity plan polityki wschodniej. Endecja chciała włączyć do Polski te tereny, na których ludność niepolska stanowiłaby mniejszość zdolną i chętną do asymilacji. Józef Piłsudski zakładał utworzenie systemu państw narodowych (Litwy, Białorusi i Ukrainy na czele z Polską), które stanowiłyby przedmurze przeciwko Rosji. O tereny te, w jakiejkolwiek koncepcji należało jednak zawalczyć. 

Zamiary bolszewików unaoczniła przeprowadzona na rozkaz Lenina "Operacja Wisła". Rajdy wojsk bolszewickich rozpoczęły się zaraz po wycofaniu wojsk niemieckich. Na Kresach rozpoczął się czas chaosu, podczas którego polskie bojówki i bolszewiccy żołnierze walczyli w szeregu potyczek. 

Walki

14 lutego 1919 wojska polskiego dotarły w rejon miasteczka Mosty n. Niemnem i zastały tam formacje Armii Czerwonej, które ustąpiły bez walki. W późniejszych etapach wojska polskie odbiły i Wilno, i Mińsk. Decydujące starcia miały miejsce latem 1920 roku. Armia Czerwona pod wodzą Michaiła Tuchaczewskiego wypierała Polaków z kolejnych terenów, kierując się w głąb kraju. Kiedy sytuacja Polski się pogarszała, toczono jednocześnie rozmowy w Spa. Zachód nie rozumiał, że Polska walczy nie tylko o własne granice, ale i chroni Europę przed zalewem rewolucji.

W dniach 12-15 sierpnia 1920 rozegrała się decydująca walka o Warszawę. Po niezwykle krwawych bitwach 16 sierpnia atak znad Wieprza zmusił Armię Czerwoną do odwrotu. Niespełna dwa miesiące później, 12 października 1920 delegacje obu krajów podpisały w Rydze rozejm i podjęły rokowania pokojowe.

– Jest taki osąd, że Piłsudski wygrał tę wojnę militarnie, a przegrał politycznie – zaznaczał prof. Klimecki w 2010 roku. – Wojna w tej swojej fazie rozstrzygającej była "wojną za wolność waszą i naszą", czyli o wyzwolenie Polski tej, która była zajmowana przez Armię Czerwoną.

Pokój bez pokoju

W wojnie polsko-bolszewickiej chodziło także o zapewnienie niepodległości państwom nadbałtyckim. W ocenie prof. Michała Klimeckiego pokój ten pokój był niepełny. Po pierwsze nie zapewniliśmy wolności Ukrainie, co było wielkim marzeniem Piłsudskiego oraz nie przyczyniliśmy się choćby do oddalenia wizji kolejnej wojny.

– Ład wersalsko-ryski miał zapobiec następnym wojnom – mówił prof. Klimecki. – Pierwsza wojna światowa była wojną o to, aby nie było wojen. Nie stworzono systemu bezpieczeństwa ani narzędzi, które by pilnowały pokoju w Europie opartego na tych dwóch traktatach pokojowych.

Wojnę polsko-bolszewicką kończył pokój w Rydze. Ten traktat również nie zapewnił Europie spokoju.

– Rosja sowiecka mogła pozwolić sobie na porażkę, ona i tak by dalej istniała, tylko w innych granicach – podkreślał prof. Michał Klimecki. – Natomiast my walczyliśmy o byt. O to, czy lata 1918-1920 były epizodem, czy początkiem nowej Polski.

Więcej o wojnie polsko-bolszewickiej dowiedzieć się można z serwisu bitwa1920.gov.pl:

mb/bm

Więcej na stronie www.bitwa1920.gov.pl. Kliknij w obrazek:

20 września 1920 roku rozpoczęła się bitwa nad Niemnem, operacja dopełniła sukces bitwy warszawskiej.

- W sierpniu 1920 rok, gdy wspaniałym manewrem znad Wieprza zostały pod Warszawą rozbite armie bolszewickie, większość naszych dywizji, w tym 1. Dywizja Litewsko-Białoruska, ruszyły w pościg za nieprzyjacielem – wspominał gen. Stefan Brzeszczyński.

Pobita pod Warszawą Armia Czerwona wycofywała się na wschód. Tuchaczewski przekonywał Lenina, że wojna nie jest przegrana, bo Polacy wykorzystali wszystkie środki na rozegranie bitwy warszawskiej. Dowództwo bolszewickie zaczęło przegrupowywać się na linii Niemna, Szczary i Świsłoczy przygotowując się do kontruderzenia.

Piłsudski, świadom tego, że bolszewicy nie odpuszczą nawet po przegranej pod stolicą, opracował plan rozbicia sił Tuchaczewskiego. Zadanie to powierzono dwóm grupom operacyjnym: 2. Armii gen. Edwarda Rydza-Śmigłego i 4. Armii gen. Leonarda Skierskiego. Z pierwszej z nich wydzielono tzw. Grupę Uderzeniową (Manewrową), której zadaniem było przejście przez terytorium Litwy na tyły wojsk nieprzyjaciela.

Pozostałe jednostki miały wiązać bolszewików. Rozgorzały zacięte walki pod Grodnem i Wołkowyskiem. Tymczasem Grupie Uderzeniowej udało się przeniknąć na tyły wroga i pokonać wojska bolszewickie pod Lidą, co miało kluczowy wpływ na przebieg operacji: dzięki powodzeniu tej operacji udało się okrążyć nieprzyjaciela.

- Widać było, że zaskoczenie przeciwnika było kompletne – wspominał gen. Stefan Brzeszczyński, jeden z dowódców Grupy Uderzeniowej.

Tuchaczewski był zmuszony do odwrotu. Armia bolszewicka poszła w rozsypkę: wojna zaczęła przypominać pościg za maruderami, a zwycięskie Wojsko Polskie odbijało z czerwonych rąk miasto po mieście.

Operacja niemeńska miała duży wpływ na rokowania pokojowe w Rydze. Dzięki zgnieceniu Armii Czerwonej możliwe było wynegocjowanie przesunięcia wschodniej granicy daleko za linię Curzona.

bm

103 lata temu podpisany został traktat ryski. Dokument kończył wojnę polsko-bolszewicką i wyznaczał granice państwa polskiego na wschodzie. Ostatecznie w wyniku rokowań granice II Rzeczypospolitej na wschodzie kończyły się niemal w granicach drugiego zaboru.

Zmienne koleje wojny

Stanowił o odszkodowaniach dla Polski i miał regulować sprawy repatriacji oraz polityki wobec ludności polskiej na terenie Rosji Sowieckiej. Dziś, podobnie jak przed 90 laty, oceny traktatu są rozbieżne. Dla jednych był on porażką polskich elit politycznych, dla drugich zwycięstwem ich realizmu. Jedno jest pewne, granice, które wyznaczył traktat przetrwały do 1939 roku.

Po zwycięstwie armii polskiej w bitwie nad Niemnem zakończonej 28 września 1920 roku i zdobyciu Mińska 12 października podpisano rozejm z Sowietami. Rokowania rozpoczęły się jednak już dużo wcześniej i to w zupełnie innych okolicznościach. W sierpniu 1920 roku, gdy Sowieci parli na Warszawę, do Mińska pojechała ze stolicy delegacja na rozmowy pokojowe.

Karta odwróciła się zupełnie po "Cudzie nad Wisłą". Polacy występowali już nie jako petenci, ale zwycięzcy. Sowieci dobrze o tym wiedzieli. "Komisarze bolszewiccy w słusznym przeświadczeniu, że Polska zażąda przesunięcia swoich granic aż po Berezynę i Dniepr nakazali ewakuowanie całego ruchomego majątku z całego obszaru Orszy i Smoleńska" - pisał prof. Marian Zdziechowski.

Kliknij w obrazek i dowiedz się, jak przebiegała wojna polsko-bolszewicka:

Dlaczego nie poszliśmy dalej?

Dlaczego wobec pójścia w rozsypkę wojsk Frontu Zachodniego i Frontu Południowo-Zachodniego Armii Czerwonej nie gnano bolszewików dalej? Odpowiedź wynikała z różnicy potencjałów przeciwników. Polska dysponowała wówczas armią licząca milion żołnierzy. Rosja bolszewicka mogła liczyć na rezerwy liczące 5 mln piechurów. 

- Nie bylibyśmy w stanie prowadzić tej wojny dalej. Zbliżała się zima. 70 proc. budżetu państwa w sierpniu i wrześniu było przekazywane na cele wojska. Brakowało rąk do pracy - wyjaśniał prof. Adam Dobroński w audycji Katarzyny Jankowskiej z cyklu "Naukowy zawrót głowy". 

Podpisanie traktatu. Z lewej: Leonid Obolenski i Adolf Joffe, z prawej: Jan Dąbski, źr. Adam Szelągowski "Wiek XX" Warszawa 1938, Wikipedia/dp

Zwycięstwo, czy klęska?

Przebieg rokowań ryskich odzwierciedlał różnicę stanowisk między najważniejszymi siłami politycznymi w Polsce. Większość delegacji, która jesienią 1920 roku pojechała do stolicy Łotwy, stanowili przedstawiciele prawicy. W przeciwieństwie do Józefa Piłsudskiego uważali oni, że Polska, zamiast realizować koncepcję federalizmu i wspierać w dążeniu do samostanowienia narody dawnej Rzeczypospolitej, powinna włączyć część ziem przez nie zamieszkiwanych do swojego terytorium.

Narodowa Demokracja nie wierzyła w długotrwały byt Sowietów. Była przekonana o odrodzeniu się niekomunistycznej Rosji. Upatrywała w niej sojusznika w walce politycznej przeciw Niemcom. Endecja gotowa była na podział Ukrainy, Białorusi i Litwy. Uważała, że młode samodzielne państwa będą zagrożeniem dla Polski.

Wyrazem takiej postawy było oddanie Sowietom Mińska. Prawica chciała w ten sposób uniemożliwić utworzenie niezależnego obwodu sfederalizowanego z Polską. Najważniejsze rozstrzygnięcia traktatu dotyczące przebiegu granic zostały przesądzone w wyniku porozumienia szefa delegacji polskiej Jana Dąbskiego z reprezentującym Rosję Adolfem Joffe.

Dąbski, godząc się na wykluczenie Ukrainy jako pełnoprawnego partnera rokowań, pogrzebał marzenia Ukraińców i Piłsudskiego o powstaniu niezależnego państwa. W zamyśle marszałka zorientowana propolsko Ukraina miała tworzyć bufor między naszym krajem a Rosją.

Zawiedzione nadzieje

Ostatecznie w wyniku rokowań granice II Rzeczypospolitej na wschodzie kończyły się niemal w granicach drugiego zaboru. Polska zyskała część zachodniej Białorusi (bez Mińska) i Ukrainy. Na północy jej rubieże wyznaczała Dźwina, a na południu Zbrucz i Dniestr. W Rydze reprezentanci Rosji Sowieckiej zobowiązali się do wypłacenia Polsce odszkodowania w wysokości 30 mln rubli w złocie. Zapisów tych nigdy nie zrealizowali.

Praktycznie (poza nielicznymi wyjątkami) na papierze pozostały również zobowiązania zwrotu zagrabionych dóbr kultury. Podobnie jak ustalenia dotyczące praw Polaków zamieszkujących państwo sowieckie. Powrócić do ojczyzny zdołało zaledwie ponad milion rodaków. Resztę - ponad 1,5 mln - spotkał tragiczny los - wysiedlenia, prześladowania, katorga, głód i śmierć.

W Rydze wielkim przegranym okazał się marszałek Józef Piłsudski, któremu nie udało się zrealizować federalistycznych planów względem Ukrainy, Białorusi i Litwy. Zdaniem Józefa Szaniawskiego: "Traktat ryski został zawarty wbrew Piłsudskiemu. Wbrew temu, co się sądzi, wcale nie miał pełnej władzy".

PAP/bm

Na przełomie lipca i sierpnia inicjatywa na froncie wojny polsko-bolszewickiej już od blisko dwóch miesięcy należała do Armii Czerwonej. Wojsko Polskie było spychane do odwrotu. W lipcu siły Frontu Zachodniego Michaiła Tuchaczewskiego przełamały front nad rzekami Autą i Berezyną.

Najważniejszym punktem polskiego oporu na drodze na Zachód stał się w tych dniach Brześć nad Bugiem. Wybudowana w XIX wieku przez Rosjan twierdza miała strategiczne znaczenie. Leżała nad Bugiem – naturalną zaporą oddzielającą rdzenne ziemie polskie od terenów byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego. Na północ od Brześcia rozciągała się Puszcza Białowieska, na południe od niego Prypeć rozlewała się na szerokich bagnach Polesia. To czyniło z twierdzy ujście leja, którym każda armia prąca z północnego wschodu na zachód musiała przejść.

Twierdza Brześć. Fot. NAC

To było piekło

Tak było i tym razem. Wojska Michaiła Tuchaczewskiego w marszu na Warszawę i dalej na Berlin miały według pierwotnego planu sowieckiej ofensywy spotkać się tutaj z Frontem Południowo-wschodnim Aleksandra Jegorowa. Wobec sukcesów Armii Czerwonej plan uległ zmianie – wojska Tuchaczewskiego miały iść na Warszawę, żołnierze Jegorowa mieli zająć Lwów.

Rozkaz Kamieniewa - Armia Czerwona idzie w stronę Warszawy i Lwowa

Brześć pozostawał jednak ważnym punktem w drodze Tuchaczewskiego na Warszawę. Twierdzę i miasto mieli zająć żołnierze z XVI Armii Frontu Zachodniego. Żołnierze Grupy Poleskiej dowodzonej przez gen. Władysława Sikorskiego bronili się przed przeważającymi siłami wroga przez sześć dni – od 28  lipca do 2 sierpnia.

Po zajęciu miasta rozpoczął się szturm cytadeli. Mieszkańcy Brześcia usiłowali w popłochu skryć się w murach fortecy przed najeźdźcami.

- Było 20 minut po czwartej, gdy trzema bramami równocześnie runęły do centrum fortecy jaszcze z armatami, wozy, konie, spanikowani  ludzie, wrzeszczący, biegnący na oślep, nieprzytomni ze strachu. Jak strumień wody, gdy podniesie się zaporę, przez chwilę zawisa w powietrzu, by potem toczyć się w pianie i szumie, porywać wszystko ze sobą, tak owe spanikowane oddziały wlały się trzema strumieniami do środka twierdzy. Na zbiegu dróg, w samym środku placu uderzyły o siebie wozy – wspominał Mieczysław Lisiewicz, porucznik, żołnierz Grupy Poleskiej.

Najcięższe walki trwały całą noc. Brześć trzeba było ewakuować na wieść o przekroczeniu Buga przez Armię Czerwoną na północ od miasta – twierdzy i całej Grupie Poleskiej groziło otoczenie.

- Wiadomo już było, że wszystkie forty Brześcia, prócz dwóch na zachód, były w ręku wroga. Zalała je po prostu masa ludzka. Powtórzyła się taktyka Brusiłowa z 1915 roku oparta na zasadzie: "stu polegnie, ale trzech przejdzie". Rosjanie zawsze nie dbali o ludzi. Mają ich dosyć. Dla nich ważniejszy jest cel niż człowiek – konkludował Mieczysław Lisiewicz.

Preludium do bitwy warszawskiej

Upadek Brześcia oznaczał rewizję planów polskiej obrony. "Wielka kombinacja" Piłsudskiego, której założeniem było zatrzymanie głównego impetu wojsk bolszewickich na ufortyfikowanych pozycjach i uderzenie z flanki w "miękkie podbrzusze" wojsk nieprzyjaciela miał być pierwotnie realizowany właśnie w oparciu o linię Bugu.

Manewr kontruderzenia w myśl pierwotnej wersji planu miał być wyprowadzony właśnie z twierdzy brzeskiej. Upadek Brześcia zmusił sztab do zmiany miejsca realizacji tej strategii. Ostatecznie bolszewicka nawała została zatrzymana pod Warszawą według dokładnie tego samego scenariusza.

Zobacz serwis narracyjny poświęcony bitwie warszawskiej - kliknij w obrazek poniżej:

bm

Sowiecki Bonaparte

Tuchaczewski miał zaledwie 27 lat, gdy stanął na czele Frontu Zachodniego, który miał zająć Warszawę, a następnie ruszyć na Berlin. Tuchaczewski jawił się wówczas jako genialne dziecko wojny. Prochu powąchał już w czasie I wojny światowej, kiedy jeszcze jako carski oficer służył na froncie walki z Niemcami. Miał wówczas powiedzieć, że „albo do trzydziestki zostanie generałem, albo go rozstrzelają”. Po rewolucji październikowej wstąpił – on, syn szlachcica – do "robotniczo-chłopskiej" Armii Czerwonej. Jako dowódca tej armii zyskał sławę rozgramiając wojska adm. Aleksandra Kołczaka podczas rosyjskiej wojny domowej.

- Tuchaczewski sam siebie przedstawiał jako rosyjskiego patriotę, który w rewolucji dostrzegł szansę na odbudowę wielkiej, imperialnej Rosji – wyjaśniał dr Piotr Rozwadowski w audycji Andrzeja Sowy "Piłsudski i Tuchaczewski – wodzowie Bitwy Warszawskiej".

Na szlaku poprzedników

Nic dziwnego, że ten rosyjski patriota czerpał wzorce z carskiej historii. Rosjanie zdobywali Warszawę dotąd na dwa sposoby. Pierwszy, który realizował podczas tłumienia powstania kościuszkowskiego Aleksander Suworow i powtórzył 37 lat później Iwan Dybicz podczas tłumienia powstania listopadowego polegał na frontalnym ataku od wschodu. Drugi, realizowany przez następcę zmarłego na froncie Dybicza, Iwana Paskiewicza. Późniejszy namiestnik Królestwa Polskiego zmienił plan swojego poprzednika i postanowił obejść Warszawę od północy i zaatakować z zachodu – dlatego gen. Józef Sowiński poległ na szańcach Woli, a nie Pragi.

Tuchaczewski miał zamiar połączyć oba te plany. Mógł sobie na to pozwolić, bolszewicy na froncie wojny z Polską dysponowali podwójną przewagą nad przeciwnikiem.

- 4 Armia Jewgienija Siergiejewa siłami Korpusu Konnego Hajka Byżyszkiana tzw. Gaja-Chana, sforsować Wisłę w rejonie Włocławka lub Płocka i wielkim łukiem pójść na Warszawę – wyjaśniał plan Tuchaczewskiego dr Janusz Osica. – Pozostałe siły wiązałyby w tym czasie na przedpolach Warszawy liczne siły frontu gen. Józefa Hallera.

IV rozbiór Polski dwadzieścia lat wcześniej?

Decyzja o skierowaniu 4 Armii na północ od Warszawy miało też inny powód niż tylko okrężny atak na Warszawę.

- W 1920 roku Karol Radek negocjował układ niemiecko-sowiecki w Berlinie. To nie jest tak, że pierwsze zbliżenie Niemiec i Rosji bolszewickiej nastąpiło w 1922 roku w Rapallo. Pierwsze porozumienie miało miejsce w maju i lipcu 1920 roku. Porozumienie nie weszło w życie, nie zostało ratyfikowane, ale to, co działo się na pograniczu Prus Wschodnich – w Działdowie i Brodnicy – świadczy o zamiarach niemiecko-bolszewickich: wszędzie tam oddawano władzę Niemcom. 4 Armia bolszewicka szła nie tylko na przeprawy na Wiśle, ale także na Pomorze Gdańskie, by przekazać je Republice Weimarskiej – mówił prof. Grzegorz Nowik podczas debaty organizowanej przez Polskie Radio i Biuro Programu "Niepodległa".

Pycha kroczy przed upadkiem

W pędzie do realizacji tego planu Tuchaczewski przerzucił gros swoich sił na północny odcinek frontu, na południu pozostawiając tylko rozciągniętą jak struna, słabą Grupę Mozyrską. Tuchaczewski zauważał ten mankament własnego planu i dlatego dążył do oddelegowania pod swoją komendę Armii Konnej Budionnego, przebywającej wówczas na Froncie Południowozachodnim Aleksandra Jegorowa.

Stał się jednak po części ofiarą własnej propagandy sukcesu. Tuchaczewski był pewny zwycięstwa. Otrzymał nawet lornetkę z wygrawerowanym napisem "Lornetka dla zwycięscy spod Warszawy". Jego wieści o przegnaniu Wojska Polskiego i rychłym zwycięstwie doprowadziły do strategicznej zmiany charakteru bolszewickiej ofensywy w połowie lipca. Wcześniej wojska Tuchaczewskiego i Jegorowa miały wspólnie uderzyć na Warszawę, ale triumfalny pochód sowieckiego Bonapartego skłonił kierownictwo w Moskwie do wyznaczenia Frontowi Południowozachodniemu innego celu – Lwowa. Dzięki znakomitemu radiowywiadowi wiedział o tym Józef Piłsudski i wykorzystał tę wiedzę do zwycięstwa w Bitwie Warszawskiej.

- Tuchaczewski nie cenił wysoko polskiego żołnierza. Winą za klęskę obarczał to, że nie pozwolono mu realizować swojego planu wzmocnienia Frontu Zachodniego. Sugerował, że winę za niepowodzenie ponosi Józef Stalin, który był wówczas komisarzem politycznym wojsk Jegorowa.  – podkreślał w audycji Andrzeja Sowy dr Piotr Rozwadowski. – Tuchaczewski zapłacił za to 17 lat później plutonem egzekucyjnym podczas przygotowanej przez Stalina Wielkiej Czystki.

Więcej o Bitwie Warszawskiej dowiedzieć się można z serwisu bitwa1920.gov.pl:

bm

W drugiej połowie 1920 roku wojna polsko-bolszewicka zaczęła przybierać katastrofalny obrót. Wojsko Polskie było zmuszone do cofania się przed naporem Armii Czerwonej, która na froncie walki z Polską dysponowała dwukrotną przewagą nad przeciwnikiem i zapleczem niewyczerpanych zasobów ludzkich sowieckiej Rosji.

W tej sytuacji w mobilizację społeczeństwa zaangażowały się wszystkie – poza komunistami – ugrupowania polityczne. Podjęto decyzję o spożytkowaniu entuzjazmu społecznego do walki z bolszewikami.

Rada Obrony Państwa wystosowała apel: "Obywatele Rzeczypospolitej! Ojczyzna w potrzebie! wzywającą wszystkich zdolnych do noszenia broni, by dobrowolnie zaciągali się w szeregi armii, stwierdzając, że za ojczyznę każdy w Polsce z własnej woli gotów złożyć krew i życie". Na ulicach miast zaczęły pojawiać się plakaty zachęcające do wstępowania w szeregi Armii Ochotniczej.

Bitwa Warszawska - posłuchaj wspomnień świadków

Najsłynniejszy z nich był wzorowany na francuskich, brytyjskich i amerykańskich afiszach z czasów I wojny światowej. Przedstawiał dowódcę formacji wskazującego palcem w stronę czytelnika z apelem „Wstąp do Armii Ochotniczej”. Tym dowódcą był Józef Haller. Obdarzony talentem oratorskim, głęboko religijny i otoczony nimbem dowódcy najlepiej uzbrojonej formacji w szeregach Wojska Polskiego cieszył się sympatią społeczeństwa, co predestynowało go do roli  Inspektora Armii Ochotniczej.

Cisza przed burzą

Druga fala zgłoszeń nastała, gdy bolszewicy zbliżyli się do Warszawy. Gdy Edgar Vincent D’Abernon, przewodniczący przybył w drugiej połowie lipca 1920 roku do Warszawy, zadziwiła go niefrasobliwość, z jaką mieszkańcy stolicy przyjmują konflikt z bolszewikami. Front był jeszcze daleko, a wojna toczyła się na Kresach od końca 1918 roku. Nie zdawano sobie jeszcze sprawy z zagrożenia.

Historia przyspieszyła na początku lipca, kiedy ruszyła wielka ofensywa Michaiła Tuchaczewskiego. Jeden po drugim padały kolejne punktu oporu, a Wojsko Polskie musiało wycofywać się na całej linii. Gdy na początku sierpnia padł Brześć i bolszewicy przekroczyli Bug – ostatnią naturalną przeszkodę na drodze do Warszawy, zagrożenie stało się realne.

Tysiące dzielnych żółtodziobów

Na apel Rady Obrony Państwa odpowiedziały tysiące. W pierwszych dwóch tygodniach Armia Ochotnicza liczyła już 35 tys. ludzi. Do końca września osiągnęła liczebność 105,7 tys. żołnierzy. Biorąc pod uwagę fakt, że pobór ograniczał się wówczas właściwie do zachodniej części byłej Kongresówki, mobilizacja była olbrzymia.

Do tego doliczyć trzeba harcerzy, którzy utworzyli bataliony strażnicze, obsadzając strategiczne obiekty daleko od frontu. W budowę umocnień pod Warszawą zaangażowali się stołeczni Żydzi, a obsadziły je bohaterki z Ochotniczej Legii Kobiet. Napływali  też ochotnicy z Polonii.

Bitwa Warszawska zaczęła się pod Beresteczkiem i Brodami

- Wyruszyliśmy na front nie całkowicie gotowi, bez taborów. Dopiero pod Brodami przydzielono nam cztery kuchnie polowe. Ale zdarzyły się i wyjątkowe rodzynki. Kompanię 12 około 270 ludzi składała się całkowicie z hallerczyków z frontu zachodniego. Oczekiwali oni na powrót do domów, do Ameryki. Ulegli jednak ogólnej atmosferze entuzjazmu obrony i zgłosili się w tej chwili krytycznej na ochotnika. Z przyjemnością patrzyłem na tą wyborową kompanię maszerującą z własnym sztandarem. W walkach nigdy nie zawiodła. Straty jej wynosiły ponad 100 ludzi – wspominał Józef Werobej.

Weteran Dywizji Syberyjskiej, który przez Władywostok przedostał się do Polski wyjaśniał, że taka współpraca doświadczonych i niedoświadczonych żołnierzy przynosiła pozytywne skutki.

- W innych kompaniach, starzy i młodzi, szybko się zespoili. Młodzi z nabożeństwem słuchali rozkazów Sybiraków, ci zez swej strony podciągali się jeszcze bardziej. Z politowaniem, ale i z wielką troską patrzyli oficerowie na nieporadnego nieraz młodego niewyćwiczonego żołnierza, którym za kilka już przecież dni, mieli przeciwstawić się nawale bolszewickiej.

Więcej archiwalnych nagrań na stronie www.bitwa1920.gov.pl.

 bm

Eskadra Myśliwska im. Kościuszki

Było ich dziesięciu. Młodych amerykańskich pilotów ochotników, którzy po zakończeniu I wojny światowej nie wrócili do domów. Utworzyli eskadrę lotniczą i walczyli po polskiej stronie w wojnie polsko-bolszewickiej w latach 1919-1920.

Pierwsi ochotnicy amerykańscy w 7 eskadrze myśliwskiej im. Tadeusza Kościuszki: mjr Cedric E. Fauntleroy, kpt. Merian C. Cooper, kpt. Edward Corsi, por. George M. Crawford, por. Kenneth O. Shrewsbury, por. Carl H. Clark, por. H.C. Rorison, por. E. Noble. Źr. Wikipedia/domena publiczna

Nazwali się "kościuszkowcami" na cześć Tadeusza Kościuszki – bohatera walk o niepodległość Stanów Zjednoczonych w armii George’a Washingtona oraz walk o wolność Rzeczpospolitej, nieistniejącej wtedy na mapie Europy.

Pomysłodawcą powstania Eskadry Kościuszkowskiej (7 Eskadry Myśliwskiej im. Tadeusza Kościuszki) był amerykański oficer Merian Cooper, zafascynowany Polską, ponieważ jego prapradziadek brał udział w bitwie pod Savannah u boku Kazimierza Pułaskiego. Służbę w eskadrze Cooper traktował jako spłacenie długu wdzięczności wobec Polaków.

Tadeusz Rozwadowski - główny strateg bitwy warszawskiej

Merian Cooper wspominał: "Skłoniłem generała Tadeusza Rozwadowskiego, by zaprowadził mnie do naczelnika Piłsudskiego. Zaproponowałem mu, że natychmiast złożę dymisję z Sił Zbrojnych Stanów Zjednoczonych i wstąpię do polskich wojsk lotniczych. Naczelnik jednej rzeczy nie zrozumiał. Myślał, że chcę dla pieniędzy zostać najemnikiem. Skoczyłem na równe nogi i powiedziałem, że nie przyjmę żadnego awansu, o ile nie zapracuję na niego w bitwie, i że nigdy nie przyjmę ani centa więcej uposażenia ponad to, jakie otrzymują polscy oficerowie. Palące, przenikliwe spojrzenie Naczelnika spoczęło na mnie przez moment, po czym wstał i uścisnął mi dłoń".

Amerykanie w błękitnych mundurach

Jesienią 1919 roku Amerykanie dotarli do Warszawy. Dostali błękitne mundury (takie jak Błękitna Armia gen. Józefa Hallera) i czapki rogatywki nawiązujące do czasów Kościuszki.

W latach 1918–1920 przez lotnictwo polskie przewinęło się około 1800 samolotów w ponad 100 typach. 968 maszyn pochodziło ze zdobyczy na okupantach i Armii Czerwonej, pozostałe z zakupów i darów. Na przełomie 1919/1920 Polska dokupiła samoloty. Polacy walczyli na myśliwcach, bombowcach i samolotach rozpoznawczych, m.in.: Bristol F.2B Fighter, Fokker D.VII, Albatros D.III, Sopwith Dolphin,: Breguet 14, Ansaldo SVA-9, Salmson 2A2, Airco DH.9.

Od 1 grudnia 1918 roku znakiem polskiego lotnictwa wojskowego była biało-czerwona szachownica, umieszczana na skrzydłach i ogonach polskich samolotów.

Skąd szachownica na skrzydłach polskich samolotów?

Eskadra Kościuszkowska miała swoją dodatkową identyfikację, umieszczaną na kadłubach. Autorem projektu był por. Edward Chess z Teksasu. Na czerwono-biało-niebieskiej tarczy znalazło się 13 gwiazd i 13 pasów, które odwoływały się do służby wojskowej Tadeusza Kościuszki w Stanach i na terenie Polski. Na tym tle umieszczona została czerwona aksamitna rogatywka i skrzyżowane kosy postawione na sztorc jako symbol chłopów walczących z Kościuszką o wolność ojczyzny.

Albartosy D III 7. Eskadry Myśliwskiej, z widocznym godłem eskadry. Źr. Wikipedia Commons

Powietrzne walki

Pilotom z Eskadry Kościuszkowskiej często powierzano dostarczenie rozkazów oddziałom armii lądowej oraz zadania zwiadowcze. 16 sierpnia 1920 roku eskadra otrzymała rozkaz powstrzymania kawalerzystów gen. Budionnego. 18 sierpnia odegrała znaczącą rolę w walkach o Lwów – przeprowadziła 72 loty bojowe.

Gen. Tadeusz Rozwadowski raportował:

"Eskadra 5, 6, 7 Kościuszko […], będąca pod komendą szefa korpusu awiatycznego 6 Armii, majora pilota Fauntleroya, dokonały dnia 16 i 17 sierpnia tegoż roku 129 wzlotów, podczas których zużyto 7700 kilogramów bomb i 16 700 naboi kulomiotowych.

Cyfry najwyraźniej wykazują rezultaty, jakie poczyniły Eskadry pod kierownictwem pilota majora Fauntleroya. Walki korpusów awiatycznych 6 Armii z kawalerią Budionnego były prowadzone z jak największą dokładnością i najlepszym skutkiem […] Wszystkich tych, którzy wykazali nadzwyczajną odwagę w ostatnich walkach pod Lwowem, poleca się, aby byli odznaczeni bez zwłoki". (Podpisano: Rozwadowski, generał porucznik, szef sztabu).

Kliknij w obrazek i dowiedz się, jak przebiegała wojna polsko-bolszewicka w latach 1919-1920:

Uznany za zaginionego

W lipcu 1920 roku Merian Cooper został zestrzelony przez bolszewików. Udało mu się wylądować, ale za linią wroga trafił do rosyjskiej niewoli. Przez polską stronę uznany został za zaginionego. Podjął dwie próby ucieczki i ta druga udała mu się. Wiosną 1921 roku, pokonując pieszo wiele kilometrów, wrócił do swojego oddziału.

Uhonorowani Orderami Virtuti Militari

Demobilizacja Eskadry miała miejsce w marcu 1921 roku. Amerykanie – uhonorowani przez marszałka Józefa Piłsudskiego Orderami Virtuti Militari, najwyższym polskim odznaczeniem wojennym – wrócili do swojej ojczyzny.

Ignacy Jan Paderewski - polityk i wirtuoz

W telegramie Ignacego Paderewskiego do płk Cedrica Fauntleroya padły słowa:

" […] Członkowie Pańskiej Eskadry Kościuszki – żywi czy umarli – mają pośród siebie wielu takich, którzy za dzielność, zapał i ducha poświęcenia, jakie złożyli na ołtarzu Polski w jej największej potrzebie, za bohaterskie czyny, dokonywane w najniebezpieczniejszych chwilach, wyżsi są ponad wszelką nagrodę i pochwały. Eskadra Kościuszki zamyka rozdział swojej działalności, lecz nie przestaje istnieć: żyć będzie w dziejach Polski i w sercach ludu polskiego, jako jeden z najsilniejszych, nierozerwalnych więzów między naszymi dwoma narodami". […] 

Sukces "King Konga"

Merian Cooper po powrocie do Stanów Zjednoczonych wrócił do dziennikarstwa. Z tej pracy i zamiłowania do podróży powstały jego pierwsze filmy dokumentalne, m.in. z Azji i Afryki. Jego pierwszym filmem fabularnym, był "The Four Feathers" z 1929 roku. 

W 1933 roku był współreżyserem i autorem scenariusza do filmu "King Kong", który odniósł oszałamiający sukces. W końcowej scenie - gdy na szczycie wieżowca Empire State Building, czyli znaku rozpoznawczego Nowego Jorku, olbrzymi goryl więzi bohaterkę - występuje sam Cooper. Pilotuje jeden z czterech dwupłatowców, które atakują goryla. Kiedy zna się życiorys Coopera, trudno nie skojarzyć tej sceny z wojną polsko-bolszewicką. To w tej wojnie amerykańscy piloci stanęli po stronie słabszej i bronili jej przed bolszewicką nawałą nadciągającą w stronę Europy Zachodniej "przez trupa białej Polski". 

Plakat do filmu "King Kong" z 1933 roku

W rok od sukcesu "King Konga" amerykańska gazeta "Fortune" uznała Coopera za jedną z najważniejszych osób w Hollywood. Merian Cooper wyprodukował kilkadziesiąt filmów, a za całokształt pracy, w 1934 roku, odebrał Oscara, prestiżowa Nagrodę Akademii Filmowej.

Życiowa pasja

Pilotaż i samoloty były miłością życia Coopera. W czasie II wojny światowej pracował m.in. jako zastępca szefa sztabu lotnictwa amerykańskiego na Pacyfiku, pod dowództwem słynnego generała Douglasa G. MacArthura. Swoją karierę wojskową skończył także w randze generała.

Zmarł 21 kwietnia 1973 roku.

im

Wspólny wróg

Na przełomie 1918 i 1919 roku URL pozostawała w konflikcie z Polską, jednak wspólny wróg w postaci czerwonej i białej Rosji zbliżył do siebie dotychczasowych przeciwników. W maju 1919 roku zawarto rozejm, w grudniu tego roku podjęto współpracę wojskową, zwieńczoną podpisanym w kwietniu 1920 roku sojuszem wojskowym i politycznym Głównego Atamana Symona Petlury i Wodza Naczelnego Józefa Piłsudskiego. Już w maju sojusznicy oswobodzili Kijów. Ukraińcy krótko cieszyli się z odzyskania stolicy. Już w kolejnym miesiącu siły polskie i ukraińskie były zmuszone do wycofywania się pod naporem ofensywy bolszewickiego Frontu Południowo-Zachodniego.

Front realizował rozkaz wydany 23 lipca 1920 roku przez Siergieja Kamieniewa, głównodowodzącego Armii Czerwonej, w którym określił on kierunek natarcia swoich podkomendnych. Dowódca Frontu Zachodniego Michaił Tuchaczewski miał uderzyć na Warszawę, z kolei Front Południowo-Zachodni pod dowództwem Aleksandra Jegorowa został skierowany w stronę Lwowa.

Na południowej rubieży

Bitwa o losy Polski miała rozegrać się pod Warszawą, ale wojska Frontu Południowo-Zachodniego również stanowiły realne zagrożenie, nawet mimo odrzucenia bolszewickiej 1 Armii Konnej Siemiona Budionnego w bitwie pod Beresteczkiem i Brodami. Galicji przed Armią Czerwoną miał bronić polski Front Południowy. W jego skład wchodziły polska 6 Armia i Armia Czynna URL. To właśnie do tego zgrupowania trafiał gros zaopatrzenia pochodzącego z polskich magazynów. "Od maja do lipca 1920 roku Polacy na koszt zapasów Naczelnego dowództwa i 6 Armii przekazali ukraińskim sojusznikom: 53 lekkie działa, prawie 14 tys. rosyjskich karabinów, 205 karabinów maszynowych, do 14 tys. pocisków, prawie 2,4 mln nabojów" pisał dr Andrij Rukkas, ukraiński historyk, w książce "Razem z Wojskiem Polskim. Armia Ukraińskiej Republiki Ludowej w 1920 roku". 

Armia Czynna pod dowództwem Mychajło Omelianowicza-Pawlenki, w sile około 20 tys. żołnierzy, otrzymała zadanie obrony Seretu i Dniestru w oparciu o granicę rumuńską. Od początku sierpnia trwały tutaj silne walki, zwłaszcza w rejonie Czortkowa. Nieprzyjaciel nie zdołał jednak przełamać frontu.

Obrona Zamościa

Mimo pobicia Konarmii pod Beresteczkiem i Brodami, pozostawała ona nadal groźną siłą. Wiedział o tym dowódca Frontu Zachodniego, Michaił Tuchaczewski, który już od jakiegoś czasu nalegał na przekazanie mu zwierzchnictwa nad 12 Armią i 1 Armią Konną. Już 2 sierpnia Moskwa przychyliła się do jego prośby, ale dowództwo Frontu Południowo-Zachodniego pod różnymi pretekstami odmawiało wykonania rozkazu - stawką było prestiżowe zdobycie Lwowa. Dopiero 20 sierpnia siły Budionnego zaprzestały bezowocnych prób zdobycia Lwowa i ruszyły w kierunku Lublina. Było już o wiele za późno, by Konarmia mogła zmienić losy bitwy warszawskiej, ale jej uderzenie na tyły sił przeprowadzających kontruderzenie znad Wieprza mogło być dotkliwe. Armię Konną trzeba było zatrzymać. Kluczowym punktem oporu okazał się Zamość, gdzie stacjonowała część ukraińskiej 6 Dywizji Strzelców pułkownika Marka Bezruczki. To właśnie on, jako najstarszy stopniem, przejął dowództwo obrony miasta.

Początkowo Ukraińcy stanowili 400 spośród 850 obrońców miasta. Niedługo przed atakiem bolszewików do Zamościa przysłano polskie posiłki, co wzmocniło defensywę do stanu około 3500 żołnierzy. W tej sytuacji płk Bezruczko dał pełną swobodę działania w prowadzeniu obrony kapitanowi Mikołajowi Bołtuciowi, wyjaśniając, że "mając po sobą wyłącznie polskie oddziały, nie może przyjąć na siebie moralnej odpowiedzialności za obronę Zamościa".

To nie w liczebności jednak zasadzało się znaczenie Ukraińców w obronie Zamościa. Kluczową rolę odegrały umiejętności. Wśród oddziałów ukraińskich broniących miasta był kureń (odpowiednik batalionu) techniczny, którego żołnierze pokierowali budową umocnień i linii (w niektórych miejscach aż czterech) zasieków. To o te przeszkody rozbiła się bolszewicka nawała – impet uderzenia Konarmii był jej największą, obok mobilności, zaletą. Zatrzymanie tej siły szarży na umocnionych pozycjach było kluczem do obrony miasta przez dwa pełne dni.

Strona polska miała czas, by opracować plan rozprawienia się z siłami Budionnego. Oddział kozaków esuała Wadima Jakowlewa wciągnął Konarmię w pułapkę. Siły Budionnego wpadły w kleszcze polskiej kawalerii. Bitwa pod Komarowem była ostatnim tak wielkim starciem kawaleryjskim w Europie. 

W kontruderzeniu

Zwycięstwo w bitwie warszawskiej pozwoliło Wojsku Polskiemu na przejęcie inicjatywy. Jesienią 1920 roku kontrofensywa wojsk polskich i ukraińskich w bitwie wołyńsko-podolskiej, oswobodziła od bolszewików znaczne połacie ziem URL, na których przeprowadzono pobór do armii, której liczebność wzrosła do ponad 70 tys. żołnierzy. Szeregi wojsk ukraińskich zasilili również jeńcy z Armii Czerwonej pochodzący z Ukrainy. Wojska bolszewickiego Frontu Południowo-Zachodniego szły w rozsypkę.

Polsko-ukraińską kontrofensywę zatrzymało dopiero zawieszenie broni, któremu podporządkować musieli się również Ukraińcy. Gdy 18  października uzgodniono zawieszenie broni, wojska ukraińskie stały na linii Jaruga-Wołodyjowce-rzeka Murafa-Dżuryn-Mołczany-Noskowce-Tokarówka-Łopatyńce-Bahrynowce-Litynka. Polacy, operujący na północnym skrzydle, doszli do rzeki Boh i linii Nowokonstantynów-Chmielnik.

Nieformalna pomoc

Zawieszenie broni zobowiązywało stronę polską do zaprzestania udzielania wsparcia armii URL. Mimo to pomoc z Polski nadal napływała - przekazano broń, pożywienie i mundury. Na polecenie Naczelnego Wodza rozpoczęło się nawet formowanie ochotniczych sił złożonych z Polaków urodzonych na ziemiach Ukrainy naddniestrzańskiej, które miały walczyć po stronie URL. 

Zawieszenie broni formalnie nie obowiązywało sił Ukraińskiej Republiki Ludowej. Armia ukraińska walczyła do listopada, ale pod naporem bolszewików przeszła w granice Polski. Ewakuowano wówczas ponad 19 tysięcy ukraińskich żołnierzy, którzy - pod naciskiem bolszewików - zostali wkrótce internowani. Dbano jednak o to, aby zapewnić Ukraińcom jak najlepsze warunki bytowe, a za aprobatą polskich władz wśród internowanych prężnie rozwijała się działalność kulturalna i oświatowa - m.in. wydawano własne czasopisma, organizowano kursy zawodowe i prowadzono warsztaty rzemieślnicze. Część oficerów armii URL zasiliła szeregi Wojska Polskiego. 

W maju 1921 roku ukraińskich oficerów przebywajcych w obozie internowania w Kaliszu odwiedził Józef Piłsudski. Wypowiedział tam słynne słowa: "Ja was przepraszam. Panowie, ja was bardzo przepraszam, tak nie miało być".

bm

O polskiej pomocy dla Ukraińskiej Republiki Ludowej, udzielanej już po zawieszeniu broni w wojnie polsko-bolszewickiej, rozmawiamy z prof. Zbigniewem Karpusem, historykiem, badaczem stosunków Polski z jej wschodnimi sąsiadami w okresie międzywojennym, autorem rozprawy "Wschodni sojusznicy Polski w wojnie 1920 roku. Oddziały wojskowe ukraińskie, rosyjskie, kozackie i białoruskie w Polsce w latach 1919-1920", dziekanem Wydziału Nauk o Polityce i Bezpieczeństwie Uniwersytetu Mikołaja Kopernika. 

*** 

18 października 1920 roku weszły w życie postanowienia zawieszenia broni w wojnie polsko-bolszewickiej. Na mocy tych postanowień Polska jednostronnie wypowiedziała umowę sojuszniczą swojemu największemu aliantowi podczas wojny 1920 roku – Ukraińskiej Republice Ludowej. Jakie były kulisy tej decyzji?

Ukraińska Republika Ludowa była nie tylko największym, ale właściwie jedynym sojusznikiem Polski w wojnie 1920 roku. Układ Piłsudski-Petlura został zawarty w kwietniu 1920 roku, tuż przed wyprawą kijowską, i zakładał wspólną walkę z bolszewikami o niepodległą Ukrainę. Rzeczą charakterystyczną jest to, że Polska udzielała Ukraińcom pomocy już od lutego 1920 roku, czyli dwa miesiące przed podpisaniem oficjalnego porozumienia. 

Środowisko atamana Symona Petlury było przekonane, że dla nieuznawanej międzynarodowo Ukrainy nie ma alternatywy poza walką ramię w ramię z Polską. Samego Petlurę dużo łączyło z Piłsudskim, obaj wywodzili się ze środowisk lewicowych, obaj rozumieli wielonarodowy charakter Polski i Ukrainy (ministrem rolnictwa, a później ministrem zdrowia w rządzie Petlury był Polak Stanisław Stępowski). Żołnierze URL byli wiernymi sojusznikami, którzy dowiedli swojej wartości nie tylko w czasie wyprawy na Kijów, ale też w czasie walk o Lwów i obrony Zamościa, a także podczas kampanii wołyńsko-podolskiej latem 1920 roku. 

Współpraca z Petlurą wpisywała się w koncepcję federacyjną Józefa Piłsudskiego, której jednym z filarów było powstanie niepodległej, ale związanej ścisłym sojuszem z Polską, Ukrainy. To nie Piłsudski jednak wybierał delegatów na rozmowy pokojowe z bolszewikami w Rydze, a Sejm zdominowany wówczas przez narodową demokrację. Politycy tej opcji nie byli zainteresowani tworzeniem państwa ukraińskiego, a jedynie włączeniem w granice Rzeczpospolitej obszarów, których ludność można byłoby spolonizować. Dlatego polska delegacja w końcu przystała na żądanie Sowietów, by wyłączyć z rozmów Ukraińską Republikę Ludową.  

"Wznoszę okrzyk: Niech żyje wolna Ukraina!". Piłsudski i przyjaźń polsko-ukraińska

Mimo utraty sojusznika Ukraińcy postanowili podjąć beznadziejną walkę o swoją ojczyznę. Wbrew zapisom postanowień o zawieszeniu broni strona Polska zaopatrywała Ukraińców w niezbędny sprzęt. Jaka była skala tej pomocy?

Ukraińcy liczyli na osłabienie Armii Czerwonej po bitwie warszawskiej. Duże nadzieje pokładali też w wojskach "białych" (tzn. przeciwnych bolszewikom) Rosjan pod dowództwem Piotra Wrangla, które walczyły na Krymie. 

W październiku 1920 roku siły Ukraińskiej Republiki Ludowej liczyły około 40 tys. żołnierzy, przy czym tylko połowa z nich była gotowa do walki na froncie. Ale z drugiej strony, dzięki polskim dostawom wyposażenia, broni i amunicji, siły ukraińskie były w pewnym momencie lepiej wyposażone niż oddziały Wojska Polskiego znajdujące się na linii zawieszenia broni. 

Polska była jedynym krajem zainteresowanym wsparciem Ukrainy. W okresie od lutego do listopada 1920 roku przekazała armii URL m.in. 29 tys. karabinów, 328 karabinów maszynowych, 38 armat polowych, 6 ciężkich armat. Rozważano też przekazanie stronie ukraińskiej samolotów, ale to nie doszło do skutku. W listopadzie 1920 roku strona polska wspierała również Ukraińców danymi wywiadowczymi, w tym pozyskanymi od znakomitego polskiego radiowywiadu. Polska podjęła także próbę zakupu sprzętu dla Ukrainy, ale na realizację tego planu zabrakło czasu i pieniędzy. 

Nie mogliśmy wówczas zaoferować Ukrainie większej pomocy. II Rzeczpospolita z ogromnym wysiłkiem odparła najazd bolszewicki. Żołnierz polski często walczył boso i z karabinem na sznurku. Odrodzona Polska była państwem biednym, wyniszczonym trwającą na jej obszarze I wojną światową, de facto osamotnioną w walce z bolszewikami. Zbliżała się zima, jak się miało okazać o wiele cięższa niż te zimy, których doświadczamy obecnie. Tak Polska, jak bolszewicka Rosja, dążyły za wszelką cenę do zakończenia walk. Na szczęście dziś jest inaczej i możemy sobie pozwolić na większe wsparcie dla walczącej Ukrainy. 

Bitwa Warszawska. Ukraiński sojusznik w przełomowych dniach

Ekwipunek to jedno, ale organizacja ochotniczego polsko-ukraińskiego oddziału, który miał walczyć po stronie Petlury, to zupełnie inna sprawa. Tymczasem taki oddział powstał. Co o nim wiemy?

Dziś na Ukrainie walczy złożony z Białorusinów Ochotniczy Pułk im. Konstantego Kalinowskiego, w walkach bierze też udział Legion Międzynarodowy, w którym służą m.in. polscy ochotnicy. Ale taka sytuacja to nic nowego w dziejach wojen. Podobnie było m.in. właśnie w czasie wojny polsko-bolszewickiej. 

Pod koniec września 1920 roku, a więc już w czasie trwania rozmów pokojowych, z inicjatywą stworzenia polsko-ukraińskiego oddziału ochotniczego wystąpił ppłk Walery Sławek. Szef sztabu gen. Tadeusz Rozwadowski i Naczelny Wódz Józef Piłsudski oficjalnie sprzeciwili się temu pomysłowi – powstanie takiej jednostki mogło wpłynąć na przebieg negocjacji w Rydze. Oczywiście nieoficjalnie Piłsudski popierał tę inicjatywę. Zgodę na sformowanie takiego oddziału wydał za to Petlura, ludzie Sławka mieli więc podlegać ukraińskiemu dowództwu i walczyć przy boku 6 Siczowej Dywizji Strzelców. 

Informacje o tej jednostce zachowały się w polskich dokumentach przechowywanych w… Państwowym Archiwum Wojskowym w Moskwie. Oddział udało się sformować bardzo szybko. Liczył 1200 osób, składał się z dwóch batalionów piechoty, dwóch szwadronów jazdy, artyleryjskiej baterii konnej i pododdziałów pomocniczych. Wstępowali do niego – choć nie tylko – głównie Polacy pochodzący z Wołynia i Podola. Do oddziału Sławka przystąpił m.in. cały szwadron pod dowództwem rtm. Tadeusza Kruka-Strzeleckiego. 

Niestety niewiele wiemy na temat udziału jednostki ochotniczej w walkach. Pewne jest, że wraz z 6 Siczową Dywizją Strzelców pod koniec listopada wycofał się teren Rzeczypospolitej. Sławek chciał, by jego oddział został przerzucony do "zbuntowanych" sił Lucjana Żeligowskiego w Litwie Środkowej, ale ostatecznie jednostkę rozformowano.

Kliknij w obrazek i zobacz serwis specjalny poświęcony Bitwie Warszawskiej:

Nazwisko Sławka nie zaskakuje, był on w końcu jednym z akuszerów porozumienia polsko-ukraińskiego. 

Sławek był człowiekiem do zadań specjalnych Piłsudskiego. Cieszył się jego zaufaniem od lat. To on współtworzył Organizację Bojową PPS (co przypłacił utratą oka i kilku palców, gdy jedna z bomb eksplodowała mu w rękach). Potrafił działać w trudnych warunkach, odznaczał się nieprzeciętną odwagą.

Znamienne jest to, że dwóch sygnatariuszy polsko-ukraińskiej konwencji polityczno-wojskowej z kwietnia 1920 roku, Sławek i Wacław Jędrzejewicz, pochodziło z Podola, z obszarów obecnej Ukrainy. Ci ludzie, którzy wyszli z polskich dworków rozsianych pośród ukraińskich wsi, znakomicie posługiwali się językiem, znali ukraińską mentalność (co było niezwykle istotne podczas negocjacji z URL) i rozumieli prawo tego narodu do samostanowienia. Rozumieli też zagrożenie rosyjskie i potrzebę odgrodzenia się od nawały ze wschodu. 

Sławek zdążył też dobrze poznać się z Symonem Petlurą, bo latem 1920 roku służył jako oficer łącznikowy przy sztabie Armii Czynnej URL. 

Armia Czerwona zdołała pokonać Ukraińców. 21 listopada wojska Ukraińskiej Republiki Ludowej przekroczyły polsko-bolszewicką linię zawieszenia broni na Zbruczu. Ilu Ukraińców znalazło się wówczas w Polsce? 

Zbrucz przekroczyło 19,5 tys. ukraińskich żołnierzy, a także ich sojusznicy: ok. 8 tys. "białych" Rosjan z 3 Armii gen. Borysa Peremykina i ok. 1,5 kozaków esauła Wadima Jakowlewa. Do tego należy doliczyć kilka tysięcy ludności cywilnej – ukraińskich urzędników i członków rodzin żołnierzy. Zgodnie z prawem międzynarodowym rozbrojono ich i przeniesiono do obozów internowania. 

Należy pamiętać, że część żołnierzy URL rekrutowała się spośród jeńców wziętych podczas walk polsko-ukraińskich na przełomie 1918 i 1919 roku, nadal żywili oni urazę do Polaków. Inni nie chcieli trafić do obozów internowania. Część chciała po prostu wrócić do domów. Dlatego około 5 tys. z nich postanowiło wrócić na obszar zajętej przez bolszewików Ukrainy. W kwietniu 1921 roku w obozach internowania było 15 tys. Ukraińców. 

15 maja 1921 roku Józef Piłsudski odwiedził internowanych żołnierzy armii Petlury i skierował do nich słynne słowa: "ja was, Panowie, przepraszam, ja was bardzo przepraszam, tak nie miało być". Czy ukraińscy weterani w Polsce mogli liczyć na coś więcej niż przeprosiny Marszałka?

Zacząć należy od tego, że przebywanie w obozach internowania nie równało się z uwięzieniem. Ukraińcy mogli poruszać się dość swobodnie poza obrębem obozów. Długo zachowali również nadzieję na walkę o suwerenność ojczyzny – jeszcze w listopadzie 1921 roku miał miejsce tzw. II pochód zimowy, czyli rajd ukraińskich powstańców z terenów Rzeczpospolitej i Rumunii, którego celem było wzniecenie powstania. 

Cała sprawa zakończyła się tragicznie, powstańców rozbito, wielu z nich rozstrzelano. Po tym wydarzeniu Ukraińcy – przy pomocy polskiej administracji i na własną rękę – zaczęli szukać pracy w Polsce i sposobu na włączenie się do normalnego życia społeczeństwa. Było to na rękę również władzom Rzeczpospolitej, bo utrzymywanie obozów dla internowanych stanowiło spore obciążenie dla budżetu. 

Sytuacja w kraju była trudna, bezrobocie wysokie. 

Dlatego Wojsko Polskie, nadal znajdujące się pod przemożnym wpływem Piłsudskiego, ułatwiało byłym ukraińskim sojusznikom zatrudnienie w jednostkach, gdzie wykonywali oni prace pomocnicze jako kowale, ślusarze czy stajenni. Warto wspomnieć tutaj o zatrudnieniu 23 Ukraińców, w większości oficerów lotnictwa, w Niższej Szkole Pilotów w Bydgoszczy i działającej przy niej Szkole Mechaników Centralnych Zakładów Lotniczych. Ukraińscy instruktorzy byli jednymi z tych, którzy wyszkolili pierwsze pokolenie adeptów lotnictwa w odrodzonej Rzeczpospolitej. 

Weterani armii URL, wraz z rodzinami, dali początek diasporom Ukraińców i "białych" Rosjan na zachodzie kraju (to tutaj znajdowało się kilka obozów dla internowanych) – w Toruniu, Bydgoszczy czy Poznaniu. Na nabożeństwa w toruńskiej parafii prawosławnej, która powstała dla społeczności ukraińskiej sto lat temu, uczęszczają dziś m.in. Ukraińcy, którzy przybyli do Polski po 24 lutego.

Gorzej było z pracą dla oficerów, którzy byli w bardziej zaawansowanym wieku, i dla inwalidów wojennych. Z myślą o nich otwarto utrzymywaną przez rząd tzw. Stanicę Ukraińską w Kaliszu. Funkcjonowała ona w latach 1924-1937, a maksymalnie przebywało w niej 800 osób. 

Strona polska ubiegała się też o to, by Ukraińców przyjęły również inne kraje europejskie – np. do Francji wyemigrowało około 5 tys. Ukraińców. Wśród nich znalazł się w końcu sam Symon Petlura, który od 1923 roku przebywał w Paryżu.

Pańska najnowsza książka, napisana razem z prof. Michałem Klimeckim, przedstawiająca horyzont dziejów Ukrainy i Ukraińców w latach 1914-2022, nosi znamienny tytuł "Czas samotności". Dziś, zupełnie inaczej niż w 1920 roku, Ukraina osamotniona nie jest. Czy to oznacza, że odrobiliśmy lekcję sprzed stu lat? 

Polska tę lekcję zachowała w pamięci, stąd nasza jednoznaczna postawa od pierwszych dni konfliktu. Na szczęście dla Ukrainy jesteśmy dziś państwem w o wiele lepszej sytuacji niż II RP w 1920 roku. Co istotniejsze, lekcję odrobiła też Europa – mimo początkowej postawy wyczekiwania na rozwój sytuacji – państwa europejskie przyjęły w większości jednoznaczną postawę wobec wojny. Sto lat temu nikt, poza Polską, nie traktował Ukraińców jako narodu mającego prawo do samostanowienia. Czy wraz z wojną ukraińsko-rosyjską czas samotności Ukrainy skończył się definitywnie? Wiele na to wskazuje, ale nie możemy jeszcze popadać w przedwczesny tryumfalizm. Ukraina nadal potrzebuje wsparcia. 

"Czas samotności. Ukraina w latach 1914-2022", Zbigniew Karpus i Michał Klimecki; wyd. Bellona

Rozmawiał Bartłomiej Makowski

81 lat temu, 13 kwietnia 1943 roku, Niemcy ogłosili światu odnalezienie masowych grobów polskich jeńców w lesie katyńskim. Zbrodnia dokonana trzy lata wcześniej przez sowiecką policję polityczną - NKWD – była zaplanowanym i precyzyjnie przeprowadzonym mordem na elitach II Rzeczypospolitej.

Wiosną 1940 roku Sowieci zgładzili strzałem w tył głowy ok. 22 tys. polskich oficerów, funkcjonariuszy Policji Państwowej, Korpusu Ochrony Pogranicza, Straży Granicznej, duchownych, prawników, ludzi wykształconych i zasłużonych dla kraju.

Dla Józefa Stalina, który we wrześniu 1939 roku w porozumieniu z Adolfem Hitlerem napadł zbrojnie na II RP, priorytetem było zniszczenie polskiej państwowości. Stąd decyzja o "likwidacji" polskich elit przetrzymywanych w trzech specjalnych obozach NKWD – w Kozielsku, Ostaszkowie i Starobielsku – oraz więzieniach zlokalizowanych na okupowanych przez Sowietów ziemiach II RP.

Decyzja ta zapadła 5 marca 1940 roku, gdy Biuro Polityczne Komitetu Centralnego Wszechzwiązkowej Komunistycznej Partii (bolszewików) wydało uchwałę, akceptującą tajny wniosek szefa NKWD Ławrientija Berii o zamordowanie przetrzymywanych polskich jeńców i więźniów.

Szef tajnej policji politycznej swoją propozycję argumentował tym, że "wszyscy oni są zawziętymi wrogami władzy sowieckiej, pełnymi nienawiści do ustroju sowieckiego" oraz, że "każdy z nich tylko czeka na uwolnienie, aby mieć możliwość aktywnego włączenia się do walki przeciwko władzy radzieckiej".

Kliknij w obrazek, wejdź na strony serwisu specjalnego i dowiedz się więcej o zbrodni katyńskiej:

Dokument ten jest jedynym źródłem, z którego dowiadujemy się o motywach, jakimi kierowali się Sowieci, dokonując zbrodni katyńskiej. Do dziś historycy i badacze zastanawiają się, czy istniały inne powody, które wpłynęły na podjęcie decyzji o zamordowaniu ponad 20 tys. polskich obywateli.

Jedna z teorii głosi, że zbrodnia katyńska była zemstą Moskwy za porażkę poniesioną w czasie wojny polsko-bolszewickiej w 1920 roku. Do hipotezy tej odniósł się prezydent RP Lech Kaczyński w swojej przemowie wygłoszonej podczas obchodów 70. rocznicy wybuchu II wojny światowej.

- Dlaczego na kilkadziesiąt tysięcy oficerów wydano taki wyrok? To był efekt zemsty. Tak, to miała być zemsta za rok 1920, za to, że Polska zdołała wtedy odeprzeć agresję - mówił 1 września 2009 roku na Westerplatte Lech Kaczyński.

Kliknij w obrazek i dowiedz się, jak przebiegała wojna polsko-bolszewicka:

Wojna polsko-bolszewicka

Konflikt polsko-bolszewicki wybuchł niedługo po zakończeniu I wojny światowej. Polska odzyskała niepodległość 11 listopada 1918 roku, ale nie wiadomo było, w jakich granicach mieścić się będzie młode państwo. Największą niewiadomą stanowiła granica wschodnia. Rosja pogrążona była w wojnie domowej, a władzy bolszewików nie uznawały rządy zachodnie. O to, jak daleko na wschód rozciągać się będzie państwo polskie, trzeba było zawalczyć z bronią w ręku.

Polska, wykorzystując trudną sytuację wewnętrzną Rosji, zajmowała kolejne wschodnie tereny przedrozbiorowej Rzeczypospolitej, ale w 1920 roku bolszewicy zdołali opanować sytuację w kraju i przejść do działań ofensywnych. Komuniści z Włodzimierzem Leninem na czele chcieli "po trupie białej Polski" rozszerzyć rewolucję proletariacką na całą Europę.

Jednak wielka ofensywa Armii Czerwonej przeprowadzona latem 1920 roku zatrzymała się na Wiśle. Porażka poniesiona przez bolszewików w Bitwie Warszawskiej przekreśliła ich imperialne zamiary, a wrześniowa Bitwa Niemeńska zmusiła do zakończenia wojny. Traktat ryski podpisany w marcu 1921 roku na kilkanaście lat ustalił wschodnią granicę II RP.

- Sowieci nigdy nie zapomnieli tego, jak, podobno niezwyciężona, robotniczo-chłopska Armia Czerwona poległa. Być może zbrodnia katyńska była zemstą za to, że Polacy dali odpór Armii Czerwonej, nie poddali się i walczyli do końca - powiedział portalowi PolskieRadio.pl dr Bartłomiej Bydoń z Muzeum Katyńskiego w Warszawie.

Porażka z roku 1920 roku to również jeden z najbardziej wstydliwych epizodów w karierze Józefa Stalina. Przyszły dyktator jako ówczesny komisarz Frontu Południowo-Zachodniego zdołał przekonać dowódcę tej jednostki, aby wbrew rozkazom nie wspierać, idącego na Warszawę Michaiła Tuchaczewskiego. Ambicje Stalina, który marzył o zdobyciu Lwowa, przesądziły o porażce przemęczonych żołnierzy Armii Czerwonej pod Warszawą.

***

Moskwa niemal do końca istnienia ZSRR utrzymywała, że zbrodni katyńskiej dokonali Niemcy. Dopiero w 1990 roku rosyjska agencja TASS opublikowała oficjalny komunikat władz radzieckich, w którym potwierdzono odpowiedzialność NKWD za zbrodnię dokonaną wiosną 1940 roku, a prokuratura generalna ZSRR wszczęła oficjalne śledztwo w tej sprawie. Prezydent ZSRR, Michaił Gorbaczow, przekazał wówczas prezydentowi RP Wojciechowi Jaruzelskiemu pierwszy pakiet dokumentów dotyczących losów polskich jeńców.

Równocześnie jednak Kreml czynił starania o nagłośnienie krzywd doznanych przez bolszewików ze strony polskiej, aby zrównoważyć zbrodnię katyńską, do której oficjalnie się przyznano. Wówczas rosyjska propaganda zaczęła rozpowszechniać informacje o rzekomym mordowaniu dziesiątek tysięcy sowieckich jeńców wojennych, którzy trafili do polskiej niewoli w 1920 roku. Rzeczywiście, w polskiej obozach jenieckich zmarło kilkanaście tysięcy żołnierzy, ale ze względu na złe warunki sanitarne i szerzenie się chorób zakaźnych, nie zaś z powodu decyzji władz państwowych.

th