Poszukiwania grobu Mikołaja Kopernika trwały kilkaset lat, aż nadszedł dzień, w którym naukowcy mogli ogłosić sukces.

Zagadka rozszyfrowana

3 listopada 2005 r. zapisał się w Polsce złotymi zgłoskami. Tego dnia profesorowie Jerzy Gąsowski i Karol Piasecki poinformowali, że z dużą dozą pewności w sierpniu, podczas wykopalisk prowadzonych w katedrze we Fromborku, odnaleźli szczątki Mikołaja Kopernika .
- Wszystkie elementy budowy czaszki, jej lekka asymetria, uszkodzenie nosa, które tak dobrze zostały odwzorowane na części portretów astronoma, sprawiają, że nasza pewność jest coraz większa - mówił na antenie Polskiego Radia antropolog profesor Karol Piasecki . - Rekonstrukcja dotyczy Kopernika starego; to twarz człowieka, który zdaje sobie sprawę, jaki ciężar przyszło mu dźwigać, ciężar zmiany światopoglądowej.

Bazylika archikatedralna Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny i św. Andrzeja we Fromborku. Wikimedia Commons/cc. Fot.: Holger Weinandt

Policja wkracza do akcji

Szczątki zostały poddane analizie antropologicznej, a rekonstrukcję twarzy uczonego na podstawie odnalezionej czaszki wykonali specjaliści z Centralnego Laboratorium Kryminalistycznego KG Policji.
Wszyscy kojarzą fizjonomię wielkiego astronoma z obrazu Jana Matejki. Kopernik został na nim przedstawiony jako młody uczony. Tymczasem w rekonstrukcji widać człowieka starego, 70-letniego. Tyle miał niedługo przed śmiercią i przed wydaniem swego wiekopomnego dzieła ”O obrotach sfer niebieskich”. - Nie spieszył się z publikacją; nie był typem naukowca, który najpierw mówi, co odkrył, a potem dopiero to robi - mówił profesor Karol Piasecki.

Na zdjęciu.: Mikołaj Kopernik. Reprod. fot. portretu, 1580 r. Wikimedia Commons/dp

Niemcy też szukali Kopernika

Grobu astronoma poszukiwano kilkakrotnie. Pierwsze tego typu prace podjęło Warszawskie Towarzystwo Naukowe w 1802 roku; kolejne próby przeprowadzono w 1909 i 1939. Kopernika szukali też najprawdopodobniej Niemcy, a po wojnie również Rosjanie. Ale efektów tych badań nie było. Aż do roku 2004. Wtedy to zespół naukowców pod kierunkiem profesora Jerzego Gąssowskiego oraz pracowników Instytutu Antropologii i Archeologii Wyższej Szkoły Humanistycznej w Pułtusku podjął badania w archikatedrze we Fromborku.

Teoria dr Sikorskiego

Naukowcy oparli się na sugestiach olsztyńskiego historyka, dr Jerzego Sikorskiego, który z kolei uznał za wielce prawdopodobną teorię, przedstawioną przez niemieckiego badacza dziejów Kopernika, Leopolda Prowego. To on zwrócił uwagę, że do XVIII wieku obowiązywał zwyczaj oddawania kanonikom pod dożywotnią opiekę poszczególnych ołtarzy w katedrze, w której sprawowali swoja posługę. Z zachowanych dokumentów wynikało, że pieczy astronoma został powierzony ołtarz Świętego Krzyża we fromborskiej katedrze. Zespół profesora Jerzego Gąssowskiego poszedł tym tropem. Wykopaliska zakończyły się sukcesem.

DNA się nie myli
Ostateczne potwierdzenie, że odkryto rzeczywiście grób Kopernika, nastąpiło dopiero w 2008 roku. Udało się tego dokonać dzięki badaniom DNA. W należącej do astronoma księdze Stöfflera, wywiezionej w czasie potopu do Szwecji i spoczywającej w muzeum w Uppsali, znaleziono dwa włosy. Materiał genetyczny jednego z nich pokrywał się z próbkami pobranym ze szczątków znalezionych we fromborskiej katedrze.

Ponowna uroczysta ceremonia pogrzebowa odbyła się dwa lata później, 22 maja 2010 roku. Mikołaj Kopernik spoczywa w Bazylice Katedralnej we Fromborku , gdzie był kanonikiem i gdzie po 460 latach został odnaleziony.

bs

Zamek Hammershus na wyspie Bornholm jest jednym z największych tego typu obiektów w Skandynawii i trzecim najważniejszym zabytkiem tej kategorii w Danii. Monety odkryto w najstarszej części budowli, w tzw. Tinghuset - domu sędziego.
- Znalezisko doskonale wpisuje się w znaną historię zamku i ją potwierdza. Monety szwedzkie jednoznacznie świadczą o zwierzchności szwedzkiego biskupa z Lund, który zlecił wybudowanie zamku w celu łatwiejszego ściągania podatków z podległego mu wówczas Bornholmu - wyjaśnia Janusz Janowski z Instytutu Archeologii UW, kierownik badań. - Natomiast w ostatnich dniach badań znaleziono monetę króla Danii - Fryderyka I z 1524 roku. To zgadza się z okresem, gdy Hammershus należał do korony duńskiej - dodaje.
NAUKA w portalu polskieradio.pl>>>
Wśród ponad 200 odkrytych zabytków znaleziono również średniowieczną kłódkę, co zdaniem archeologów, potwierdza iż w zamku przechowywano drogocenne przedmioty. Ponadto odnaleziono średniowieczną kostkę do gry, zdobioną płytkę kościaną oraz fragment importowanego z terenów dzisiejszych Niemiec kafla piecowego z przedstawieniem twarzy. Ciekawym znaleziskiem jest szwedzka kula armatnia, którą odkryto w narożniku badanego domu. - Można wysnuć przypuszczenie, iż pochodzi ona z okresu, gdy o zamek walczono. Dowodzi tego też duża ilość grotów strzał kuszy - mówi Janowski.
Wykopaliska polskiej ekipy badaczy trwały od początku lipca i będą kontynuowane w przyszłym roku.
Budowę zamku Hammershus rozpoczęto w 1250 roku. Wyspa i zamek przechodziły często z rąk szwedzkich w duńskie i odwrotnie. W 1743 roku zdecydowano się zamek rozebrać. Część surowców wykorzystano do budowy twierdzy na wyspie Christianso. Podczas wojny 30-letniej w Hammershus więziony był Corfitz Ulfeldt i Leonora Christina - przyrodnia siostra króla Fryderyka III. To m.in. wskutek zdrady Ulfeldta i jego służby na rzecz króla Szwecji Karola X, Dania przegrała wojnę duńsko-szwedzką (1643-1645) i podpisała niekorzystny dla siebie pokój w Bromsebro. W ten sposób umocniona Szwecja miała otwartą drogę do "potopu szwedzkiego" w 1655 roku.

Zobacz galerię: DZIEŃ NA ZDJĘCIACH>>>
PAP, kk

Sekenenre Tao, nazywany Walecznym, był władcą południowej części Egiptu (tzw. Egipt Górny), w XVI wieku p.n.e. W latach jego panowania istotna dla gospodarki kraju, najżyźniejsza część państwa obejmująca deltę Nilu (Egipt Dolny) pozostawała przez sto lat we władaniu przybyłych z Azji Mniejszej Hyksosów – grupy ludów semickich, które przejęły zwyczaje i struktury państwa faraonów na północy  kraju. Sekenenre był pierwszym faraonem, który podjął walkę o przywrócenie dawnego blasku Egiptowi i odbicie północnej części kraju z rąk najeźdźców.

Browar sprzed 5000 lat odkryty w Egipcie. Mógł wytwarzać tysiące litrów piwa

Jego mumię odnaleziono w 1881 roku w grobowcu w Deir el-Bahari, nieopodal Karnaku, w południowym Egipcie – nie było to jednak pierwotne miejsce pochówku zwłok władcy, o czym świadczy fakt, że w skrytce grobowej  odnaleziono tam szczątki wielu innych faraonów.

Mumię władcy badano w XIX wieku i w latach 60. XX wieku. Na ich podstawie uważano, że Sekenenre Tao zginął wskutek ran odniesionych w bitwie z Hyksosami.

Głowa Sekenenre z zaznaczonymi miejscami ran odkrytymi podczas pierwszych badań mumii. Fot.: Wikimedia Commons/dp

Nowoczesne badania odsłaniają prawdę

Nową hipotezę na temat przyczyny śmierci Sekenenre Tao postawili dr Zahi Hawass, znany archeolog i były egipski minister ds. starożytności oraz dr Sahar Saleem, profesor radiologii na Wydziale Medycyny Uniwersytetu Kairskiego. Naukowcy przebadali mumię władcy za pomocą tomografu komputerowego. Na tej podstawie powstały trójwymiarowe modele zmumifikowanego ciała.  

"Technologia tomografii komputerowej jest jedną z technik obrazowania medycznego wykorzystywaną do badania szczątków archeologicznych, w tym mumii, w sposób bezpieczny i nieinwazyjny, co pomaga w ich zachowaniu. Tomografia komputerowa pomogła zbadać wiele egipskich mumii królewskich i określić wiek w chwili śmierci, płeć, a także sposób, w jaki zmarły" napisał na swoim profilu w serwisie Facebook dr Zahi Hawass.

Badania tomografem komputerowym pozwoliły odkryć przeoczone dotychczas urazy na ciele faraona. Odkryto, że na głowie króla jest więcej niż dotychczas sądzono ran. Zostały one bardzo dokładnie ukryte przez balsamistów. Potwierdzono również, że kształt ran odpowiada broni Hyksosów. O tym, że Sekenenre zginął nie w bitwie, a podczas rytualnej egzekucji świadczy fakt, że faraona zabiły liczne uderzenia ostrymi narzędziami (toporkami, sztyletami, włóczniami), zadane z wielu stron przez kilku napastników.

Co istotniejsze, badania tomografem komputerowym wykazały uszkodzenia i deformacje ramion i barków, wskazujące, że przed śmiercią ręce władcy były skrępowane w ten sposób, że nie mógł bronić się przed ciosami w głowę. To sugeruje, że faraon został pojmany na polu bitwy i zgładzony przez przeciwników dopiero po niej. Badania wykazały też, że faraon miał około czterdziestu lat w chwili śmierci.

Rozpoczął jednoczenie Egiptu

Sekenenre Tao należał do XVII dynastii rezydującej w Tebach i stąd rozciągającej panowanie nad Górnym Egiptem. Królowie tej dynastii nie byli suwerenni – musieli płacić trybut władcom Hyksosów. Sekenenre był pierwszym faraonem tej dynastii, który dążył do uniezależnienia się spod zwierzchnictwa najeźdźców z Azji Mniejszej i ponownego zjednoczenia Egiptu. Starania faraona kontynuował jego syn i następca – Kamose. Dzieło zrzucania władztwa Hyksosów nad Dolnym Egiptem dokończył młodszy syn Senenenre – Ahmose I.   

EurekaAlert.org, Zahi Havass (profil na Facebooku)/bm 

Tajemniczy krąg to jeden z najsłynniejszych, a zarazem najbardziej tajemniczych zabytków Wielkiej Brytanii. Nie wiadomo, jakie było jego przeznaczenie, pewne jest natomiast to, że Stonehenge jest niezwykle popularne. Co roku odwiedzają je tłumy turystów i osób usiłujących zyskać duchową łączność z przeszłością.

Grające kamienie. Niezwykła akustyka Stonehenge

Z ziemi walijskiej do Anglii

Już w 2015 roku zespół naukowców pod wodzą Parkera Pearsona, profesora archeologii na University College London, doszedł do wniosku, że kamienie użyte do wzniesienia Stonehenge pochodzą z kamieniołomu na walijskich wzgórzach Preseli, położonych ponad 225 kilometrów od Salisbury. Badaczy zastanowił nie tylko fakt, że materiały do budowy kręgu czerpano z tak odległego miejsca, lecz także to, że między początkiem wydobycia kamieni a początkiem wznoszenia Stonehenge minęło 400 lat.

Powstała teoria, że pierwotnie Stonehenge stało w innym miejscu. Położone na wzgórzach Preseli pozostałości kręgu Waun Mawn od razu przyciągnęły uwagę badaczy, szybko okazało się jednak, że nie zgadzają się rozmiary obu obiektów. Po pewnym czasie wiedzeni doświadczeniem naukowcy powrócili do Waun Mawn, by jeszcze raz sprawdzić okolicę. Tym razem wykopaliska zaczęły odkrywać przed nimi sensacyjną prawdę.

Kamienne bagaże

Walijski krąg ma średnicę 110 metrów, tyle samo, co rów otaczający Stonehenge. Budowle ulokowano dokładnie na tej samej osi, wyrównanej w czasie wschodu słońca podczas przesilenia letniego. Co najmniej jeden z niebieskich kamieni w Stonehenge pasuje do jednego z otworów znalezionych w Walii. Stąd wniosek, że krąg z Waun Mawn został rozebrany i odbudowany później na angielskiej równinie.

Parker Pearson sugeruje, że kamienie mogły zostać przeniesione, gdy starożytni mieszkańcy Walii, migrując, wzięli w podróż ogromne głazy, by postawić je w nowym miejscu zamieszkania. "Wygląda to tak, jakby zupełnie zniknęli. Emigrowali, zabierając ze sobą kamienie jako dziedzictwo swoich przodków" – powiedział archeolog w wywiadzie dla BBC.

Reuters/mc

Nowo odkryte założenia naukowcy określają jako megksylony (z j. greckiego "mega" - wielki i "ksylon" - drewno). Usypywano je z ziemi w kształcie wydłużonego trapezu. W przeciwieństwie do znanych np. z Kujaw grobowców megalitycznych ich ściany obstawiano jednak nie głazami, ale słupami wykonanymi z drewna. Odkryte przez badaczy grobowce w Dębianach w świętokrzyskiej gminie Działoszyce mają 40-50 m długości.

- Ich dłuższe ściany wzmocnione były drewnianymi palisadami, natomiast krótkie ściany wschodnie zawierały wejście do swego rodzaju kaplicy grobowej – przedsionka - opowiada w rozmowie z PAP jeden z odkrywców, archeolog Marcin M. Przybyła.

W tego typu grobowcach znajdowane są z reguły pojedyncze pochówki. Jak dodaje badacz, granice każdego z grobowców wyznaczała palisada - do dziś zachowały się tylko dołki posłupowe. Z kolei tuż za niektórymi z nich znajdowały się podłużne rowy. Jest to pozostałość po pozyskiwaniu ziemi na budowę nasypów grobowców.

Puste grobowce

Z badań archeologów wynika, że pod nasypami znajdowały się groby, z których część posiadało konstrukcję z głazów wapiennych.

- Niestety z pochówków tych jeszcze w okresie funkcjonowania cmentarzyska usunięto większość szczątków zmarłych i wyposażenia. Było to zachowanie rytualne, z którym często stykamy się na cmentarzyskach z tego okresu - opisuje Przybyła.

Jak szacują naukowcy, jeśli pozostała część cmentarzyska jest równie gęsto zabudowana grobowcami, może ich być łącznie kilkanaście.

- Wydaje się zatem, że w Dębianach odkryto jedno z największych cmentarzysk megalitycznych w Polsce - ocenia Przybyła.

Pomogły zdjęcia satelitarne

Do odkrycia pradziejowego cmentarzyska w postaci megaksylonów doszło przypadkowo. Krakowski archeolog Jan Bulas dostrzegł na zdjęciach satelitarnych pola uprawnego zarys czworokątnego założenia otoczonego rowem. Następnie udał się w teren, gdzie wspólnie z Marcinem M. Przybyłą przeprowadzili badania magnetyczne (które nie wymagają wbijania łopaty w ziemię). W ten sposób udało się nie tylko poznać szczegółowe rozplanowanie tej konstrukcji, ale również natknąć na grobowce megalityczne, z których część powstała w miejscu późniejszego założenia obronnego.

Kolejne monumentalne grobowce odkryto na północ i na południe od fortyfikacji i częściowo przebadano w czasie wykopalisk przeprowadzonych latem 2019 i 2020 r. dzięki środkom Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Kielcach. Przybyła zwraca też uwagę na dobrą współpracę i pomoc ze strony mieszkańców Dębian, zwłaszcza właścicieli pól, na których ulokowane jest stanowisko archeologiczne.

Budowle obronne 

Odkrycie założenia obronnego, jak i sporej liczby grobowców sprzed 5,5 tys. lat jest dla archeologów sporym zaskoczeniem. Czworokątny szaniec - jak udało się ustalić podczas prac wykopaliskowych - pochodzi z okresu plemiennego (IX-X w.).

- Nie był on na stałe zamieszkany. Pełnił może rolę obozu wojskowego, albo też obiektu związanego z rytuałami religijnymi lub społecznymi. Warto zaznaczyć, że podobne założenie nie jest znane z terenu Polski - podkreśla Przybyła.

Jak informują badacze, ze względu na rangę znaleziska w najbliższych latach planowana jest kontynuacja badań w tym miejscu.

PAP/bm

- Badania DNA, w połączeniu z dowodami archeologicznymi i szkieletowymi - szczególnie tymi wskazującymi na systematyczną przemoc, być może nawet w stylu egzekucji - odkrywają przed nami masową masakrę i przypadkowy pochówek 41 osób z wczesnej społeczności pasterskiej w obecnej wschodniej Chorwacji  - mówi James Ahern, profesor antropologii Uniwersytetu Wyoming z zespołu badającego stanowisko. 

Odkrycie jest owocem prac, które rozpoczęły się 14 lat temu. 

- W 2007 roku na chorwackim stanowisku przeprowadzono "ratunkowe" wykopaliska, które rozpoczęto, gdy pochówek został odkryty podczas budowy garażu na prywatnej ziemi - wyjaśnia James Ahern.

Początkowo grobowcem zajmował się archeologów kierowany przez Jacqueline Balen z Muzeum Archeologicznego w Zagrzebiu. Gdy zdano sobie sprawę z wagi odkrycia, do badań zaproszeni zostali naukowcy w Wyoming. 

Nowe spojrzenie na człowieka epoki kamienia i miedzi

- Jest to najstarszy znany nam przypadek masowego mordu - podkreśla James Ahern. - W pewnym sensie odkrycie rzuca też nowe światło na temat  życia rolników w epoce kamienia i miedzi. Dotąd sądzono, że społeczności te żyły w małych wioskach i grupach pasterskich. 

Analiza genetyczna wykazała, że 70 procent analizowanych szkieletów nie miało wśród zmarłych bliskich krewnych. Nie stwierdzono również różnic płciowych, gdyż liczba mężczyzn i kobiet znalezionych na stanowisku była niemal równa. Wskazuje to, że masakra nie była wynikiem walk między mężczyznami (bitwy lub potyczki), nie była też wynikiem odwetu wymierzonego w osobników określonej płci. Ślady najstarszego masowego mordu w dziejach sugerują także, że ludzie budowali duże osady na tych terenach ok. 1000 lat wcześniej niż dotąd sądzono. 

Brutalny mord 

U 13 z 41 osób zmasakrowanych ludzi stwierdzono obrażenia czaszki. Datowanie węglowe i badania archeologiczne dowiodły, że szczątki wszystkich osób w grobie zostały pochowane w tym samym czasie - co sugeruje nagłą śmierć.

- U pozostałych ofiar nie wykryto śladów obrażeń na pozostałych szczątkach, co nie wyklucza gwałtownej śmierci - wskazuje James Ahern. - Osoby te mogły być duszone, pałowane, cięte lub dźgane w obszarach tkanek miękkich lub w sposób, który nie uszkodził leżących pod nimi kości.

Badacze mają zamiar przeanalizować ślady pyłków roślinnych z czasów, w których dokonano mordu. Ich hipoteza zakłada, że dramatyczne zdarzenie mogło mieć związek ze zmianami klimatycznymi, które z kolei wiążą się z rywalizacją o zasoby, w tym dostęp do wody, pożywienia i paszy dla zwierząt. 

EurekaAlert/bm

Mechanizm z Antykithiry został odnaleziony przez greckich nurków w 1900 roku. Wydobyto go z wraku rzymskiego statku, datowanego na przełom II i I wieku p.n.e. Do naszych czasów przetrwała część urządzenia wielkości pudełka po butach, składająca się z 82 części, w tym 30 kół zębatych.

Elementy mechanizmu rozmiarem przypominają te, które stosuje się w zegarmistrzostwie od XVIII wieku naszej ery - mają od 1 do 17 cm średnicy. To właśnie poziom wyrafinowania mechanizmu budzi największy podziw naukowców. Nie wiadomo, w jaki sposób 2000 lat temu skonstruowano puste w środku tuleje, umieszczane jedna w drugiej, które wprawiały w ruch wskazówki. 

- Dystans pomiędzy złożonością tego urządzenia a innymi wykonanymi w tym samym czasie jest nieskończony - ocenia prof. Adam Wojcik z zespołu, który przygotował model 3D mechanizmu. 

Kalkulator astronomiczny

Maszyna odwzorowywała ruch pięciu planet znanych Grekom oraz Słońca. Co więcej pozwalała przewidzieć fazy Księżyca oraz zaćmienia Słońca i Księżyca. Dzięki temu określano daty świąt i wydarzeń cyklicznych, takich jak Igrzyska Olimpijskie Maszyna opierała się na założeniach teorii geocentrycznej, wedle której planety i Słońce krążyły wokół Ziemi, oraz na obliczeniach greckiego astronoma i filozofa Parmenidesa.

Dotychczas udało się skonstruować mechaniczny model, który wyjaśniał, do czego służył tylny panel mechanizmu. Dzięki przygotowanemu przez brytyjskich naukowców z University Collage London modelowi 3D udało się określić również zadania przedniego panelu urządzenia. 

Nie wiadomo kto, ani w jaki sposób, skonstruował tę niezwykle skomplikowaną maszynę. Jedna z hipotez przypisuje autorstwo mechanizmu Archimedesowi. Genialny grecki wynalazca został zamordowany przez rzymskiego żołnierza po upadku Syrakuz. To wyjaśniałoby dlaczego greckie urządzenie zostało odnalezione we wraku rzymskiego statku. 

LiveScience.com/bm

Największe zagłębie paliwowe III Rzeszy

Rejon Kędzierzyna-Koźla został w wyniku postanowień po I wojnie światowej włączony do Niemiec. Kratery powstały w wyniku nalotów bombowych, których dokonywało alianckie lotnictwo pod koniec II wojny światowej. Ślady po bombardowaniach na Opolszczyźnie pochodzą z okresu od końca 1943 roku do drugiej połowy 1944 roku. Zgodnie z dokumentami Royal Air Force, na teren ten zrzucono 39 137 bomb różnej wielkości.

Alianckie naloty dywanowe na Niemcy

Obszar ten był celem alianckich ataków ze względu na kluczowe znaczenie dla przemysłu wojennego III Rzeszy. Zagony pancerne były uzależnione od dostaw olejów, smarów, a przede wszystkim paliwa. Ze względu na rozwiniętą infrastrukturę kolejową, dostępność takich surowców jak woda i węgiel, na miejsce budowy rafinerii wybrano już w latach 30. właśnie okolice Kędzierzyna-Koźla. Nie bez znaczenia były też warunki naturalne tego obszaru - gęste zalesienie pozwalało na ukrycie zabudowań, zaś specyficzna cyrkulacja powietrza pozwalała na stawianie przeciwlotniczej zasłony dymnej.

W 1939 roku oddano do użytku zakłady Schaffgotsch Benzin Werke GmbH Odertal, budowa dwóch kolejnych - Oberschlesische Hydrierwerke AG Blechhammer i IG Farbenindustrie AG Werke Heydebreck - przeciągnęła się do roku 1944. 

Pierwsza mapa kraterów

Kratery po bombach przeanalizowali prof. Maria Fajer i dr hab. Jan Waga z Wydziału Nauk o Ziemi Uniwersytetu Śląskiego. Przebadali obszar o powierzchni 150 km kw. Średnica kraterów wynosi od 5 do 15 m i głębokości często przekraczającej 2 m. Gęstość występowania kraterów dochodziła do 30 na hektar. Wyniki badań ogłosili w czasopiśmie "Antuiquity" wydawanym przez Uniwersytet Cambridge. 

Jak zaznaczają autorzy badań, większość śladów po bombardowaniach została zatarta wskutek czynników naturalnych (erozji) i powojennej działalności gospodarczej człowieka. Dzięki zastosowanej przez nich metodzie teledetekcji lidar, polegającej na wykorzystaniu lasera do skanowania gruntu i ujawniania cech gruntu. Dzięki pozyskanym w ten sposób informacjom powstała mapa przedstawiająca obraz zniszczeń dokonanych podczas II wojny światowej. 

Przyroda zagospodarowała pomniki destrukcji

Naukowcy zbadali również wpływ śladów po bombardowaniach na lokalny ekosystem. Jak wskazują, kratery pełnią ważną funkcję dla ekosystemu. 

"Obecnie stanowią one miejsca, w których wiele gatunków płazów, gadów, owadów, ptaków i kopytnych zamieszkuje, szuka schronienia lub rozmnaża się. Kratery stanowią również siedliska dla licznych gatunków roślin" - piszą autorzy badania. "Liczne zbiorniki wodne i bagna, które powstały w kraterach po bombach, przyczyniają się do zróżnicowania i wzbogacenia lokalnych ekosystemów, w których dominują gleby piaszczyste" dodają. 

Kratery po bombach stały się ważnym elementem krajobrazu dla lokalnego ekosystemu. Fot.: Antiquity Publications Ltd/Jan M. Waga/Maria Fajer/Creative Commons CC 4.0

Cambridge.org/bm

Do tej pory w sposób wykopaliskowy archeolodzy przebadali tylko pozostałości po dwóch piecach - pozostałe udało się namierzyć dzięki zastosowaniu magnetometru na obszarze około 5 hektarów.