Z Krasnosielca do Holiwood

Co ciekawe Sam Warner urodził się w Polsce – wtedy pod zaborem rosyjskim – w Krasnosielcu. Dawne miasto to obecnie wieś w województwie mazowieckim, niecałe 20 km na wschód od Przasnysza i nieco ponad 100 km na północ od Warszawy.

Współzałożycielami wytwórni firmowej – jak sama nazwa wskazuje – byli czterej bracia Warner: Harold "Harry" Morris, Albert i Jack Leonard. Zarówno Harold jak i Albert – starsi od Sama – również urodzili się w Krasnosielcu. Jedynie Jack Leonard urodził się w Londynie, ale tym w stanie Ontario... w czasie dość długiej wędrówki do Baltimore (Maryland) w Stanach Zjednoczonych, gdzie cała, bardzo liczna rodzina osiedliła się w pierwszym okresie pobytu.

Niektórzy amerykańscy biografowie próbują przekonać czytelników, że poza dwójką najstarszego rodzeństwa – Hanną i Hirschem (Harold "Harry" Morris) – wszyscy pozostali urodzili się już na amerykańskiej ziemi, głównie w Baltimore. Jak dowodzą dokumenty polskie jest to oczywista nieprawda.

Dowodzi temu też znany biograf Doug Sinclair opierając swoje twierdzenia na zapisach Federalnego Spisu Ludności Stanów Zjednoczonych z 1900 roku. Ukazuje także inne próby biograficznych zapisów, uważając je za mało wiarygodne. W swoim opracowaniu pisze: "Książki, które obejmują wczesną historię rodziny, przedstawiają niejasną, częściowo fabularyzowaną i czasami sprzeczną historię, że Benjamin Warner przybył z Krasnoshiltz w Polsce lub Imperium Rosyjskim do Baltimore w 1883 lub 1885 roku. Reszta jego rodziny poszła w jego ślady. Jego żoną była Pearl, a wraz z nią przybyło dwoje ocalałych dzieci: Anna i Hirsch, znany później jako Harry Morris Warner. W Baltimore urodzili się Abraham/Albert, Samuel, Rose i Fannie. Synowie David i Jacob/Jack urodzili się w Londynie w Ontario. Po kilku latach rodzina wróciła do Baltimore, a następnie przeniosła się do Youngstown w Ohio, gdzie urodzili się Sadie i Milton".

Ojcem licznej rodziny Warnerów był polski Żyd, szewc Benjamin Wonsal, a matką Perła Eichelbaum. Rodzice pobrali się w roku 1876. Beniamin wiedział czym jest niedostatek i jak temu zaradzić. W tamtym okresie bardzo powszechne w biednej Europie było emigrowanie do USA w celach zarobkowych. Dlatego też, w październiku 1889 roku cała rodzina – żona z szóstką dzieci parowcem Hermann z Bremy w Niemczech przybyli do Baltimore (Maryland), gdzie na emigracji zarobkowej przebywał od niespełna dwu lat Benjamin.

Tak oto rodzina połączyła się na amerykańskiej ziemi, zmieniając co jakiś czas miejsce pobytu w związku z dostępną pracą. Ostatecznym dowodem, że większość braci Warner urodziła się w Polsce stanowi akt zgonu Benjamina, gdzie zapisano, że Albert, Samuel Louis i Harry Morrisa urodzili się w Polsce (pod zaborem rosyjskim) i zostali naturalizowani w USA na podstawie naturalizacji ich ojca.

Warner Bros. czyli bracia Warner

Czesław Białczyński, w artykule "Wielcy Polacy – Warner Bros czyli bracia Warner: Aaron (Albert), Szmul (Sam) i Hirsz (Harry) Wonsal oraz Jack (Itzhak) Wonsal", tak opisuje fakty dotyczące tej bardzo znanej rodziny: "Niemałym zaskoczeniem może być fakt, że również za taką ikoną kina, jak wytwórnia Warner Brothers, stoją biznesmeni o polskich korzeniach. Bracia Warner urodzili się pod Warszawą. Początkowo wyemigrowali do Baltimore, później do Kanady i kolejno do Youngstown w stanie Ohio. Ojciec rodziny zmienił nazwisko z Wonskolaser na Warner właśnie w trakcie oczekiwania na przybycie całej rodziny z emigracyjnej tułaczki. Bracia Warner są uważani za najważniejsze osoby w amerykańskim przemyśle filmowym".

Bardzo ciekawe fakty pojawiają się w dalszej części artykułu: "Wytwórnia została założona przez braci Warner: Alberta, Sama i Harry’ego, żydowskich imigrantów z Polski urodzonych w Krasnosielcu w powiecie makowskim na Mazowszu jako: Aaron, Szmul i Hirsz Wonsal oraz Jacka, urodzonego już w Kanadzie jako Itzhak Wonsal. Bracia zastawiając rodzinny majątek: konia o imieniu Bob oraz sprzedając zegarek ojca, zyskali kapitał, który przeznaczyli na zakup projektora. Dwadzieścia lat później, 4 kwietnia 1923 r., założyli wytwórnię filmową, która obecnie jest jedną z największych na świecie. Od lat rywalizuje z inną wytwórnią filmową – The Walt Disney Company".

Oficjalna strona Warszawskiego Festiwalu o Tematyce Żydowskiej opisuje amerykański film dokumentalny: "Żydzi Mazowsza: Bracia Warner". W krótkim podsumowaniu ukazuj charakterystykę każdego z braci... nazywając Sama wizjonerem. Czytamy tam: "Intymna historia założycieli studia filmowego Warner Bros: odważnego Harry'ego Warnera, uczciwego Abego, wizjonera Sama i nieprzewidywalnego Jacka - polskich imigrantów żydowskiego pochodzenia urodzonych w Krasnosielcu w powiecie makowskim na Mazowszu jako: Aaron, Szmul i Hirsz Wonsal oraz Jacka, urodzonego już w Kanadzie jako Itzhak Wonsal. Portret czterech pionierów kina, którzy zbudowali imperium ze snów i zrewolucjonizowali Hollywood, stworzony przez Cass Warner wnuczkę Harry'ego! (…) Warner Bros. jest jednym z największych na świecie producentów i dystrybutorów produkcji filmowych i telewizyjnych. Wytwórnia została założona przez braci Warner: Alberta, Sama i Harry’ego, Bracia zastawiając rodzinny majątek: konia o imieniu Bob oraz sprzedając zegarek ojca, zyskali kapitał, który przeznaczyli na zakup projektora. Dwadzieścia lat później, 4 kwietnia 1923 r., założyli wytwórnię filmową, która obecnie jest jedną z największych na świecie".

O znaczeniu tej wytwórni i jej osiągnięciach dla światowej kinematografii niech świadczą fakty ukazane przez Białczyńskiego: "Warner Bros. jest producentem lub dystrybutorem ponad sześciu i pół tysiąca filmów fabularnych (m.in. Casablanca, Przygody Robin Hooda, Sokół maltański, Buntownik bez powodu, Maverick, Brudny Harry, Batman, Zabójcza broń, Matrix czy ekranizacji Harry’ego Pottera) oraz czternastu tysięcy tytułów animowanych (w tym półtora tysiąca kreskówek np. Królik Bugs, Xiaolin – pojedynek mistrzów, Batman przyszłości, przedostatnia produkcja Johnny Test i ostatnia Kudłaty i Scooby Doo na tropie). Z wytwórnią związane były i są największe gwiazdy przemysłu filmowego od Clinta Eastwooda, przez Mela Gibsona, do Stanleya Kubricka".

Dlatego dzisiaj, kiedy zasiądziemy do oglądania jakiegoś znanego filmu, wspomnijmy braci Wonsalów, dzięki którym kino stało się tak magicznym i uwielbianym medium.

PP

Reżyser Nicholas Ray w pierwszym etapie prac nad filmem do głównej roli przymierzał Marlona Brando. Kiedy jednak zaczął poważnie się przygotowywać, zaproponował główną rolę młodemu Jamesowi Deanowi. Wcześniej aktor ten wystąpił w "Na wschód od Edenu" Elii Kazana i zwrócił na siebie uwagę autentycznością w kreacji wrażliwego młodzieńca. Po "Buntowniku…" wystąpił w jednym tylko filmie - "Olbrzym", jednak to wystarczyło, by stał się legendą.

- W tych trzech filmach James Dean grał właściwie jedną rolę. Może nazbyt łatwo powiedzieć, że grał siebie - mówił Wojciech Zimiński w audycji Polskiego Radia. - Jego aktorstwo to mieszanka odrobiny patosu, nazywanego przecież mową cierpienia, i młodzieńczości pełnej zwykłych gestów. Emanującej energii i skrajnego osamotnienia. Takie były grane przez niego postaci: zbuntowani młodzieńcy, których delikatność zmusza do otoczenia ich ramieniem i powiedzenia "jestem z tobą, nie martw się" - kończył dziennikarz.

Słuszny gniew

"Buntownik bez powodu" to historia młodych ludzi, których naturalna szczerość i chęć życia zderzają się ze skostniałymi normami wychowawczymi i społecznymi. Przepaść pokoleniowa jest tym bardziej dotkliwa dla nastolatków, że rodzice nie potrafią z nimi rozmawiać, nie próbują zrozumieć, a przez swoje tchórzostwo i konformizm nie budzą ani zaufania, ani szacunku. Tytuł filmu można więc uznać za przewrotny - choć konserwatywni dorośli faktycznie mogą nie rozumieć buntu swoich dzieci, to dla nastolatków jest on oczywisty, ale niekoniecznie świadomy.

Główny bohater, Jim Stark (James Dean), przeprowadza się już kolejny raz, ponieważ jest niepokorny, ma problemy w szkole, a rodzice chcą go uchronić przed skutkami tych zachowań. W Jimie coś się burzy. Jego destrukcyjne działania są jedynie reakcją na sytuację domową: rodzice ciągle się kłócą, a oliwy do ognia dolewa babcia, ojciec nie ma charakteru i poddaje się krzykliwej żonie i matce. Choć chce wspierać syna, to nadal widzi w nim dziecko a jako zbyt słaby nie jest dla niego wzorem, nie umie stanąć na wysokości zadania i poważnie potraktować dorosłych dylematów chłopca.

Nad przepaścią

Jima w nowej szkole bierze na celownik grupa niebezpiecznych żartownisiów, w której dominuje Buzz. Swoim prowokującym zachowaniem upokarza Jima i zmusza do pojedynku na noże, który Jim wygrywa. W ramach rewanżu obaj rywale mają wziąć udział w ryzykownym "wyścigu cykorów" - kradzionymi autami kierowcy pędzą  w stronę przepaści, a wygra ten, kto później wyskoczy z auta. Wyścig obserwują wszyscy znajomi Buzza, śmietanka towarzyska college'u z piękną Judy (Natalie Wood) na czele - nie trzeba dodawać, że to dziewczyna Buzza, która zwróciła też uwagę Jima.

Widzowie przyjechali jak na piknik. Są podekscytowani i rozweseleni rozrywką z dreszczykiem emocji, ale kiedy Jim wyskakuje a Buzz spada w przepaść, przerażeni odjeżdżają. Główne obawy, jakie teraz mają, to czy Jim nie doniesie o wszystkim policji.

Jim mówi o wypadku rodzicom, ale nie znajduje zrozumienia - ci, którzy mają być silniejsi, którzy mają dawać dobry przykład, chcą zataić sprawę albo znów się przeprowadzać. Jedyną osobą, na którą może liczyć chłopak, jest właściwie obcy człowiek - policjant z Wydziału Nieletnich - niejedno już widział, więc się nie boi, a poza tym ma dobre przygotowanie psychologiczne i dużo empatii w sobie.

Do tego momentu film jest fascynujący i trzyma w napięciu. Akcja toczy się wartko, przedstawione problemy są autentyczne i przejmujące. Następnie zaczyna się ostatni akt, zupełnie inny dramaturgicznie, nie przystający do reszty.

Akt trzeci, ostatni

Jim razem z Judy i szkolnym odrzutkiem, Platonem (Sal Mineo) uciekają przed mściwą bandą Buzza. Uwaga widzów przekierowana zostaje teraz na niestabilnego psychicznie Platona, który nerwowo wymachuje bronią i strzela do policjanta. Widać w tym fragmencie niezręczność scenarzysty, który najwyraźniej nie wiedząc, jak zakończyć film, zaczął się plątać.

Ostatecznie jednak Jim i Judy zbliżają się do siebie i można by mówić o happy endzie, gdyby nie wydarzenia pozafilmowe. James Dean brał udział w zdjęciach do kolejnego już filmu, a zarazem oddawał się swojej pasji - wyścigom samochodowym.

- Jego honoraria były bardzo wysokie i dzięki nim mógł należeć do tej nielicznej grupy ludzi posiadających prawdziwe cacko - sportowy model samochodu porsche spider - mówił w Polskim Radiu Wojciech Zimiński. - Pracował w zawrotnym tempie, realizując pierwszą część zdania, którą kiedyś wygłosił: żyć szybko, umrzeć młodo i być pięknym nieboszczykiem. Nie wiedział oczywiście, że wkrótce sprawdzi się także druga część tej sentencji - dodawał.

James Dean jadąc na wyścig swoim wymarzonym autem ze złowrogim napisem "Mały drań" na karoserii, uległ wpadkowi i zmarł w szpitalu kilka godzin później 30 września 1955 roku w wieku 24 lat - miesiąc przed premierą "Buntownika bez powodu".

az

Akcja filmu toczy się w Kalifornii, przed I wojną światową. Caleb Trask – grany przez Jamesa Deana – mieszka wraz z ojcem Adamem i bratem Aronem na farmie w dolinie Salinas. Matka chłopaków prowadzi dom publiczny w pobliskim miasteczku, o czym wie jednak tylko Cal. Fabuła obraca się wokół konfliktu braci, którzy rywalizują o aprobatę ojca i miłość pięknej Abry. Napięte stosunki pomiędzy bohaterami sprawiają, że dochodzi do tragedii.

"Na wschód od Edenu" jest jednym z najwybitniejszych filmów Elii Kazana, jednak współczesnemu widzowi może wydawać się przestarzały. 

Liczne alegorie

Film wypełniony jest biblijnymi odwołaniami, a króluje w nim moralizatorski ton. Już sam tytuł został zaczerpnięty z Księgi Rodzaju – "Po czym Kain odszedł od Pana i zamieszkał w kraju Nod, na wschód od Edenu." (Rdz 4,16). Każda postać w nim występująca ma swojego biblijnego odpowiednika – Adam Trask jest Adamem, jego żona Kate Ewą, Cal Kainem, a Aron Ablem.

Przez wiele lat bracia żyją w przeświadczeniu, że ich matka Kate nie żyje. Dopiero Cal odkrywa, że kobieta mieszka w pobliskim miasteczku i prowadzi dom publiczny. Jest silna, cyniczna, ale równocześnie przepełnia ją ból. Podobnie jak biblijna Ewa jest symbolem ludzkiej słabości, skłonności do grzechu. Odkrywszy tajemnicę matki, Cal zaczyna uważać, że i on z natury jest zły, zepsuty. Doprowadza go to niemalże do obłędu.

Aron jest przeciwieństwem brata – to człowiek honorowy, cnotliwy, który ma narzeczoną, uroczą Abrę. Cały jego świat rozpada się, gdy dowiaduje się, że matka żyje i zajmuje się stręczycielstwem. Innym strasznym dla niego ciosem jest też strata ukochanej, która zostawia go i związuje się z Calebem. W odróżnieniu od Biblii, tym razem wygrywa Kain.

Elia Kazan przedstawił z pozoru błahy, naiwny temat. Jest to jednak jedynie powierzchnia dzieła, jego pierwsza warstwa. Analizując go dokładniej, można zauważyć kompletnie inny film, przepełniony licznymi metaforami i symboliką. Tak naprawdę reżyser stworzył swoją własną interpretację historii Kaina i Abla.

James Dean

- James Dean był aktorem trzech filmów. Wystarczyły one do tego, aby jego mit stał się tak silny, jak legenda Marylin Monroe. Nazbyt łatwo można byłoby powiedzieć, że grał samego siebie. Jego aktorstwo to mieszanka odrobiny patosu – nazywanego przecież mową cierpienia – młodzieńczości zwykłych gestów, emanującej energii i skrajnego osamotnienia – mówił Wojciech Ziemiński w audycji z cyklu "Kalendarz radiowy".

"Na wschód od Edenu" kojarzy się przede wszystkim z niezapomnianą rolą Jamesa Deana. To on przeszedł do historii kina.

- Jego aktorstwo polegało na pełnym wejściu w postać. Jest to przeciwstawienie się temu "staremu" typowi aktorstwa Jamesa Fondy, Cary'ego Granta i innych klasycznych już postaci. Dean bazował na emocjach, instynkcie i na swojej spontaniczności - opowiadał Marcin Pieńkowski, członek stowarzyszenia "Nowe Horyzonty" podczas audycji "Na cztery ręce".

Dzięki tym elementom widz może utożsamiać się z postacią, staje się ona bardziej ludzka i naturalna. Dean zagrał zagubionego chłopaka, który próbuje zrozumieć, kim jest i który usilnie poszukuje swojego miejsca na świecie. Jego pełna pasji gra stoi w kontraście do gry tytanów kina hollywoodzkiego, do której to byli przyzwyczajeni ówcześni ludzie.

Początkowo Elia Kazan chciał obsadzić w roli Caleba Marlona Brando lub Paula Newmana, jednak w końcu zdecydował się na zatrudnienie Jamesa Deana. Stało się tak, ponieważ młody aktor zachwycił Steinbecka. Reżyser podczas pracy nad dziełem pozostawał w stałym kontakcie z pisarzem i zdawał mu relację z postępów.

Był to debiut filmowy 24-letniego Deana, jednak na tyle udany, że sprawił, że kariera artysty nabrała zawrotnego tempa. Wcześniej grał jedynie małe role w produkcjach telewizyjnych i występował w reklamach. James Dean zmarł w wypadku samochodowym 30 września 1955 roku. Jako pierwszy aktor w historii został pośmiertnie nominowany do Oscara.

jb

Bibliografia:

Douglas L. Rathgeb, Kazan as Auteur: The Undiscovered East of Eden, Literature/Film Quarterly 16, nr 1, Salisbury University 1988, p. 31-38.

Nawet małżonkowie śpią osobno

"Kodeks Haysa" jasno określał, jakich wątków nie należy pokazywać w filmach. I tak nagość, "obsceniczne, wulgarne zachowania i słowa", homoseksualizm, związki międzyrasowe, alkohol, niemoralne tańce (takie jak kankan), a także sceny ukazujące porody były zakazane. Nie można było również dokładnie przedstawiać włamań, zabójstw, podpaleń i innych zbrodni, ponieważ uznano, że mogą one zachęcić widzów do popełniania przestępstw. Dobro i zło musiały być jasno i wyraźnie zdefiniowane - tak, aby nikt nie miał wątpliwości, które czyny są właściwe, a które nie. Nawet w filmach komediowych nie należało żartować z "dobra, niewinności, moralności i sprawiedliwości".

Ponadto filmowcy musieli unikać wplatania "cudzołóstwa" w fabułę – był to czyn uznany za niemoralny, godzący w rodzinę. Nie można było również żartować z religii i – co ciekawe – wspominać imienia Jezusa Chrystusa.

Karolina Pasternak, dziennikarka filmowa, w audycji "Inne twarze miłości" opowiadała, że kodeks przez lata ograniczał przemysł filmowy i tworzył naprawdę komiczne sytuacje w filmach. I tak nie można było nawet pokazać, że małżonkowie śpią razem, dlatego w scenach kręconych w sypialni często widniały dwa łóżka. 

Kryzys, który wymusił cenzurę

Aby dowiedzieć się, jak doszło do powstania "Motion Picture Production Code", należy cofnąć się do 1922 roku. To właśnie wtedy Will H. Hays, amerykański polityk związany z partią republikańską, został pierwszym przewodniczącym nowo założonego związku zawodowego "Motion Picture Producers and Distributors of America (MPPDA)". Organizacja miała na celu uspokojenie grup religijnych, które coraz częściej i intensywniej wzywały do cenzury filmów. Ponadto stowarzyszenie dążyło do poprawy wizerunku branży filmowej, który znacząco ucierpiał dzięki emisji produkcji uznanych za "kontrowersyjne". Dobrym przykładem jest tu "Maroko" z Marlene Dietrich, gdzie ukazano pocałunek dwóch kobiet.

Również liczne skandale z udziałem hollywoodzkich gwiazd – mowa tu chociażby o tragicznej śmierci aktorki Virginii Rappe, w którą zamieszany był niezmiernie wówczas popularny komik Roscoe Arbuckle - wymusiły reakcję związku zawodowego.

I tak Hayes przystąpił do pracy nad kodeksem, który miał regulować, co może, a co nie może znaleźć się w filmach. "Motion Picture Production Code" wszedł w życie pod koniec marca 1931 roku, jednak początkowo zasady w nim zawarte nie były respektowane przez wytwórnie filmowe. Sam Hayes nie dysponował jeszcze odpowiednim personelem i nie miał wystarczającej mocy prawnej i siły przebicia, aby wymusić na producentach stosowanie autocenzury.

Sytuacja zmieniła się dopiero 13 czerwca 1934 roku, gdy wprowadzono poprawkę do kodeksu, ustanawiającą "Production Code Administration (PCA)". Od tego momentu każdy film wydany po 1 lipca musiał otrzymać certyfikat z PCA – bez tego nie mógł być nigdzie wyświetlany. Ponadto do "Motion Picture Production Code" zostały dodane nowe, bardziej restrykcyjne zasady regulujące treści ukazywane w filmach.

"Kodeks Haysa" obowiązywał aż do 1968 roku, gdy został zastąpiony przez nowy system oceny filmów – "Motion Picture Association of America (MPAA)". Każda produkcja była przypisana do konkretnej kategorii: filmy w grupie "G" były dostępne dla wszystkich, a w grupie "M" dla osób powyżej 12. roku życia. Te z kategorii "R" widzowie poniżej 16. roku życia mogli oglądać jedynie w obecności dorosłych, natomiast z grupy "X" były dostępne dla ludzi, którzy ukończyli 18 lat. Co ciekawe MPAA do tej pory zajmuje się klasyfikacją produkcji filmowych, chociaż od lat 60. XX wieku ich system znacząco się zmienił.

jb

Źródła:

The Motion Picture Production Code of 1930, http://www.umsl.edu/~gradyf/theory/1930code.pdf, data dostępu: 30.03.2021

Temi Adebowale, How the Hays Code – as seen in "Hollywood" – censored Hollywood, Men’s Health, https://www.menshealth.com/entertainment/a32290089/hollywood-hays-code/, data dostępu: 30.03.2021.