30 lat temu, 30 lipca 1993 roku, zmarł w Londynie Edward Raczyński, prezydent RP na emigracji. Zdawał sobie sprawę z tego, że rząd emigracyjny nie ma możliwości realnego wpływania na sytuację w Polsce i w Europie. Mimo to był jedną z tych osób, które przełamały izolację emigracji jako instytucji wobec kraju.

Przyszedł na świat w Zakopanem. Sylwetkę i działalność tego wybitnego dyplomaty, polityka i męża stanu, prezydenta Rzeczypospolitej na uchodźstwie przypomina w audycji z cyklu "Postacie XX wieku" Sławomir Szof.

Dyplomata z powołania

Herb hrabiów Raczyńskich nad wejściem do pałacu w Zielonej Górze, fot.: Michał "Cronwood" Babilas/Gustavo/wikipedia/lic. cc

Edward Raczyński pochodził z rodziny arystokratycznej, należącej do czołówki nowoczesnego ziemiaństwa. Otrzymał bardzo staranne wychowanie i wykształcenie, odbył studia prawnicze w Lipsku, doktoryzował się na Uniwersytecie Jagiellońskim, uczył się też w Londyńskiej Szkole Nauk Politycznych.

Zawsze miał poczucie konieczności służenia Polsce zgodnie ze swoim zainteresowaniem i ze swoimi możliwościami, które dawało mu pochodzenie i wykształcenie. Zdecydował więc, że wstąpi do służby dyplomatycznej.

Od 1919 roku rozpoczął pracę w Ministerstwie Spraw Zagranicznych. Pracował na placówkach dyplomatycznych w Kopenhadze i Genewie. Od 1932 roku reprezentował Polskę jako delegat przy Lidze Narodów, była to pierwsza wielka funkcja Raczyńskiego bardzo ważna dla Polski.

Na placówce w Londynie

W 1934 roku minister Beck postanowił odwołać go z Genewy i posłać do Londynu w charakterze ambasadora Rzeczypospolitej. Edward Raczyński przyjął tę decyzję jako degradację.

- Jeden z pierwszych zapisów w jego dzienniku jest taki, że on przyjął tę nominację kwaśno. Miał poczucie, że zostawia centrum wydarzeń europejskich, jakim jest Genewa i przechodzi formalnie na wyższe stanowisko, natomiast jest na uboczu tych istotnych spraw - wyjaśniał dr Rafał Habielski.

Już wkrótce okazało się, jak bardzo się mylił, bo nagle zrządzeniem losu znalazł się w samym centrum sprawy polskiej. W momencie, kiedy Hitler zaczął wysuwać roszczenia wobec Polski, minister Beck zainicjował politykę zbliżenia do Wielkiej Brytanii. W sierpniu 1939 roku Edward Raczyński w imieniu rządu polskiego podpisał polsko-brytyjski układ sojuszniczy.

Rola Raczyńskiego jako ambasadora była niesłychanie ważna. Za pośrednictwem rozgłośni BBC, która w pierwszym tygodniu II wojny światowej rozpoczęła nadawanie w języku polskim, wysyłał z Londynu słowa pełne otuchy dla broniącej się Warszawy i prezydenta Stefana Starzyńskiego.

Współarchitekt polskiej polityki zagranicznej okresu II wojny światowej

Wierzył, że Francja i Anglia wywiążą się ze swych zobowiązań wobec Polski. - Po południu zadzwonił do mnie Winston Churchill, z wolna i głucho wystękał: "Ufam, ufam, że Anglia dotrzyma, dotrzyma swego…" – nie dopowiedział, że dotrzyma słowa, głos mu uwiązł w gardle i przez telefon usłyszałem szloch niespodziewany przeze mnie w tej chwili - tak Edward Raczyński wspominał pierwsze dni września 1939 roku.

Ambasador w Londynie stanowił łącznik między polityką polską a brytyjską jeszcze, kiedy rząd był we Francji. A potem latem 1940 roku wprowadzał w sposób naturalny polskich polityków w życie brytyjskie, w politykę brytyjską, kiedy to po klęsce Francji rząd przeniósł się do Wielkiej Brytanii.

- Zdawał sobie sprawę, że atuty polskie są atutami niedużymi, więc jego rola była niewdzięczna - tłumaczył dr Rafał Habielski. Mimo swoich dobrych stosunków z Churchillem wiedział, że wpływ Polski na politykę aliantów jest nieduży.

Przez cały okres wojny Edward Raczyński był ambasadorem przy rządzie Wielkiej Brytanii. W latach 1941-1943 był kierownikiem Ministerstwa Spraw Zagranicznych, stając się współarchitektem polskiej polityki zagranicznej w okresie wojny.

Apelował o pomoc dla Powstania Warszawskiego

W sierpniu 1944 roku, gdy osamotniona Warszawa toczyła heroiczny bój z wrogiem, Edward Raczyński podejmował równie heroiczne wysiłki, by skłonić aliantów do przyjścia polskiemu miastu z pomocą. Zachowały się archiwalne nagrania z jego wypowiedziami.

- Nie było żadnego odzewu, nie poświęcono temu najmniejszej uwagi, co najprawdopodobniej wynika z faktu, iż Rosjanie nie chcieli przyznać, że powstanie to w ogóle miało miejsce. Ze swej strony uczyniłem wszystko, próbowałem interweniować i zwrócić uwagę opinii publicznej, interweniowałem również w Ministerstwie Informacji, a sytuacja z dnia na dzień staje się coraz bardziej dramatyczna - mówił w oficjalnym oświadczeniu Edward Raczyński.

Emigracja

Funkcję ambasadora RP w Londynie Edward Raczyński pełnił do 5 lipca 1945 roku, kiedy to rządy Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych cofnęły uznanie rządowi RP na uchodźstwie. Emigracja weszła wtedy w zupełnie nową formułę formalno-prawną. 

"Kiedy nadszedł dzień 5 lipca, a z nim uznanie Rządu Jedności Narodowej nastała dla mnie chwila złożenia, niestety już tylko formalnej, noty protestacyjnej. […] Oddałem klucze od budynku, a jednocześnie kopertę z krótką moją notą, nosiła ona datę 6 lipca 1945 roku, a więc dnia, w którym Londyn zdołał zrzucić z siebie odpowiedzialność za naszą polityczną egzystencję" - pisał we wspomnieniach Raczyński.

Pozostał w Wielkiej Brytanii, pełniąc funkcję podobną do tej, jaką pełnił w czasie wojny, tzn. był łącznikiem między sferami politycznymi emigracji i instytucjami emigracyjnymi a rządem brytyjskim. Wykorzystując swoje możliwości oraz przyjaźnie polityczne, starał się sprawę polską, która zeszła wtedy już z porządku wielkich spraw politycznych, mimo wszystko podtrzymywać.

Prezydentura

8 kwietnia 1979 roku, kiedy Edward Raczyński obejmował urząd prezydenta RP na uchodźstwie, był postacią podwójnie symboliczną. - Z jednej strony ze względu na to, że z jego nazwiskiem, z jego osobą wiązał się cały bagaż polityczny, cała jego działalność polityczna, którą prowadził od lat trzydziestych. Z drugiej, że był jedną z ostatnich wielkich postaci emigracji - mówił dr Rafał Habielski.

Zdawał sobie sprawę z tego, że rząd emigracyjny nie miał możliwości realnego wpływu na sytuację w Polsce i w Europie. Mimo to był jedną z tych osób, które przełamały izolację emigracji jako instytucji wobec kraju.

- Pchnął swój urząd prezydencki, taki właściwie skostniały, w stronę życia, a to życie toczyło się nie na ulicach Londynu, tylko na ulicach Warszawy, Radomia, Ursusa, Gdańska itd. - mówił historyk prof. Andrzej Paczkowski. - Jego rola była bardzo ważna, bo gdyby prezydent wykazywał jakiś chłód i dystans, to na pewno trudniej byłoby polskiej emigracji włączyć się w pomoc krajowi w stanie wojennym.

Mimo że Raczyński był już człowiekiem sędziwym, to był niesłychanie sprawny fizycznie i umysłowo. Pełnił funkcję prezydenta na uchodźstwie do 1986 roku. Urząd złożył w wieku 95 lat. Był zarówno najstarszym, jak i najdłużej żyjącym prezydentem RP.

Poza sferą polityczną zajmował się szeregiem działań natury społecznej, był wykładowcą, prezesem Instytutu Historycznego im. gen. Sikorskiego w Londynie. Założył Fundację im. Raczyńskich w Poznaniu, wszystkie skarby rodowe przekazał państwu polskiemu, razem z pałacem i parkiem w Rogalinie.

Edward Raczyński zmarł w 1993 roku w Londynie w wieku 102 lat. Spoczął w rodzinnym Rogalinie pochowany w mauzoleum rodowym Raczyńskich.

mk

To wnioski z analizy kilkuset depesz, które widział reporter Polskiego Radia Karol Darmoros. Stanowią one część liczącego około 8 tysięcy szyfrogramów archiwum depesz polskich placówek dyplomatycznych. Materiały analizują Instytut Pileckiego i Ambasada Polski w Bernie.

W sytuacji braku jakiegokolwiek wpływu na sytuację w okupowanym kraju, rząd RP wybrał strategię pomocy punktowej - ocalania żydowskich elit, rabinów, uczniów jesziw, kupców. Zdano się przy tym na opinię organizacji żydowskich. Bohaterowie akcji ratunkowej - Izaak Sternbuch, Chaim Eiss i Abraham Silberschein - podpisani są pod depeszami tak, jakby byli funkcjonariuszami polskiego rządu lub przynajmniej osobami działającymi z jego upoważnienia. Korespondencja między nimi, przebywającymi w Szwajcarii, a organizacjami żydowskimi w Stanach Zjednoczonych dotyczy zarówno spraw pomocy finansowej, jak i załatwiania paszportów - indywidualnie oraz zbiorowo.

Wpływ Karskiego

Historyk i senator, profesor Jan Żaryn uważa, że akcję finansową nasiliły informacje z raportu Jana Karskiego. - Mamy w tychże dokumentach bardzo wyraźną wiedzę dotyczącą tego, jak praktycznie przez cały rok 1943 i 1944 bardzo wiele środowisk, w tym Żydów amerykańskich zajęło się szukaniem poprzez rząd RP na uchodźstwie i polskie placówki sposobu na ratowanie wybranych rodzin żydowskich - komentuje historyk z UKSW.
I tak 7 maja 1943 roku MSZ każe przez Berno przekazać liderowi szwajcarskiej Agudat Israel Chaimowi Eissowi, dla kogo konkretnie ma przeznaczyć pieniądze otrzymane od organizacji żydowskich w Ameryce. Mowa jest o ratowaniu 14 rodzin, między innymi ze Lwowa i Kowna, padają kwoty po 1,5 tysiąca franków szwajcarskich. Ówczesna miesięczna pensja ambasadora Ładosia wynosiła 1800 franków. 

Pod koniec października także Chaim Eiss ma otrzymać z Ameryki 18 i pół tysiąca dolarów dla ratowania 16 rodzin. Tego typu listy pojawiają się wielokrotnie, bardzo często z Ameryki wysyłane są prośby o podanie listy uratowanych i czy uda się załatwić paszporty. Równolegle znaczące sumy otrzymuje Abraham Silberschein. Później szyfrogramy otrzymywał Izaak Sternbuch, który zastąpił Chaima Eissa, zmarłego w listopadzie 1943 roku. Pieniądze dla amerykańskich Żydów nie stanowiły problemu. "Każda kwota będzie przekazana" - czytamy w depeszy Agudy z 1 maja 1944 roku. 

Pod koniec lipca 1943 roku ambasador w Stanach Zjednoczonych Jan Ciechanowski podpisuje się pod depeszą sygnalizującą przelew 100 tysięcy ówczesnych franków na jedną z wielu akcji ratunkowych, w sierpniu o ratowanie jednej z rodzin apeluje Sylwin Strakacz, konsul generalny w Nowym Jorku. Dokumenty takie krążą przez cały wrzesień, październik i listopad 1943 roku.

Występuje w nich również nasza placówka Rio de Janeiro i w Lizbonie. Ustają pod koniec roku, gdy już wiadomo, że wszyscy konsulowie latynoamerykańscy, którzy handlowali paszportami, stracili swoje stanowiska. Jednak ostatnia z nich z 28 grudnia 1943 ma szczególne znaczenie. O ratowanie konkretnych rodzin prosi bezpośrednio MSZ RP. Przekazuje do Berna 11 tysięcy ówczesnych dolarów, prosząc o przekazanie ich komitetowi żydowskiemu Waad Hacala z dokładną instrukcją, kogo z polskich Żydów mają dodatkowo ratować.

Starania rządu na uchodźctwie

O ratowanie konkretnych osób poprzez wystawienie nielegalnych paszportów prosił także bezpośrednio rząd na uchodźstwie w Londynie. W sierpniu 1943 roku wystosowano do Berna depeszę, w której informowano, że premier prosi posła Ładosia o podjęcie starań w celu uzyskania paszportu południowoamerykańskiego dla Ernsta Bergauera. Nadawca Kajetan Morawski, sekretarz generalny MSZ, prosił, by dokument przesłać na adres Prezydium Policji w Warszawie. "Ewentualne koszty będą pokryte przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych" - zapewniał.

- To się układa w pewną całość - były te oficjalne działania, jakie mógł rząd wówczas robić, czyli enuncjacje, oświadczenia, deklaracje, angażowanie państw - ocenia wiceprezes IPN, doktor Mateusz Szpytma. "Ale tutaj widzimy, że nie kończyło się na deklaracjach. Tam, gdzie rząd mógł działać, a mógł działać w sposób dyskretny przez dyplomatów, starał się ratować Żydów. To pokazuje pewną konsekwencję naszego państwa" - podkreśla wiceprezes IPN.

Zdarzały się również przypadki z informacją o chęci pomocy od osoby prywatnej, wysłane do albo z Berna. 22 stycznia 1944 roku sekretarz Poselstwa RP Stanisław Nahlik przesyła wiadomość Zygmuntowi Ruckerowi z Nowego Jorku. Proponuje w niej, by emigrant przesłał przez ambasadę kilkaset franków, za które można by kupić zegarki i wysyłać je na handel rodzicom Ruckera. "To najlepsza obecnie forma pomocy dla kraju" - pisał dyplomata. 

Ratowanie Żydów ważne dla rządu

Jak mówi Monika Maniewska z Instytutu Pileckiego, czasem osoby prywatne same prosiły ambasadę o spożytkowanie pieniędzy w dowolny sposób w celu ratowania na przykład członka rodziny. Te środki brał też Stefan Ryniewicz, zastępca ambasadora Ładosia - kupował zegarki, kawę czy mydło. - To wszystko pakował i wysyłał do Polski i dzięki temu dana rodzina mogła przeżyć. Wartość tej pomocy była wielokrotnie wyższa niż nominalnie przesyłana - wyjaśnia Monika Maniewska. 

Pieniądze szły głównie przez ambasadę dlatego, że w czasie wojny były problemy z wypłacaniem środków z kont prywatnych, szczególnie przekazów zagranicznych. Zdarzały się przypadki wstrzymywania pieniędzy i ta osoba musiała czekać na nie dłuższy czas, a na to nie można było sobie pozwolić w przypadku ratowania ludzi. 
W depeszach pojawia się też wątek Żydów przebywających w getcie w Szanghaju okupowanym przez Japończyków. Sternbuch pisze w liście do Agudy, że "polski rząd dobrze o nich dba". Pochwały pod adresem rządu oraz poszczególnych placówek są zresztą w cytowanych dokumentach dość regularne.

Z materiału widać, że ratowanie Żydów nie było dla polskiego rządu mało istotną działalnością. Wprost przeciwnie, depesze zamawiane przez Żydów do Żydów zajmują znaczną część zbioru. W pewnym momencie, w kwietniu 1944 roku ambasador Ładoś w Bernie pisał o konieczności uproszczenia "obciążającej obie placówki" korespondencji w sprawach organizacji żydowskich. Dyplomata wzywał do uporządkowania szyfrogramów poprzez konieczność zastępowania skrótami znanych nazwisk, numerowania spraw i rozdzielenia kwestii ogólnych od indywidualnych. 

Polska zabiegała o uznanie fałszywych paszportów w celu ratowania Żydów przed Zagładą

Polska dyplomacja w czasie drugiej wojny światowej skutecznie zabiegała na całym świecie o uznanie fałszywych paszportów latynoamerykańskich w celu ratowania Żydów przed Zagładą. Wysiłki dyplomatyczne doprowadziły do tego, że kraje Ameryki Południowej i Środkowej uznały "grzecznościowe paszporty", jednak ze względu na zwłokę państw, reprezentujących ich interesy w kontaktach z Niemcami, ocalała jedynie część posiadaczy tych dokumentów. 

W depeszy z 16 marca 1944 roku do Waszyngtonu Izaak Sternbuch, lider szwajcarskiej części grupy Waad Hacala, informuje organizację Agudat Israel, że w Bernie wystawiono rok wcześniej tysiąc dokumentów Hondurasu. Oznacza to, że polskie poselstwo akceptowało i wspierało taki proceder. Wówczas Izaak Sternbuch alarmował Żydów w Ameryce, że wystawiający paszporty Hondurasu nie był konsulem i dlatego konieczna jest interwencja poprzez Stany Zjednoczone, by uznać te dokumenty. Sytuacja zaczęła się jednak komplikować kilka miesięcy wcześniej.

11 sierpnia 1943 roku Abraham Silberschein, członek Grupy Berneńskiej i Światowego Kongresu Żydów, informuje Waszyngton w pilnej depeszy, że konsul Peru w Genewie José Barreto wystawił wiele paszportów grzecznościowych, które "uratowały posiadaczy od deportacji i niechybnej śmierci". Jednak w przypadku jednego z dokumentów rząd w Limie zapytał telegraficznie konsula, na jakiej podstawie wystawił paszport. "Poseł Peru zagroził mu unieważnieniem paszportów i konsekwencjami osobistymi. Proszę natychmiast interweniować w Limie i Komitecie Panamerykańskim w Waszyngtonie wyjaśniając cel akcji, konsekwencje unieważnienia i zażądać przyznania nam pewnego kontyngentu paszportów" - pisał Abraham Silberschein. Poseł RP w Bernie Aleksander Ładoś, stojący na czele Grupy Berneńskiej, przekazuje do Limy depeszę polskiego przedstawiciela przy Lidze Narodów i Międzynarodowym Czerwonym Krzyżu, księcia Stanisława Radziwiłła, w której prosi on posła w Limie Jerzego Potockiego o "rychłą i energiczną interwencję". Zapewnia jednocześnie, że wystawione paszporty są wyłącznie grzecznościowe i nie będą wykorzystane na wjazd do Peru. W odpowiedzi Jerzy Potocki komunikuje, że sekretarz MSZ Peru poinformował go, iż wystawiający paszporty konsul został zwolniony, a paszporty - anulowane. Po latach Jose Barreto został uznany za Sprawiedliwego Wśród Narodów Świata.

Kraje latynoskie uznawały fałszywki

W szyfrogramie o najwyższym poziomie pilności z 18 grudnia 1943 roku ambasador Ładoś przekazuje Agudzie i innym działaczom żydowskim dramatyczną wiadomość od Izaaka Sternbucha. Pisze on, że posiadaczom paragwajskich paszportów internowanym w obozach w Niemczech grozi "deportacja i straszna śmierć", gdyż ambasador Hiszpanii w Berlinie na podstawie instrukcji rządu Paragwaju i Unii Panamerykańskiej nie chce uznać tych dokumentów. Izaak Sternbuch wyjaśnia, że chodzi zarówno o obywateli polskich, ale też belgijskich i holenderskich. Zapewnia, że pod gwarancją tych rządów oddadzą oni paszporty i wrócą do swoich krajów.

Jak dodaje, wielu zainteresowanych ma też ważne certyfikaty palestyńskie. "Zaofiarujcie wszelkie gwarancje. Życie tych ludzi zależy w obecnej chwili wyłącznie od rozmów amerykańskich, byłoby hańbą wydać ich świadomie na pewną śmierć" - alarmuje Izaak Sternbuch. Kolejnego dnia sam ambasador Ładoś informuje Waszyngton o sprawie unieważnienia "grzecznościowych paszportów Paragwaju". "Proszę Pana Ministra o energiczną interwencję u wszystkich odnośnych rządów - Anglia, USA, Paragwaj, Honduras, Peru, Ekwador, Kostaryka, Nikaragua, Haiti, Chile, Wenezuela i Unii Panamerykańskiej" - pisał ambasador, domagając się wysiłków na rzecz uznania paszportów na czas wojny. Kilka dni później Aleksander Ładoś skutecznie interweniował w Międzynarodowym Czerwonym Krzyżu i uzyskał od niego poparcie dla idei wymiany "Żydów-Latynosów" na zatrzymanych w krajach alianckich Niemców. Z dokumentów wynika też, że pozytywną rolę w całej historii odegrał Paragwaj, który - nie bacząc na fakt, że jego berneńskie paszporty były polskimi fałszywkami - uznał je i próbował poświadczyć za swoich nowych obywateli. W styczniu i na początku lutego 1944 roku z Waszyngtonu od Agudy przychodzą informacje, że Paragwaj oraz Peru, Ekwador i Wenezuela uznały paszporty, a rząd amerykański poprze sprawę również wobec Szwajcarii. 

Są też depesze potwierdzające pomoc ze strony Chile i Argentyny. W grudniu 1942 roku w depeszy podpisanej przez szefa MSZ Edwarda Raczyńskiego pojawia się informacja, że chilijski resort dyplomacji upoważnił polski konsulat w Marsylii do udzielenia 200 wiz obywatelom polskim z rodzinami. W tym samym dokumencie pojawia się informacja, że ambasador Mirosław Arciszewski "prosił prezydenta Argentyny o tysiąc wiz, który obiecał dać decyzję w ciągu paru dni". Paszporty innego z krajów latynoamerykańskich - Salwadoru - były też kierowane do rabinów na Litwę, wskazuje na to depesza z 22 czerwca 1944 roku. Otrzymano je w lutym od konsulatu generalnego Salwadoru w Genewie, który - jak pisał Sternbuch do Unii Rabinów-Ortodoksów i Waad Hacala w Stanach Zjednoczonych - "bez wiedzy swego rządu chroni tysiące Żydów". "Poselstwo szwajcarskie, zastępujące obecnie interesy Salwadoru zażądało od tego konsulatu informacji. Proszę interweniować natychmiast u rządu Salwadoru, by nie robił żadnych trudności i uznał wystawione dokumenty" - depeszował Izaak Sternbuch. W podobnym tonie pisał 23 lutego 1944 roku sam ambasador Ładoś. "Proszę interweniować specjalnie w San Salvador, którego paszporty chronią około 1000 obywateli polskich" - alarmował poseł RP w Bernie. Pod koniec marca 1944 roku Aguda informuje, że Salwador uznał wszystkie paszporty. A konsul generalny José Arturo Castellanos Contreras, wystawiający paszporty, został uznany w 2010 roku za Sprawiedliwego Wśród Narodów Świata.

Antysemickie stanowisko Hiszpanii i Szwajcarii?

Choć w marcu 1944 roku Izaak Sternbuch informuje, że do obozów w Vittel i Tittmoning doszły instrukcje o uznaniu paszportów, to z depesz kwietniowych wynika jednak, że Żydom z Vittel grozi deportacja z powodu braku uznania państw opiekuńczych Paragwaju i innych krajów latynoamerykańskich. "Uratować ich może tylko oświadczenie amerykańskie o możliwości wymiany za Niemców" - donosi Izaak Sternbuch. W szyfrogramie z 6 kwietnia lider szwajcarskiego Waad Hacala zarzuca wprost "wyraźnie antysemickie stanowisko" Hiszpanii i Szwajcarii, reprezentującym w Niemczech interesy krajów latynoamerykańskich. 

Potwierdzenie takiej oceny nadchodzi także zza Oceanu. W depeszy Agudy do Izaaka Sternbucha z 16 listopada 1944 roku, przedstawiciele organizacji piszą, że "rząd Paragwaju kilkakrotnie żądał od Hiszpanii najenergiczniejszych kroków dla ratowania z Vittel, proponując wymianę za Niemców w Paragwaju". Amerykańscy Żydzi ocenili, że trzeba "wskórać" w Madrycie, by Hiszpania wysłała swojego delegata do Niemiec. 

Odesłanie do Auschwitz

W Vittel na wschodzie Francji mieścił się obóz, do którego trafiały osoby z fałszywymi paszportami. Ale ostatecznie większość przebywających tam, ponad 150 osób, została odesłana do Auschwitz i zgładzona. Przeżyła natomiast grupa posiadaczy paszportów południowoamerykańskich w obozie Bergen-Belsen. Niewątpliwie i oni ulegliby Zagładzie, gdyby nie wielomiesięczne wysiłki całej polskiej dyplomacji. 

Informację o uratowaniu posiadaczy paszportów południowoamerykańskich przekazano w depeszy z 17 lutego 1945 roku. Sekretarz generalny MSZ w Londynie Feliks Frankowski, powołując się na Żydowską Agencję Telegraficzną, informował o przybyciu do Berna transportu 800 Żydów, składającego się z posiadaczy paszportów i osób internowanych w Bergen-Belsen w ramach wymiany za Niemców, internowanych w Ameryce.

dcz

27 grudnia 1963 roku zmarł Aleksander Ładoś - nieformalny przywódca Grupy Berneńskiej ratującej Żydów podczas II wojny światowej.

***

Pełne ręce roboty

Szwajcaria była białą plamą na zalanej przez Niemcy mapie Europy. Kraj cieszył się pokojem i neutralnością – nikt, nawet Hitler, nie ważył się igrać ze szwajcarskimi bankami i obywatelami tej niewielkiej górzystej krainy, w której niemal każdy obywatel posiadał broń i zobowiązany był do obrony ojczyzny. Kiedy Polska dostała się pod okupację Niemiec i ZSRR, kapitulowała Dania, Norwegia, kraje Beneluksu i Francja, enklawa w środku Starego Kontynentu stała się w naturalny sposób miejscem wymiany informacji i kanałem przerzutowym między zaangażowanymi w wojnę państwami.

Ambasada RP w Szwajcarii miała w związku z tym pełne ręce roboty. Stojący na jej czele od kwietnia 1940 roku Aleksander Ładoś (w randze chargé d’affaires ad interim – Szwajcarzy nie zgodzili się na uznanie go ambasadorem pod naciskiem Niemiec) musiał wziąć na siebie zakulisowe kontakty polskich władz w Londynie z Rumunią, Węgrami i Włochami, a w późniejszym okresie także z ZSRR.

Najbardziej palącym problemem była jednak sprawa Żydów. W Szwajcarii przed wrześniem 1939 roku znajdowało się bowiem ok. 4 tys. Żydów posiadających polskie obywatelstwo, a po klęsce Polski i Francji ich liczba zaczęła lawinowo wzrastać. Opiekę nad tą społecznością objął dr Juliusz Kuhl, Żyd z Sanoka, młody absolwent studiów ekonomicznych. 

Grupa berneńska

Informacje od przybywających do Szwajcarii Żydów już w 1939 roku były nader niepokojące. W odpowiedzi Ładoś zaangażował kierowaną przez siebie placówkę w jak najszerszą pomoc społeczności żydowskiej w okupowanej Polsce. Udostępniał organizacjom żydowskim możliwość wysyłania poczty dyplomatycznej i współpracował z Międzynarodowym Czerwonym Krzyżem przy przerzucie środków pomocowych do zamkniętych w gettach Żydów. Już wówczas, trzy lata przed decyzją o "Ostatecznym Rozwiązaniu" polscy dyplomaci wpadli na pomysł, w jaki sposób ochrony Żydów przed represjami.

- Polacy wymyślili, że jeśli komuś wręczy się paszport z obcego kraju, to ten ktoś będzie miał szanse na przeżycie – podkreślał w rozmowie z portalem Polskieradio24.pl ambasador RP w Szwajcarii dr Jakub Kumoch.

German Death Camps - zobacz serwis edukacyjno-społeczny

Ludzie z takimi paszportami trafiali do obozów internowania we Francji lub na Pawiak, zamiast do obozu zagłady. Wokół Ładosia i Kuhla sformowała się grupa doświadczonych dyplomatów i przedstawicieli żydowskich organizacji międzynarodowych, która zajęła się procederem tworzenia fałszywych paszportów i przerzucaniem ich do okupowanej Polski.

Jak działały "Sprawy paszportowe"?

Akcja otrzymała kryptonim "Sprawy paszportowe". Paszporty kupowano za gigantyczne pieniądze od konsulów honorowych państw Ameryki Południowej w Bernie. Zarówno konsul Paragwaju, jak i Hondurasu byli Szwajcarami – pierwszy sprzedawał Polakom paszporty in blanco, które były wypełniane w polskiej placówce dyplomatycznej, ten drugi wystawiał zaświadczenia o przyznaniu paszportu.

Dostarczaniem list osób, do których miały trafiać dokumenty i szmuglowaniem papierów do okupowanej Polski zajmowali się przedstawiciele organizacji żydowskich – Abraham Silberschein i Chaim Eiss. Co istotne, przenoszeniem dokumentów bezpośrednio do zamkniętych w gettach polskich Żydów zajmowali się członkowie Polskiego Państwa Podziemnego – konspiratorzy zatrudnieni w zakładach włączonych w teren gett.

Pamięci Polaków Ratujących Żydów - kliknij w obrazek i zobacz serwis historyczny

Aleksander Ładoś wziął na siebie roztoczenie dyplomatycznego parasola bezpieczeństwa nad całym, nielegalnym procederem. W kontaktach ze szwajcarskimi władzami i konsulami honorowymi wykorzystywał doświadczenie zdobyte podczas wieloletniej służby dyplomatycznej.

Doświadczony dyplomata

Aleksander Ładoś pochodził z urzędniczej, lwowskiej rodziny. Choć był mieszczaninem z pochodzenia, zafascynował się rodzącym się wówczas w Galicji ruchem ludowym – w 1914 roku wstąpił do PSL-Piast. Już w 1919 roku rozpoczął pracę w Ministerstwie Spraw Zagranicznych, gdzie objął funkcję kierownika wydziału prasowego.

W latach 1920-21 Ładoś był sekretarzem delegacji polskiej podczas rozmów pokojowych w Rydze, które kończyły wojnę polsko-bolszewicką. Następnie został ambasadorem RP na Łotwie. Po przewrocie majowym w 1926 roku spotkała go degradacja. Otrzymał stanowisko konsula generalnego w Monachium. Lata, których nie spędził na placówkach dyplomatycznych wypełniała mu praca w MSZ, a po zwolnieniu z resortu w 1931 roku, działalność publicystyczna. Jego artykuły krytyczne wobec sanacji zwróciły uwagę Frontu Morges z gen. Władysławem Sikorskim na czele. Gdy Sikorski po klęsce wrześniowej został premierem, mianował Ładosia najpierw ministrem bez teki, a później przedstawicielem Polski w Szwajcarii.

Ładoś był z tym krajem związany od 1914 roku. Wówczas znalazł się tam jako uciekinier z Galicji, który dopiero co wyszedł z austriackiego więzienia. Kontakty z krajem odnowił po zwolnieniu z MSZ w 1931 roku, kiedy - oprócz publicystyki - zajmował się współpracą ze szwajcarskim koncernem Hydro Nitro.

Po wojnie

Aleksander Ładoś, mimo sympatii do PSL, nie był zwolennikiem premiera Stanisława Mikołajczyka i jego polityki wobec ZSRR. Gdy w lipcu 1945 roku Szwajcaria uznała powołany przez komunistów Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej i tym samym cofnęła uznanie dla rządu londyńskiego, Ładoś złożył rezygnację z pełnionego stanowiska.

Zamieszkał najpierw w szwajcarskiej Lozannie, a następnie pod Paryżem. Powrócił do Polski w 1960 roku, zamieszkał w Warszawie, gdzie przeżył jeszcze trzy lata. Żył skromnie, zajmował się spisywaniem wspomnień. Dotąd nie doczekał się tytułu Sprawiedliwego Wśród Narodów Świata.

Bartłomiej Makowski

Po przegranej wojnie obronnej w 1939 roku, jak setki tysięcy Polaków, zdecydował się na opuszczenie kraju. Zatrzymał się – jak 120 tys. Polaków - w obozie dla uchodźców na Węgrzech.

Sławik jeszcze w 1939 roku, w listopadzie, został prezesem Komitetu Obywatelskiego do spraw Opieki nad Polskimi Uchodźcami na Węgrzech. Szybko poznał Józsefa Antalla - prawnika, pracownika węgierskiego Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, który otrzymał zadanie utworzenia urzędu zajmującego się sprawami wojennych uchodźców. Węgrzy zapewniali im nie tylko opiekę socjalną, ale i medyczną, organizowano szkolnictwo, w tym polskie gimnazjum i liceum w Balatonboglar, gdzie w latach 1939-1944 kształciło się ok. 800 uczniów.

Na Węgrzech zaczęły też powstawać tajne struktury wojskowe i cywilne, które początkowo zajmowały się przede wszystkim przerzucaniem żołnierzy do tworzącego się we Francji Wojska Polskiego. W tę akcję, organizowaną przez poselstwo RP w Budapeszcie oraz attachat wojskowy, zaangażowali się również członkowie Komitetu Obywatelskiego, w tym i Sławik.

Z pomocą Żydom

Sławik szczególną troską otaczał około 12 tysięcy polskich Żydów, których szukali schronienia na Węgrzech. Już w 1940 roku zapoczątkował akcję wyrabiania im dokumentów z typowo polskimi nazwiskami oraz katolickich metryk chrztu.

- Większość żydowskich uciekinierów stanowiły biedne rodziny, które nie miały "dobrego wyglądu" i nawet nie mówiły po polsku. Wyrobienie im dokumentów było trudne, ale Sławik pomagał wszystkim bez wyjątku - wspominał po latach ocalały Henryk Zimmermann w audycji "Henryk Sławik - zapomniany bohater".

Pamięci Polaków Ratujących Żydów - zobacz serwis historyczny

Sławik, przy współpracy kilku uchodźców żydowskich, zorganizował też sierociniec dla żydowskich dzieci w miasteczku Vac, oficjalnie nazwany Domem Sierot Polskich Oficerów. Działało tam przedszkole i szkoła, w której realizowano polski program nauczania. Jednocześnie jednak nie pozbawiano dzieci ich tożsamości – po oficjalnym udziale w mszy świętej, potajemnie uczono je hebrajskiego i objaśniano Stary Testament.

Dzięki zaangażowaniu wielu ludzi umieszczone w Vacu dzieci udało się ocalić. W maju 1944 roku, a więc już podczas okupacji Węgier, zostały potajemnie przewiezione do Budapesztu i tam, ukryte w kilku miejscach, wszystkie dotrwały do końca wojny.

Dzięki pomocy współpracowników w 1943 roku sprowadził z Polski żonę i córkę, które od pewnego czasu były nękane przez Gestapo. Niestety rodzina nie mogła długo cieszyć się sobą. Po rozpoczęciu niemieckiej okupacji na Węgrzech w marcu 1944 roku, została zmuszona do ukrywania się. Choć Henrykowi kilkukrotnie proponowano wyjazd z kraju ze szwajcarską wizą, za każdym razem odmawiał, twierdząc, że nie może zostawić podopiecznych.

ZOBACZ i POSŁUCHAJ - Wspomnienia Zvi Zimmermana, polskiego Żyda, współpracownika Henryka Sławika, a po wojnie członka Knessetu:

Aresztowanie i śmierć

Sławik trafił w ręce Gestapo w połowie lipca 1944 roku, prawdopodobnie został zdradzony przez jednego z uczniów z liceum w Balatonboglar. Aresztowany został również Antall. Niemcy chcieli zdobyć przede wszystkim informacje o udziale Węgra w akcji przerzucania Polaków na Zachód oraz jego roli w ratowaniu Żydów. Ujawnienie zaangażowania Antalla w te przedsięwzięcia równałoby się jednak wydaniu na niego wyroku śmierci. Sławik całą odpowiedzialność wziął na siebie, mimo brutalnego śledztwa nie zdradził przyjaciela.

Trafił wraz z najbliższymi współpracownikami z Komitetu Obywatelskiego do obozu w Mauthausen. Tam został powieszony 23 sierpnia 1944 r.

Uhonorowanie

Za swe zasługi na rzecz ratowania Żydów został odznaczony Medalem Sprawiedliwy Wśród Narodów Świata w 1977 roku.

- Od mera Hajfy dowiedziałam się, że liczba uratowanych przez mojego ojca Żydów przekroczy pięć tysięcy. Czułam się szczęśliwa, że miałam takiego ojca, dla którego drugi człowiek był tak samo ważny - powiedziała córka Sławika Krystyna Kutermak w audycji "Kronika niezwykłych Polaków".

- Sławik reprezentował wszystkie pozytywne cechy osobowości przypisywanych Ślązakom. Reprezentował całe pokolenie urodzone w niewoli, które było ogromnie ideowe. To byli ludzie, których odzyskana niepodległość ogromnie obowiązywała. W życiu Sławika ta niepodległość była zobowiązaniem aż do daniny życia - skomentował prof. Mirosław Fazan w audycji "Kronika niezwykłych Polaków".

Działacz społeczny

Henryk Sławik urodził się w rolniczej rodzinie na Górnym Śląsku w 1894 roku. Do czasu I wojny światowej ukończył jedynie szkołę podstawową. Wiedzę uzupełniał drogą samokształcenia. Jeszcze w młodości związał się z niepodległościowym ruchem socjalistycznym. W czasie I wojny światowej walczył w pruskiej armii. Był uczestnikiem trzech powstań śląskich. Przekonywał niezdecydowanych Ślązaków, by w plebiscycie głosowali za przynależnością do państwa polskiego. W okresie międzywojennym był redaktorem różnych gazet związanych z Polską Partią Socjalistyczną, na łamach których poruszał różne problemy społeczne. Zajmował się także popularyzacją kultury i sportu wśród robotników.

Więcej o przedwojennej działalności Sławika i kulisach pomocy udzielanej Żydom na Węgrzech dowiesz się z audycji "Henryk Sławik - zapomniany bohater".

im/PAP

Pismo jest datowane na 12 października 1941 roku. "Ten dokument potwierdza, że Poselstwo RP w Bernie stworzyło schemat, który później został wykorzytany do wystawienia dokumentów dla co najmniej 2200 Żydów w okupowanej przez Niemców Europie. Potwierdza również, że ambasador RP w Tokio Tadeusz Romer aktywnie uczestniczył w tym procederze" - napisał ambasador Jakub Kumoch.

Dokument był w jednym z archiwów Juliusza Kühla. Odnalazł go Jeffrey Cymbler w Nowym Jorku. Nie wiadomo w jaki sposób Kühl znalazł się w jego posiadaniu. Nie wiadomo też czy konsul Hügli aotrzymał odpowiedź. Parę miesięcy później Paragwaj zerwał stosunki z Niemcami. 3/4 pic.twitter.com/5wHKQyF7kd

— Jakub Kumoch (@JakubKumoch) 29 marca 2019

Dyplomata przekazał, że list paragwajskiego konsula Rudolfa Hüglego znajdował się w jednym z archiwów Juliusza Kühla, attaché Poselstwa RP w Bernie, członka Grupy Ładosia, zwanej też berneńską. "(List) odnalazł Jeffrey Cymbler w Nowym Jorku. Nie wiadomo, w jaki sposób Juliusz Kühl znalazł się w jego posiadaniu. Nie wiadomo też, czy konsul Hügli otrzymał odpowiedź. Parę miesięcy później Paragwaj zerwał stosunki z Niemcami" - przekazał Jakub Kumoch.

Japoński szlak

Polski ambasaor w Szwajcarii dodał, że istnieje jeszcze jeden dokument pokazujący, że Tadeusz Romer, wówczas ambasador w Tokio, a później szef emigracyjnego MSZ wiedział o paszportach latynoamerykańskich. "Datowany na luty 1941 roku, prawie osiem miesięcy przed pismem Rudolfa Hüglego. Jest w zasobach Polskiego Instytutu Spraw Międzynarodowych" - napisał ambasador Kumoch.

Grupa berneńska - polscy dyplomaci, którzy ratowali Żydów

W piśmie ambasador w Tokio pisał wówczas, że szansę na wyjazd "polskich zesłańców w ZSRR" da nabycie lub posiadanie obywatelstwa niesowieckiego. W tym kontekście Tadeusz Romer poinformował polskie MSZ w Londynie o możliwości nabywania paszportów południowo- lub środkowoamerykańskich przez Żydów, którzy po 1939 roku uciekli z ziem polskich okupowanych przez Niemców do sowieckiej strefy okupacyjnej. Takie osoby nie otrzymywały sowieckiego paszportu i groził im powrót w ręce Niemców.  

W liście do poselstwa paragwajskiego w Berlinie konsul honorowy Rudolf Hügli opisuje, że po zajęciu Polski przez Rosję polscy dyplomaci w Bernie poprosili go o wystawienie "niektórym polskim obywatelom, znajdującym się pod rosyjskim panowaniem" paragwajskich dokumentów tożsamości. Dzięki temu - jak opisywał konsul Hügli - Rosjanie traktowali takie osoby jak cudzoziemców i otrzymywały one prawo swobodnego przejazdu do Kobe w Japonii. Działające tam Poselstwo RP wydawało im polski paszport. "Wyżej wymienione osoby nigdy nie zamierzały rzeczywiście wjechać do Paragwaju" - zapewniał paragwajskich dyplomatów w Berlinie konsul honorowy.

W liście przekonywał również, że utrzymuje dobre stosunki z polskimi dyplomatami w Bernie i biorąc pod uwagę, że chodziło tylko o kilka przypadków, zdecydował się na spełnienie prośby i w ten sposób - jak pisał - "uratowanie kilku istnień ludzkich". Osoby z paragwajskimi dokumentami dostały również polecenie, aby zwrócić je niezwłocznie po dotarciu do Kobe.

Skutki napaści Niemiec na ZSRR

Datowane na październik pismo Rudolfa Hüglego informuje też o zmianie sytuacji po niemieckiej agresji na ZSRR (czerwiec 1941 roku) i zajęciu przez III Rzeszę części Polski okupowanej przez Sowietów. "Sytuacja zmieniła się w ten sposób, że wyżej wymienieni ludzie nie mogą podróżować teraz do Kobe, lecz muszą robić to przez Niemcy do Portugalii" - pisał Rudolf Hügli. Konsul honorowy informował również, że niemieckie władze okupacyjne przyznają wizę tranzytową lub wyjazdową tylko wtedy, gdy dokumenty wystawione przez niego zostaną potwierdzone przez Poselstwo Paragwaju w Berlinie.

Dlatego też w swym liście Rudolf Hügli zwrócił się z prośbą o potwierdzenie ważności wystawionych przez niego dokumentów, gdyby do paragwajskich dyplomatów w Berlinie zwrócili się posiadacze takich potwierdzeń tożsamości. "Będę także wdzięczny za poinformowanie mnie o takich przypadkach" - dodaje na zakończenie konsul honorowy w Bernie.

German Death Camps - zobacz serwis edukacyjno-społeczny

Grupa Ładosia, złożona z polskich dyplomatów w Bernie i żydowskich działaczy, zajmowała się produkcją nielegalnych paszportów od co najmniej 1941 roku i kontynuowała swoją działalność praktycznie do zakończenia Holokaustu. Jej nieformalnym liderem był Aleksander Ładoś, ambasador RP w Bernie.  Sfabrykowane dokumenty między innymi Paragwaju, Hondurasu, Haiti i Peru trafiły do paru tysięcy osób w okupowanej Europie. Według najnowszych doniesień ambasady w Bernie, na razie zidentyfikowano ponad 670 ocalonych, jednak biorąc pod uwagę, że los jedynie jednej trzeciej posiadaczy paszportów udaje się odtworzyć, liczba tych, którzy przeżyli, jest szacowana na od 1500 do 2000 osób.

iar/bm