– Najważniejszy bohater drugiego planu tej książki, Kum Kaplica, jest wprost wzorowany na Tacie Tasiemce – przyznawał Szczepan Twardoch w audycji z cyklu "Moje książki". – Jego poziom brutalności nie odbiega od brutalności autentycznego Taty Tasiemki.

W serialu Kuma Kaplicę zagrał Arkadiusz Jakubik, który przedstawił historię socjalistycznego działacza rozdartego pomiędzy ideami, w które wierzy, a prowadzoną równolegle działalnością przestępczą. Kryminalne życie zapewnia mu pieniądze i luksusy oraz pozycję króla przestępczego półświatka Warszawy, ale jednocześnie jest dla niego zalążkiem przyszłej zguby.

Prawdziwy Tata Tasiemka zapewne nie prowadził tak wystawnego życia jak Kaplica. Był prostym, niewykształconym człowiekiem oraz działaczem Polskiej Partii Socjalistycznej i musiał dbać o wizerunek człowieka bliskiego robotnikom.

Nigdy nie zdołał zapewnić sobie tak dużych wpływów jak książkowy Kum Kaplica, ale jego legenda przetrwała na warszawskich ulicach. O przedwojennym gangsterze śpiewał Stanisław Grzesiuk w balladzie "Rum Helka".

Historia Taty Tasiemki do dzisiaj pozostaje znakomitą inspiracją dla twórców, co widać po sukcesie serialowej adaptacji powieści Szczepana Twardocha.

Z bojowca do gangstera

Zanim Łukasz Siemiątkowski, alias Tata Tasiemka, rozpoczął swój przestępczy proceder i został okrzyknięty przez spragnioną sensacji międzywojenną prasę polskim Alem Capone, wsławił się działalnością w Organizacji Bojowej PPS i Polskiej Organizacji Wojskowej.

W 1906 roku był jednym z uczestników słynnej akcji uwolnienia dziesięciu więźniów z Pawiaka. Bojowcy z PPS zakpili z carskiej policji i oswobodzili towarzyszy bez oddania ani jednego strzału. W trakcie I wojny światowej Siemiątkowski służył w wywiadzie I Brygady Legionów oraz organizował rekrutację do Legionów Polskich. Pod koniec wojny Niemcy aresztowali go za likwidację niemieckiego agenta. Został skazany na karę śmierci, ale uratował go od niej przedziwny zbieg okoliczności. Kilka dni przed wykonaniem wyroku zaczęło się rozbrajanie niemieckich żołnierzy. Był 11 listopada 1918 roku.

Po odzyskaniu niepodległości działał w warszawskich strukturach PPS i w przeddzień bitwy warszawskiej prowadził wśród robotników akcję agitacyjną na rzecz wstępowania do wojska.

Budki z gastronomią na pl. Kercelego (Kercelaku). Foto: NAC

W 1927 roku Łukasz Siemiątkowski zdobył mandat radnego Warszawy, a w trzy lata później bezskutecznie startował w wyborach do senatu. W tym samym czasie ten zasłużony działacz Polskiej Partii Socjalistycznej dokonał niecodziennej wolty w swoim życiu.

– Kiedy w 1928 roku doszło do rozłamu w PPS, to nasz pan Łukasz jakoś się zbiesił. Trudno powiedzieć, dlaczego w tym momencie, w każdym razie założył gang. Przybrał sobie pseudonim, który stosował już wcześniej jako działacz PPS: Tasiemka. Wzięło się to stąd, że jako młody chłopak pracował w fabryce pasmanterii. Ponieważ latka poleciały, a chłopak od tasiemek zrobił się grubawy i całkiem łysy, to był odtąd znany Tatą Tasiemką – mówił varsavianista Jarosław Zieliński w audycji z cyklu "Kwadrans bez muzyki".

Tasiemka i "król Kercelaka"

Siemiątkowski wspólnie z kilkunastoma podobnymi sobie typami spod ciemnej gwiazdy trząsł Kercelakiem. A na tym półtorahektarowym targowisku na Woli można było dostać niemal wszystko, czego dusza zapragnie. – Jeżeli ktoś chciał kupić przed wojną na Kercelaku karabin maszynowy, to go tam dostał – mówił Jarosław Zieliński.

Tata Tasiemka na Kercelaku nie zajmował się handlem. Sam zresztą rzadko na nim bywał i wolał przesiadywać w okolicznych knajpach. Na targowisko zapuszczali się jego ludzie pod wodzą Pantaleona Karpińskiego. Ten niezwykle brutalny bandyta znał sprawdzone sposoby na wymuszenie haraczu od drobnych handlarzy. Rządził na Kercelaku twardą ręką i został nawet obwołany "królem" targowiska.

– Temu, kto tego haraczu nie zapłacił, przydarzały się różne dziwne rzeczy. Zdarzało się, że ktoś miał, jak to się mówiło przed wojną, przefasowaną facjatę, ewentualnie w gliniankach albo Wiśle znajdowano zwłoki kupca, który zaginął – powiedział Jarosław Zieliński w audycji Polskiego Radia z 2019 roku.

Oskarżeni w procesie przeciwko członkom gangu z warszawskiego targowiska Kercelak w asyście policjantów udają się na rozprawę. Foto: NAC

Sposoby na wyłudzanie pieniędzy nie opierały się wyłącznie na brutalnych pobiciach. Bandyci lubili naigrywać się ze swoich ofiar i wykorzystywać przewagę siły. Warszawski dziennik ilustrowany "Dzień Dobry" w trakcie procesu Siemiątkowskiego przytoczył zeznania jednego ze świadków. "Pewnego razu kupcowi Kleinmanowi terroryści zabili budkę gwoździami i za otwarcie jej kazali sobie zapłacić. Kleinman udał się ze skargą do Tasiemki, lecz ten mu odpowiedział: zapłać za gwoździe, to ci otworzą".

Polski Al Capone

Dobra passa dla Siemiątkowskiego skończyła się w lutym 1932 roku, kiedy został aresztowany wraz z członkami swojego gangu. Jego ofiary i świadkowie zbrodni pomimo otrzymywanych gróźb zaczęli składać zeznania obciążające Tasiemkę.

Proces wywołał duże zainteresowanie prasy zarówno ze względu na polityczne powiązania Tasiemki, jak i na brutalne metody bandy. Gazety zainspirowane wydarzeniami z drugiej strony oceanu okrzyknęły Siemiątkowskiego polskim Alem Capone.

Tata Tasiemka został skazany 9 lipca 1932 roku na trzy lata pozbawienia wolności. W tym samym procesie zostało skazanych trzynastu członków jego bandy, którzy dostali wyroki od roku do pięciu lat więzienia.

Proces przeciwko członkom gangu z warszawskiego targowiska Kercelak. Widok na ławę oskarżonych w czasie rozprawy. Widoczni m.in.: Łukasz Siemiątkowski (siedzi z lewej łysy), Pantaleon Karpiński (siedzi obok Ł. Siemiątkowskiego). Foto: NAC

Siemiątkowski opuścił celę w 1935 roku dzięki aktowi łaski prezydenta Ignacego Mościckiego. Wycofał się z życia publicznego, niesławna przeszłość ciągnęła się jednak za nim niczym cień. Latem 1939 roku został pozbawiony nadanego mu na początku lat 30. Krzyża Niepodległości.

Po wybuchu II wojny światowej dołączył do konspiracji w ramach PPS-WRN i częściowo zrehabilitował się za swoje zbrodnie. W 1942 roku wpadł wraz z synem i trafił na Pawiak, skąd został przetransportowany do obozu na Majdanku, w którym zmarł na tyfus w 1944 roku.

sa

Józef Łokietek, zwany Doktorem, był barwną postacią warszawskiego półświatka przestępczego w dwudziestoleciu międzywojennym. Szczepan Twardoch na podstawie jego historii stworzył w "Królu" postać Janusza Radziwiłka, która charakterem nie odbiega znacząco od pierwowzoru. W jego rolę w serialu wcielił się Borys Szyc, który brawurowo zagrał pozbawionego skrupułów przestępcę.

Zarówno Łokietek, jak i Radziwiłek byli członkami Związku Strzeleckiego i wykorzystywali swoje wpływy w działalności przestępczej. Byli podobnie nieprzewidywalni i potrafili w niespodziewanym momencie zagrozić bronią bezbronnemu człowiekowi. Wreszcie obaj mieli dwuznaczne powiązania z narkotykami.

Radziwiłek w książce i serialu "Król" jest bliskim współpracownikiem Kuma Kaplicy, który trzęsie przestępczym półświatkiem międzywojennej Warszawy. Historyczne odpowiedniki postaci obracały się w podobnym środowisku i zapewne się znały, nie ma jednak dowodów na ich wspólną przestępczą działalność. Ówczesna prasa nie łączyła ze sobą procesów Tasiemki i Łokietka. Obie postaci spoił ze sobą dopiero Jerzy Rawicz w wydanej w 1968 roku książce "Tata Tasiemka i Doktor Łokietek. Dzieje gangu".

Posłuchaj

Jak Łokieć stał się Doktorem Łokietkiem?

Łokietek, podobnie jak Tata Tasiemka, był związany z Polską Partią Socjalistyczną, do której dołączył w okresie rewolucji 1905 roku. Karierę rewolucjonisty zawdzięczał jednak przypadkowi.

Jego historia zaczyna się 1905 roku, kiedy był jeszcze Judelem Łokciem, jednym z synów ubogiego sukiennika z Tomaszowa Mazowieckiego. Wówczas to pomógł ukryć się dwóm bojowcom PPS, którzy w ucieczce przed carską policją zapędzili się w progi szkoły religijnej, do której uczęszczał. Razem z nimi wyjechał do Łodzi i związał się z ruchem rewolucyjnym. Stał się wtedy znany jako Józef Łokietek.

Jako kurier PPS podróżował pomiędzy Polską a Szwajcarią, w której rozpoczął studia, zakończone doktoratem z chemii. Związał się wtedy także ze Związkiem Strzeleckim. Łokietek kontynuował tę działalność w dwudziestoleciu międzywojennym i nie omieszkał wykorzystywać swoich wpływów w celu łamania prawa.

Po odzyskaniu niepodległości został komendantem milicji PPS w Warszawie. Na jej czele rozbijał organizowane przez komunistów konkurencyjne demonstracje pierwszomajowe oraz walczył z wrogimi bojówkarzami endeckimi. Doświadczenie zebrane w ulicznych walkach politycznych zaprocentowało podczas przestępczej kariery Doktora Łokietka.

Porachunki tragarzy

W latach 20. rozpoczął działalność przestępczą pod przykryciem związków zawodowych tragarzy. Ta specyficzna grupa zawodowa często wręcz biła się o klientów. Kluczową sprawą było opanowanie stanowiska tragarskiego, w którym handlarze wynajmowali pracowników do roznoszenia towarów.

Tragarze warszawscy. Foto: NAC

O tym, jak niebezpiecznym to było zajęciem w czasie dwudziestolecia międzywojennego, świadczy artykuł "Kurjera Warszawskiego" z 27 lutego 1932 roku. Pisano w nim:

"W składzie węgli przy ul. Komitetowej 4 zaczął pracować jako tragarz 32-letni Szulim Cymeryng, zamieszkały przy ulicy Ostrowskiej 4, który nie należał jednak do związku tragarzy węglowych, wskutek czego naraził się zawodowym węglarzom. I oto wczoraj, gdy Cymeryng odnosił kosz węgli ze składu do jakiegoś odbiorcy na ul. Twardą nr 24, osaczyło go pięciu tragarzy związkowych, uzbrojonych w noże – i za to, że śmiał pracować, nie będąc związkowcem – zadali mu osiem ciężkich ran. Mściwi zbóje kłuli nożem człowieka, gdy padł już pod ich razami, zbroczony we krwi".

Łokietek czerpał zyski głównie z haraczy pobieranych od tragarzy w zamian za dopuszczenie do pracy. Jednocześnie prowadził wystawne życie, co ściągało na niego zainteresowanie policji i prasy, która nieraz donosiła o ekscesach gangstera. Łokietek pod wpływem alkoholu stawał się nieobliczalny, potrafił w miejscu publicznym wyciągnąć broń i oddać strzał do bezbronnego człowieka, a następnie odgrażać się przybyłym na miejsce policjantom. Po Warszawie krążyły także plotki, jakoby Łokietek był uzależniony od morfiny.

Ostatecznie został doprowadzony przed oblicze sprawiedliwości w grudniu 1932 roku. Jego proces wywołał mniejsze zainteresowanie niż sąd nad Tasiemką, chociaż złaknione sensacji gazety nie przegapiły i tej okazji. Syjonistyczny dziennik "Chwila" zatytułował artykuł poświęcony procesowi: "Doktor Chemji na czele bandy terrorystów. Sensacyjny proces drugiego Tasiemki w Warszawie".

Łokietek został oskarżony za względnie drobne przestępstwo jak na jego możliwości. Był podejrzany o pobicie tragarza z hali przy ulicy Franciszkańskiej. Razem ze wspólnikami został skazany na rok więzienia.

Po zakończeniu wyroku, inaczej niż Siemiątkowski, dalej prowadził aktywną działalność przestępczą. Kontynuował ją także po wybuchu II wojny światowej. Wyłudzane haracze miał jednak przeznaczać już nie na osobiste zachcianki, lecz na pomoc żydowskim pobratymcom.

Józef Łokietek nie przeżył wojny. Aresztowany przez Niemców trafił na Pawiak i prawdopodobnie został jedną z wielu ofiar nazistowskiej katowni.

sa

O świecie przestępczym w międzywojennej Polsce rozmawiamy z prof. Mateuszem Rodakiem* z Instytutu Historii Polskiej Akademii Nauk.

W popkulturowym obrazie świata przestępczego dwudziestolecia międzywojennego mafie i gangi kojarzą się z etnicznymi grupami w Stanach Zjednoczonych. Czy polskie środowisko przestępcze było podzielone etnicznie? A może politycznie?

Prof. Mateusz Rodak: Przejrzałem w swoim życiu kilka tysięcy kartotek warszawskich złodziei i przestępców. Tam skrupulatnie odnotowywano ich zaangażowanie przestępcze, ale także polityczne. Na prawie pięć tysięcy akt znalazłem tylko pojedyncze przypadki mówiące o tym, że ktoś rozrzucał ulotki komunistyczne czy endeckie. To margines. Znalazłem też jednego komunistę kasiarza, ale on ewidentnie przerabiał kasy na cele partyjne.

Samych struktur mafijnych w Warszawie w czasach dwudziestolecia międzywojennego nie widzę. Na pewno nie w takich kategoriach, w jakich myślimy o mafii włoskiej w Stanach Zjednoczonych, czyli grupie opartej na przemocy, pewnej tajemnicy i poczuciu wspólnotowości. Gdzieś o to ociera się działalność Taty Tasiemki, czyli Łukasza Siemiątkowskiego. Można powiedzieć, że miało to pewne cechy struktury mafijnej, przy czym daleko było temu, co oni robili na Kercelaku, bijąc biednych żydowskich kupców, do amerykańskich mafii.

Policyjna obława na dom, w którym ukrywał się przestępca Aleksander Płuska ze swoją bandą. Foto: NAC

Siemiątkowski stworzył grupę przestępczą, w której część osób była swego czasu związana z Organizacją Bojową PPS. Przed I wojną światową funkcjonowali w konspiracji i zajmowali się rzucaniem bomb, walką z Ochraną oraz przeciwnikami politycznymi. Po odzyskaniu niepodległości nie potrafili przejść do spokojnego życia i zacząć budować Polskę. Taki sposób życia w niepodległym państwie zaczął ich prowadzić w kierunku działalności kryminalnej. Nie było to jednak związane w żaden sposób z opcją polityczną, to zjawisko w takim samym stopniu dotyczyło bojówek endeckich czy komunistycznych.

Skąd właściwie rekrutowali się przedwojenni przestępcy? Czy to społeczny margines? Jakie były najbardziej intratne, a jakie najbardziej powszechne przestępstwa?

Prof. Mateusz Rodak: Najbardziej powszechna była oczywiście kradzież, bo jest przestępstwem ludzi biednych. Bieda była zresztą główną siłą napędową przestępczości. Warunki bytowe w II Rzeczpospolitej były bardzo trudne. Przy dużym przyroście naturalnym masa ludzi migrowała do miast, w których czasami się nie odnajdywała. Z tego wszystkiego rodziła się przestępczość.

Znaczna część warszawskich przestępców wywodziła się z ubogich przedmieść, przyłączonych do miasta w 1916 roku. Do najniebezpieczniejszych dzielnic należały Praga i Wola, w których mieszkało najwięcej kryminalistów. Odpowiedź jest zatem, niestet,y dosyć banalna i prosta. Większość przestępców nie posiadała kryminalnych predyspozycji.

Sprawdza się to nawet w przypadku najwyżej postawionych złodziei w przestępczym światku, jakimi byli kasiarze. Przestępstwa, za które pierwszy raz trafili do więzienia to drobne kradzieże dokonywane z biedy przez dzieci. Większość przyszłych wielkich kasiarzy warszawskich zaczynała kraść z głodu. Żyli w środowisku, w którym kradzież bywała jedną ze strategii przetrwania. Zdecydowana większość ich rówieśników oczywiście szła do pracy, uczyła się rzemiosła i żyła uczciwie, natomiast w części sytuacji pierwsza kradzież pociągała za sobą kolejne.

Policjant kontroluje młodocianego przestępcę. Foto: NAC

Sami kasiarze tworzyli grupę ambitnych złodziei, ale kiedy jednak spojrzy się na to, w jakim obracali się środowisku, to nie mają nic wspólnego z wizerunkiem utrwalonym w filmie "Vabank". To banda brutali, która regularnie nosiła przy sobie broń. Bili, kogo się tylko dało bić, klęli jak szewcy,, a policjantów potrafili obrażać w jak najordynarniejszych słowach. Poza ambicją niewiele różnili się od szarej rzeczywistości wolskiej ulicy.

Mówi się, że świat przestępczy jest papierkiem lakmusowym społeczeństwa. Jak by to zatem świadczyło o II Rzeczpospolitej?

Prof. Mateusz Rodak: Bieda rodzi określone rodzaje przestępstw, a jednocześnie dwudziestolecie międzywojenne jest wypełnione przemocą. Patrząc na przestępczość w II RP, widzimy, w jak fatalnej kondycji znajdowało się społeczeństwo, jak wiele jeszcze należało wykonać pracy. To wszystko było bagażem doświadczeń zaborczych i ówczesnej struktury społecznej, czyli gigantycznego przeludnienia na wsi i ukrytego bezrobocia, które generowało chociażby ogromną przemoc. Kiedy popatrzy się na statystyki i skalę przemocy wynika z tego makabryczny obraz. To efekt problemów bytowych ludzi i nagromadzonej agresji, która brała się z braku perspektyw.

Wystarczy sobie wyobrazić typowe wówczas pięciomorgowe gospodarstwo z rodziną wielodzietną. Część dzieci trafiała do miasta i może tam znajdowała pracę. Po kryzysie z 1929 roku wiele takich osób zostało bezrobotnymi i stanęło przed wyborem – pozostać na ulicy w mieście albo powrócić na wieś. Niekoniecznie byli tam chciani, bo pojawiała się kolejna osoba do wykarmienia, a po spędzeniu paru lat w mieście ich zachowanie nie odpowiadało tradycyjnym normom. Dlatego najczęściej popełnianym morderstwem na wsi było zabójstwo ojca przez syna albo na odwrót w efekcie kłótni o kawałek ziemi. Gdy badałem losy osadzonych w więzieniu mokotowskim to większość odsiadujących wyroki za zabójstwa dokonywało go w afekcie, pod wpływem alkoholu albo rodzinnych konfliktów.

Czy policja odnosiła sukcesy w walce z przestępczością?

Prof. Mateusz Rodak: Odnosiła sukcesy, czasami nawet bardzo spektakularne. Wszystko jednak opierało się na tym, jak bardzo policji zależało. W przypadku dużych, medialnych kradzieży policja robiła wszystko, żeby złapać przestępców i w zdecydowanej większości przypadków to się udawało. Tym bardziej, że znani przestępcy byli dosyć mocno inwigilowani. Gorzej było ze skutecznością w przypadku drobniejszych kradzieży, ale policja z tym zawsze miała problemy.

Obwieszczenie Komendy Głównej Policji Państwowej o wyznaczeniu nagrody w wysokości 3000 złotych za pomoc w ujęciu przestępcy Kazimierza Kozińskiego. Foto: NAC

A co z narkotykami? W "Królu" Szczepana Twardocha przebojem wdziera się na scenę kokaina.

Prof. Mateusz Rodak: Narkotyki oczywiście były, przy czym najpopularniejszym był eter. Zwłaszcza na wsi, a szczególnie przy granicy z Czechosłowacją, skąd był przemycany. Spożywano go jako zamiennik alkoholu, ponieważ był znacznie tańszy i nie trzeba było go pić w tak dużych ilościach. Natomiast w Warszawie i w większych miastach Polski międzywojennej była dostępna kokaina i opiaty, a wśród nich morfina i heroina.

Głównymi dostarczycielami narkotyków byli lekarze i aptekarze, którzy sprzedawali je na czarnym rynku. Do grupy dystrybutorów należeli także wojskowi. Kombatanci mieli dobry dostęp do narkotyków, ponieważ wielu z nich leczyło nimi różne rany psychiczne oraz fizyczne i część z nich sprzedawali.  Istniał zatem drobny rynek handlu narkotykami, ale wszystkie pochodziły z obrotu medycznego, nie było nielegalnej produkcji.

Co się stało z przestępcami po wybuchu II wojny światowej? Ich wiedza i doświadczenie zapewne były przydatne dla tworzącej się konspiracji.

Prof. Mateusz Rodak: Często nie wiemy, że poza Żydami i polską inteligencją, także złodzieje i przestępcy stali się kolejną grupą, której całkowitą likwidację zakładały niemieckie władze okupacyjne. Obawiano się, że to element, który ze względu na swoją specyficzną strukturę będzie mógł pomagać w tworzeniu ruchu oporu. W związku z tym Niemcy już na początku okupacji rozpoczęli dosyć intensywną inwigilację środowisk przestępczych. Połowa z kasiarzy, których biogramy znam, znalazła się w Auschwitz. Oczywiście był to też efekt ich działalności. Po dokonaniu przestępstw trafiali na Pawiak, a potem często w kolejnym transporcie do obozu, ale cześć z nich stała się celem fizycznej likwidacji przez władzę okupacyjną.

Rozmawiał Szymon Antosik

*Dr hab. Mateusz Rodak jest historykiem zatrudnionym w Instytucie Historii Polskiej Akademii Nauk i autorem takich książek jak m.in. "Pospolitacy, cuwaksi, powrotowcy. Osadzeni w Więzieniu Karnym Warszawa-Mokotów (1918–1939)" oraz "Mit a rzeczywistość. Przestępczość osób narodowości żydowskiej w II Rzeczypospolitej. Casus województwa lubelskiego". W swoich badaniach zajmuje się w polityką społeczną i "marginesem społecznym" II Rzeczypospolitej.

Ulice przedwojennej Warszawy w wizji pisarza Szczepana Twardocha są polem walki pomiędzy lewicowymi a narodowo-radykalnymi bojówkami. Realia II Rzeczpospolitej nie odbiegały znacząco od artystycznej wizji.

Polityka w dwudziestoleciu międzywojennym nie była uprawiana wyłącznie w Sejmie lub na łamach gazet. Miejscem walki politycznej stały się także ulice polskich miast. Partyjne bojówki działały już od zarania niepodległej Polski, ale do zaostrzenia przemocy doszło na przełomie lat 20. i 30., kiedy polskie życie polityczne uległo jeszcze większej brutalizacji.

Olbrzymią "zasługę" miały w tym środowiska młodych narodowców, oskarżające starą endecję o nieskuteczność i postulujące radykalizm na wzór coraz popularniejszego w Europie faszyzmu. Młodzi byli zdecydowanie bardziej radykalni i co za tym idzie, znacznie śmielej poczynali sobie na ulicy.

Ich postulaty znalazły najpełniejszy wyraz w założonym w 1934 roku Obozie Narodowo-Radykalnym. ONR zakładał przemoc jako metodę działalności politycznej i legalnie działał zaledwie przez trzy miesiące. Jeszcze brutalniejszy okazał się stworzony przez Bolesława Piaseckiego Ruch Narodowo-Radykalny Falanga, który wyłonił się po rozłamie w ONR w 1935 roku.

– Grupy, które podkładały petardy pod sklepy żydowskie były w obu ugrupowaniach, ale oczywiście znacznie bardziej radykalna była Falanga – powiedział prof. Szymon Rudnicki w audycji z cyklu "Rzeczypospolite".

Pałka i kastet – narzędzie polityki

Śmietankę ONR oraz RNR Falanga stanowili wykształceni studenci z dobrych domów. To oni tworzyli podłoże ideologiczne narodowego radykalizmu. – Wydział Prawa Uniwersytetu Warszawskiego był właściwie pepinierą obu ruchów – mówił prof. Szymon Rudnicki.

Pikieta studentów z ONR na Bramie Głównej Uniwersytetu Warszawskiego. Foto: Wikimedia Commons/dp

Większość ich członków i sympatyków znacząco różniła się od kierownictwa i zdecydowanie lepiej odnajdywała się – zresztą za inspiracją ideologów – w polityce robionej za pomocą pałki i kastetu w ręku. Plastycznie przedstawił to Stefan Kisielewski w swoim artykule "Terroryzm ideowy", opublikowanym w 1936 roku w "Buncie Młodych":

"Charakterystyczną cechą O-N-R-yzmu jest kolosalna rozbieżność poziomu intelektualnego przywódców i szeregowców. (...). Porozmawiawszy chwilę z pierwszym lepszym "uświadomionym narodowcem" człowiek wstrząśnięty zostaje wprost niewiarogodnym prymitywizmem myślenia, który zestawić można tylko z prymitywizmem myślowym… młodego marksisty. Tu i tam ta sama postawa: ciasna, frazeologiczna dogmatyka, niechęć do wolnej myśli, "jednorazowość" myślenia, apostolstwo i dyskwalifikowanie inaczej myślących, słowem – typowy terroryzm ideowy."

Falangiści posługiwali się nie tylko terroryzmem ideowym, ale także tym całkiem rzeczywistym. Już w 1935 roku przeprowadzili pierwsze zamachy bombowe. Do stałego repertuaru ich działań należało obrzucanie petardami mieszkań i lokalów żydowskich, wybijanie szyb i fizyczne ataki na Żydów i przeciwników politycznych – przede wszystkim lewicę i komunistów. Do tych ostatnich dochodziło najczęściej przy okazji pierwszomajowych demonstracji i pochodów.

Akcja rodziła reakcję. Lewicowe ugrupowania nie pozostawały dłużne i przeprowadzały odwetowe napaści. Pomiędzy partyjnymi bojówkami dochodziło do niemalże gangsterskich porachunków i systematycznych napadów na lokale, zebrania lub poszczególnych działaczy.

Szymon Rudnicki w swojej pracy "Falanga. Ruch Narodowo-Radykalny" przytacza rozliczne przypadki aktów terroru falangistów oraz potyczek pomiędzy narodowcami a lewicowymi bojówkami Polskiej Partii Socjalistycznej lub żydowskiego Bundu. O napaściach informowali sami sprawcy na łamach partyjnego czasopisma "Falanga".

Fragment czasopisma "Falanga", organu prasowego Ruchu Narodowo Radykalnego Falanga, 24 kwietnia 1938. Fot. Wikimedia Commons/dp

– Sama "Falanga" to jedno z najciekawszych źródeł, bo oni wcale się tego nie wstydzili i się chwalili. Z tym, że pisali "byli członkowie ONR". To był taki kryptonim, który stosowali – mówił prof. Szymon Rudnicki w audycji Polskiego Radia z 2019 roku.

Należy jednak pamiętać, że zarówno ONR, jak i Falanga przez cały okres dwudziestolecia międzywojennego pozostały dość nielicznymi i elitarnymi organizacjami. Niemniej ich działalność inspirowała działaczy masowego Stronnictwa Narodowego i doprowadziła do zradykalizowania całego środowiska narodowego w przededniu II wojny światowej.

– Akty terroru personalnego oraz terroru wobec sklepów czy kin żydowskich były bardzo częste. Trzeba powiedzieć, że jednak większość z nich w terenie było zasługą Stronnictwa Narodowego, które działało na prowincji – wyjaśniał prof. Szymon Rudnicki.

Przemoc na uniwersytetach

Znaczną część działaczy ONR i RNR stanowili studenci, dlatego też do antyżydowskich wystąpień często dochodziło na terenie uczelni. Przemoc wzmagała się zwłaszcza jesienią, w rocznicę zabójstwa Stanisława Wacławskiego. Ten student Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie zginął 10 listopada 1931 roku w trakcie zamieszek antyżydowskich w mieście, a jego śmierć spowodowała wzrost agresji środowisk narodowych wobec Żydów w całej Polsce.

Policja rozpędzająca studentów na Krakowskim Przedmieściu gazami łzawiącymi, marzec 1931. Fot. NAC

Ofiarami przemocy na uczelniach padali nie tylko studenci, ale również wykładowcy. Głośna stała się sprawa pobicia profesora Marcelego Handelsmana z Instytutu Historycznego UW, który w marcu 1934 roku został napadnięty na kampusie uniwersyteckim i uderzony w tył głowy kastetem.

Atmosferę antysemickiej nagonki napędzała propaganda, w tym kolportowane przez członków ONR ulotki nawołujące do bicia Żydów. Legitymizowanie oraz powszechne stosowanie przemocy nierzadko prowadziło do tragicznych konsekwencji.

– W holu Politechniki Lwowskiej w ciągu kilku miesięcy zostało zabitych kilku żydowskich studentów. Władze nigdy nie doszły do wniosku kto był sprawcą. Najprawdopodobniej byli to członkowie Ruchu Narodowo-Radykalnego – mówił prof. Szymon Rudnicki w audycji prof. Antoniego Dudka.

Żelazna gwardia

Najpoważniejsze akcje falangistów były przeprowadzone przez paramilitarną Narodową Organizację Bojową. Była elitarną grupą, liczyła około 200 osób i otrzymała pompatyczny przydomek "Życie i śmierć dla narodu". Jej członkowie nazywali ją żelazną gwardią Ruchu Narodowo-Radykalnego.

Okładka broszury organizacji narodowo-radykalnych. Fot. Biblioteka Cyfrowa Polona

Należeli do niej także przywódcy RNR Falanga, nawet ci, którzy stronili od przemocy. Włodzimierz Sznarbachowski – jeden z głównych ideologów RNR, który po II wojnie światowej przeszedł na pozycje socjaldemokratyczne – musiał wybić szybę w żydowskim sklepie. Każdy bowiem członek organizacji miał obowiązek uczestniczenia w akcji.

Falangiści trenowali walkę na samodzielnie organizowanych kursach bojowych. O tym, jak wyglądały opowiedział jeden z członków bojówki kryjący się pod pseudonimem "Górski" w relacji złożonej Włodzimierzowi Sznarbachowskiemu.

– Odbywały się w małych grupach po dziesięć osób, gdzie naturalnie uczono obchodzenia się z bronią palną i materiałami wybuchowymi. Co było ważne, co najmniej połowę czasu kursu używano na stronę psychiczną, wyższości moralnej nad przeciwnikiem – mówił Górski.

Dzięki kursom bojowym falangiści byli doskonale wyszkolonymi terrorystami. Potwierdzały to policyjne rewizje mieszkań lub lokali organizacji i powiązanych z nią czasopism, które regularnie skutkowały konfiskowaniem wielu sztuk broni oraz aresztowaniami co bardziej krewkich działaczy. Z racji tego, że Falanga była nielegalną partią, szkolenia były prowadzone przy zachowaniu jak najściślejszej konspiracji.

– Mój kurs, w którym brałem udział trwał dwa, trzy dni. Odbywał się w majątku pod Warszawą, bardzo sprytnie był zrobiony – mówił Górski. – Majątek był bardzo izolowany, myśmy przyjeżdżali bardzo drobnymi grupkami po dwie osoby, a to jechaliśmy samochodem, a to pociągiem, autobusem. Myśmy przyjeżdżali z jednej strony, to z drugiej strony, żeby w ogóle nie wzbudziło żadnego podejrzenia u nikogo.

Działalność bojówkarska falangistów znacznie osłabła w przeddzień wybuchu wojny. Było to związane z kryzysem ruchu i osłabieniem wiary w słuszność działań Bolesława Piaseckiego. Środowisko narodowo-radykalne uległo wówczas znacznemu rozdrobnieniu.

Noc świętego Bartłomieja – prawda czy legenda?

Falanga pojawia się w "Królu" nie tylko jako przeciwnik polityczny ludzi Kuma Kaplicy, ale również jako element spajający fabułę serialu. Jednym z głównych wątków jest spisek zawiązany pomiędzy pułkownikiem Adamem Kocem, który reprezentuje marszałka Edwarda Rydza-Śmigłego, a przywódcą Falangi Bronisławem Żwirskim. Jest on serialowym odpowiednikiem Bolesława Piaseckiego.

Ten element fabuły ma zdecydowanie większe oparcie w rzeczywistości niż samo użycie historycznych postaci. Wciąż jest to jednak ziarenko prawdy.

– To plotka, która później wielokrotnie już po wojnie wracała w różnych sensacyjnych książkach o tajemnicach II Rzeczpospolitej. Sprawa tak zwanej nocy świętego Bartłomieja, czyli rzekomego krwawego puczu, którego Rydz-Śmigły miałby jesienią 1937 roku dokonać wewnątrz obozu sanacyjnego, a egzekutorami mieliby być falangiści Piaseckiego – mówił prof. Antoni Dudek w swojej audycji z cyklu "Rzeczypospolite". – Co jak się wydaje było kompletną bajką, natomiast wystraszyło jakąś grupę ludzi, która zaczęła podejrzewać, że a nuż Rydz-Śmigły coś kombinuje i lepiej może zacząć protestować przeciwko temu.

Obóz Zjednoczenia Narodowego – polityczne zaplecze Rydza-Śmigłego

Autorem plotki były środowiska sanacyjne, niechętne wobec działań Adama Koca, pod którego wodzą rządowy Obóz Zjednoczenia Narodowego skręcał, przynajmniej w sferze retorycznej, w kierunku pozycji endeckich. Pogłoski o przygotowywanym puczu miały podkopać jego pozycję i doprowadzić do przetasowania wpływów wśród sanacji. Do autora plotki dotarł prof. Szymon Rudnicki, który opowiedział o tym w audycji prof. Antoniego Dudka z 2019 roku. Jak wyjaśniał:

– Ja w Londynie spotkałem się z Żenczykowskim. Był to najmłodszy poseł Ozonu przed wojną, ale jednocześnie znany publicysta, wydał po wojnie parę ciekawych książek – mówił prof. Rudnicki. – Otóż on mi powiedział, że to on wymyślił tę noc świętego Bartłomieja. Puścił tę historię do szwajcarskiego pisma, po czym przejęło to Front Morges (opozycja wobec sanacji – przyp. red.) i zaczęła żyć swoim życiem ta cała historia.

Szymon Antosik

Korzystałem z pracy Szymona Rudnickiego "Falanga. Ruch Narodowo-Radykalny".