– Ostateczny wizerunek Stanisława Augusta w oczach opinii publicznej został określony przez zderzenie faktów: klęskę państwa polskiego i odrodzenie tego państwa przez patriotów emigrantów – mówił historyk, prof. Henryk Wisner.

Stanisław Poniatowski został koronowany jako król polski i wielki książę litewski Stanisław II August 25 listopada 1764 roku w kolegiacie św. Jana w Warszawie.

Okres jego panowania w latach 1764-1795 budzi wiele kontrowersji. Z jednej strony docenia się jego działania na rzecz oświecenia kraju w drugiej połowie XVIII wieku, z drugiej obarcza odpowiedzialnością za upadek państwa polskiego.

– Na pewno był jednym z najbardziej wykształconych władców epoki: zastał Polskę kulturalnie zapuszczoną, a zostawił oświeconą – zaznaczał historyk, dr hab. Jerzy Robert Nowak w audycji Andrzeja Sowy "Na historycznej wokandzie". – Ale uważam, że w tym okresie Polsce był potrzebny dobry polityk, a niestety do prowadzenia polityki brakowało mu jednej podstawowej rzeczy – kręgosłupa.

Stanisław August Poniatowski urodził się 17 stycznia 1732 roku w Wołczynie, jako szóste dziecko Stanisława Poniatowskiego i Konstancji Czartoryskiej. Dzięki pozycji rodziny otrzymał wszechstronne wykształcenie, wiele podróżował. Już w wieku 23 lat Stanisław August został ambasadorem Anglii w Sankt Petersburgu. Wówczas poznał carycę Katarzynę II, z którą miał romans, a dzięki jej późniejszej protekcji 7 września 1764 roku został wybrany na króla Polski. 25 listopada tegoż roku z rąk arcybiskupa gnieźnieńskiego i prymasa Polski, Władysława Łubieńskiego przyjął koronę Rzeczypospolitej.  

Młody i oświecony

Młody król od początku swojego panowania zaczął wprowadzać reformy. Działania te szybko jednak zahamowała Rosja, która dawała odczuć Poniatowskiemu, że ten nie powinien nadmiernie korzystać z władzy królewskiej, którą w końcu otrzymał dzięki protekcji carycy.

– Polityk, który zakłada, że sprzymierzeńcy, czy wrogowie, będą działać zgodnie z naszym interesem, a nie z własnym, nie jest politykiem – mówił historyk, prof. Henryk Wisner w audycji Andrzeja Sowy.

W 1765 roku król Stanisław założył Szkołę Rycerską – elitarną uczelnię wojskową, która miała kształcić przyszłą armię. Utworzył również będącą zalążkiem rządu konferencję króla z ministrami i kancelarię królewską. Z kolei w 1773 roku powstała Komisja Edukacji Narodowej – pierwsza na świecie centralna instytucja o charakterze dzisiejszego Ministerstwa Edukacji.

Czy Stanisław August Poniatowski był rusofilem?

Król Stanisław August powszechnie uważany był za rusofila. Ambasador Rosji w Polsce, Mikołaj Repin utrzymywał jednak, że stał on zawsze w poprzek interesom rosyjskim. Mimo tego szlachta podczas konfederacji barskiej (22 października 1770 roku) w wyrazie niechęci do Poniatowskiego ogłosiła jego detronizację. Choć ten akt nie miał mocy sprawczej, jasno wyrażał stosunek do panującego króla.

– Nie jest prawdą, że Stanisław August Poniatowski był rusofilem – zaznaczył prof. Wisner. – W początkach panowania próbował orientacji na Austrię. Pojawiły się nawet plany małżeństwa, z którąś z księżniczek austriackich.

Król ze związanymi rękami

Głównym czynnikiem ograniczającym działania króla były pieniądze, których ciągle brakowało w królewskiej kasie. W tej kwestii nie mógł znaleźć też porozumienia ze swoim bratankiem, księciem Józefem, który często wyrzucał królowi, że powinien więcej inwestować w armię. Stanisław przez swoje wielkie długi był jeszcze bardziej zależny od łaski carskiego ambasadora.

Król pomimo ograniczeń władzy (już po I rozbiorze) nadal zabiegał o rozwój kultury. Słynne stały się jego obiady czwartkowe, na których spotykali się polscy intelektualiści. Pieczę nad królewskimi zbiorami sztuki powierzono malarzowi Marcello Bacciarellemu. Z polecenia króla zbudowano też przy zamku w Warszawie nowy gmach biblioteki królewskiej, której zbiory szacowano wówczas nawet na 20 tys. woluminów.

Sejm Czteroletni

Sejm Wielki i uchwalenie Konstytucji 3 maja w 1791 roku uważa się za jedno z większych osiągnięć króla. Jednak według historyka, dr. hab. Jerzego Roberta Nowaka, okres Sejmu Czteroletniego, kiedy w Polsce trwała niezwykle dobra koniunktura, został zmarnowany. Wówczas król Poniatowski powinien skierować swoją uwagę na budowanie silnej armii, a nie kłótnie w sejmie.

– Okres od Targowicy jest to niestety postępujący i gwałtowny upadek króla – mówił dr Nowak.

Uchwalenie Konstytucji 3 Maja przez Sejm Czteroletni, aut. Kazimierz Wojniakowski (1806), Wikipedia/dp

Abdykacja

Kraj stawał się coraz bardziej zależny od wpływów zaborców. W końcu Stanisław August Poniatowski został zmuszony do oddania władzy. W akcie abdykacji pisał: "Nie szukając w ciągu królowania naszego innych korzyści lub zamiarów, jak stać się użytecznym ojczyźnie Naszej, byliśmy także tego zdania, iż opuścić należy tron w okolicznościach, w których rozumieliśmy, że oddalenie Nasze przyłoży się do powiększenia szczęścia współziomków Naszych lub też przynajmniej umniejsza ich nieszczęścia…" (Wikiźródła: "Akt abdykacji Stanisława Augusta Poniatowskiego", Grodno, 25 listopada 1795. Rzeczywistym autorem tekstu był były poseł rosyjski w Rzeczypospolitej Mikołaj Repnin)

Rzeczpospolita bez pieniędzy i armii nie miała wystarczającej siły, aby oprzeć się zaborcom. 25 listopada 1795 roku - 31 lat po wstąpieniu na tron - Stanisław August Poniatowski zmuszony został do rezygnacji z korony. Wzgardzony zmarł na wygnaniu 12 lutego 1798 roku w Petersburgu. Jego zwłoki obecnie znajdują się w katedrze św. Jana w Warszawie.

mb/im

Ostatnie dni

Henryk Sienkiewicz wyjechał z Polski jesienią 1914 roku na początku I wojny światowej. Opuścił swoją posiadłość w Oblęgorku pod Kielcami i osiadł w Vevey nad Lemanem. Tam porzucił pracę pisarską i zajął się organizowaniem wsparcia dla rodaków cierpiących z powodu działań wojennych. Wraz z Antonim Osuchowskim i Ignacym Paderewskim założył Jeneralny Komitet Pomocy dla Ofiar Wojny w Polsce i został jego prezesem. Pracy tej poświęcił ostatnie dwa lata życia.

Zobacz serwis specjalny poświęcony pisarzowi

Pisarz zmarł wieczorem 15 listopada 1916 na tętniaka serca i został pochowany w krypcie kościoła katolickiego w Vevey. Na obwieszczeniach żałobnych już wtedy pojawiła się informacja: "pogrzeb uroczysty odbędzie się w Polsce, gdy okoliczności pozwolą". Zakładano, że stanie się to zaraz po zakończeniu wojny. Jednak burzliwe koleje losu w latach po odzyskaniu przez Polskę niepodległości sprawiły, że kwestia polskiego pochówku Sienkiewicza zeszła na drugi plan.

Komitet Sprowadzenia Zwłok

Do sprawy powrócono w 1922 roku z inicjatywy Stanisława Libickiego, prezesa Komisji Organizacyjnej Instytutu im. Henryka Sienkiewicza. Wiosną 1924 roku powołano Główny Komitet Sprowadzenia Zwłok Henryka Sienkiewicza. Od tej chwili przygotowania do przewiezienia i pogrzebu ciała pisarza przyspieszyły. Dzięki staraniom komitetu w przedsięwzięcie zaangażowali się członkowie polskiego rządu, wojsko, Kościół, zagraniczni dyplomaci i zarządy kolei żelaznych nie tylko z Polski, lecz także Szwajcarii, Austrii i Czechosłowacji.

Co łączyło Sienkiewicza z Josephem Conradem?

W skład eskorty honorowej, która 15 października 1924 roku wyruszyła z Warszawy do Vevey po trumnę z prochami autora "Quo vadis", weszli przedstawiciele Komitetu Sprowadzenia Zwłok, władz miejskich, prasy i ministerstwa. Znalazł się w niej także syn pisarza, który nazywał się... Henryk Sienkiewicz.

Vevey-Warszawa

W poniedziałek 20 października odbyło się nabożeństwo w kościele w Vevey, a następnego ranka pociąg z trumną, tonącą w powodzi kwiatów i wieńców nadesłanych z całej Europy, pod opieką eskorty honorowej wyruszył w drogę przez cztery kraje do stolicy Polski. W ciągu następnych kilku dni kondukt wielokrotnie zatrzymywał się - w każdym większym mieście chciano oddać hołd najsłynniejszemu polskiemu pisarzowi przełomu XIX i XX wieku. Henryka Sienkiewicza żegnano m.in. w Lozannie, Zurychu, Innsbrucku, Wiedniu, Pradze (program uroczystości był tam szczególnie bogaty, postój trwał cały dzień) i Ostrawie.

Wagon prezydenta Rzeczpospolitej przygotowany do przewozu prochów Henryka Sienkiewicza; fot. Polona/domena publiczna

W sobotę 25 października trumna z prochami pisarza dotarła do granicy polsko-czechosłowackiej w Piotrowicach. Na ciało Henryka Sienkiewicza czekał tam osobisty wagon salonowy prezydenta Rzeczypospolitej. W ojczyźnie szczególnie uroczyście witano doczesne szczątki "krzepiciela dusz". Na każdej stacji gromadziły się delegacje władz miejskich i tłumy Polaków chcących oddać cześć twórcy. Przez Dziedzice i Katowice pociąg dojechał do Częstochowy, gdzie trumnę przewieziono pod Jasną Górę na krótkie nabożeństwo. Wieczorem pociąg wtoczył się na peron Dworca Głównego w Warszawie.

Pogrzeb duchowego przewodnika narodu

26 października z tymczasowej kaplicy urządzonej w budynku dworca przewieziono trumnę do katedry św. Jana na Starym Mieście. W drodze do kościoła orszak żałobny zatrzymał się przed pomnikiem Adama Mickiewicza, gdzie przemówienie wygłosił prezydent Polski Stanisław Wojciechowski.

Prezydent, zwracając się bezpośrednio do zmarłego, mówił: "rozniecałeś pragnienie niepodległości, sposobiłeś ducha narodu do czynów orężnych, krzepiłeś znękane i wątpiące serca słodyczą i mocą praojców, ich sławą, cnotami i ofiarną służbą. Hartowałeś w nas wolę, miłość ojczyzny i męstwo. Za to hołd Ci składamy".

Uroczystości pogrzebowe trwały dwa dni. W poniedziałek 27 października 1924 roku po mszy z udziałem rodziny, władz państwowych i miejskich oraz tłumów rodaków prochy Henryka Sienkiewicza pochowano w specjalnie przygotowanej krypcie w podziemiach katedry św. Jana, obok grobu Gabriela Narutowicza. Pisarz spoczywa tam po dziś dzień.

Krypta z grobem Henryka Sienkiewicza w katedrze św. Jana w Warszawie; fot. Polona/domena publiczna

Szczegółowy opis sprowadzenia zwłok Henryka Sienkiewicza znaleźć można w książce członka eskorty honorowej Jana Czempińskiego pt. "Na ojczyzny łono", która dostępna jest w zasobach biblioteki cyfrowej Polona.

mc

Ostatnia droga Fryderyka Chopina

Na pogrzeb przybyły tłumy paryżan. Około trzech tysięcy osób z zaproszeniami weszło do kościoła, ale poza nim stało o wiele więcej ludzi, którzy pragnęli pożegnać pianistę. Przebieg ceremonii zrelacjonował pisarz Théophile Gautier w gazecie "La Presse":

"O dwunastej u wejścia do świątyni pojawili się posępni słudzy śmierci, niosąc trumnę wielkiego artysty. W tej samej chwili z głębi chóru rozległ się dobrze znany miłośnikom Chopina "Marsz żałobny". Dreszcz śmierci przebiegł zebranych. Mnie samemu wydało się, jakby słońce przybladło, a złocenia kopuły przybrały zielonkawy, złowieszczy odcień".

Uczestnicy pogrzebu byli pod wielkim wrażeniem oprawy muzycznej. "Requiem" Wolfganga Amadeusza Mozarta wykonał m.in. słynny Luigi Lablache, który dwadzieścia lat wcześniej zaśpiewał na pogrzebie Ludwiga van Beethovena. Ceremonię uświetniły również najlepsze w Europie orkiestra oraz chór Konserwatorium Paryskiego.

Po zakończeniu mszy z kościoła św. Magdaleny wyruszył kondukt pogrzebowy na cmentarz Père-Lachaise. Na czele kilku tysięcy żałobników zmierzał książę Adam Jerzy Czartoryski. Ciało Fryderyka Chopina zostało złożone do grobu w ciszy, bez przemówień. Po roku na grobie Chopina stanęła rzeźba przedstawiająca muzę poezji lirycznej Euterpe, pochyloną nad złamaną lirą.

Zgodnie z ostatnią wola zmarłego, serce zostało przewiezione do Warszawy, aby przynajmniej w taki sposób mógł znaleźć się wśród najbliższych w Ojczyźnie. Urnę z sercem kompozytora wmurowano w filar kościoła św. Krzyża na Krakowskim Przedmieściu.

Przygotowania do pogrzebu

Fryderyk Chopin zmarł 17 października 1849 roku. Długi czas, który upłynął pomiędzy śmiercią kompozytora a pogrzebem, był rezultatem problemów związanych z organizacją ceremonii pożegnania.

– Pogrzeb był odwleczony z powodu wielkości przedsięwzięcia. Uroczystość została szeroko zaplanowana, drukowane były imienne zaproszenia – opowiadał Piotr Mysłakowski, genealog Fryderyka Chopina oraz jego rodziny.

Zgodnie z życzeniem zmarłego na pogrzebie miał być wykonany "Requiem d-moll KV 626" Wolfganga Amadeusza Mozarta. Przysporzyło to dodatkowych problemów. Należało dostać dyspensę arcybiskupa Paryża na śpiew kobiet na mszy pogrzebowej w kościele św. Magdaleny. W jego krypcie spoczywało ciało Chopina w oczekiwaniu na ostatnie pożegnanie.

– Powstały też problemy finansowe. Aby opłacić koszty pogrzebu, ktoś musiał wyłożyć pieniądze. Co prawda po Fryderyku zostało trochę gotówki, ale była to niewystarczająca suma. Ludwika, siostra Chopina, musiała wziąć pożyczkę, która została spłacona dopiero z aukcji pamiątek po zmarłym – powiedział Piotr Mysłakowski.

sa/mcz/kor

Powrót do kraju

Po wyjeździe z Polski Słowacki za życia już do ojczyzny nie wrócił. Zmarł 3 kwietnia 1849 roku w Paryżu. Decyzję o sprowadzeniu jego prochów do kraju podjęto w pierwszych latach XX wieku. Postanowiono przenieść je do Krakowa i złożyć w podziemiach katedry wawelskiej w setną rocznicę urodzin wieszcza, przypadającą w 1909 roku. Jednak kardynał Jan Puzyna nie chciał zgodzić się na pochowanie na Wawelu prochów wieszcza.

Trumna ze Słowackim płynęła na pokładzie statku "Mickiewicz" w górę Wisły z Gdańska do Warszawy. Potem dotarła do Krakowa, gdzie 28 czerwca 1927 roku odbył się pogrzeb.

– U trumny wartę trzymali studenci uniwersytetu, a ludzie szli i szli, a stos kwiatów rósł i rósł – wspominał powrót prochów Słowackiego do Polski Zygmunt Nowakowski, pisarz, aktor i wieloletni współpracownik Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa. – Gdy rano zaczął się formułować pochód, rozrzewniło się, zaszlochało niebo i razem z delikatnym kwiatem kasztanów zaczął padać ciepły deszcz, który dzwonił szeptem: "Słowacki, Słowacki".

Przewiezienie prochów Juliusza Słowackiego do Polski - uroczystości pogrzebowe w Krakowie. Fot. NAC

Emigracja

Juliusz Słowacki większość swojego emigracyjnego życia spędził w Paryżu. Na emigracji, poprzez literaturę, kształtowały się poglądy polityczne w kraju. – Po klęsce powstania listopadowego cechą charakterystyczną polskiego romantyzmu stało się łączenie rozważań filozoficznych, historycznych i religijnych z ideałami niepodległościowymi – mówił historyk Jarosław Czubaty.

Zgodnie z duchem epoki i sytuacją narodu polskiego Słowacki podejmował w swojej twórczości tematy związane z walką narodowowyzwoleńczą, z przeszłością i przyczynami niewoli. Nie uciekał jednak od uniwersalnych tematów egzystencjalnych, a także wyróżniał się wielkim bogactwem środków językowych.

– Słowacki ukazuje wielkie możliwości polszczyzny – mówił historyk literatury prof. Andrzej Fabianowski w audycji Hanny Szof z cyklu "Zagadki literackie". – On jest wybitnym mistrzem mowy polskiej. On chciał być przewodnikiem, chciał być akceptowany, rozumiany, dostrzeżony. Stąd też ta jego ogromna pracowitość, która przekuła się w obfitość dzieł – mówił prof. Fabianowski. 

Antagonista Mickiewicza

Konflikt z Adamem Mickiewiczem odzwierciedlała twórczość Juliusza Słowackiego będąca odmienną propozycją realizacji idei romantycznych. – Jego nieszczęściem było to, że był 11 lat młodszy od Mickiewicza – mówił prof. Fabianowski. – Mickiewicz, walcząc z klasykami i zarysowując zręby nowej estetyki romantycznej, jednocześnie tworzył pewien model poezji.

Dzieła Słowackiego prawdziwy renesans przeżywały w okresie Młodej Polski. – Jemu się udało dzięki tej estetyce przez te 20 lat istnieć i współtworzyć współczesną kulturę polską – zaznaczał doc. Mikołaj Sokołowski w audycji Hanny Szof z cyklu "Zagadki literackie". – Udało mu się zejść z pomnika i uczestniczyć w tym, co się w ostatnich latach działo.

mb/im