Po rozpoczęciu okupacji niemieckiej w 1939 roku Łódź została włączona w granice III Rzeszy, a jej nazwę zmieniono na Litzmannstadt na cześć generała Carla von Litzmanna, zwycięskiego dowódcy bitwy pod Łodzią z 1914 roku. 8 lutego 1940 roku powstało Ghetto Litzmannstadt, które zostało całkowicie odcięte od reszty miasta. Było drugim co do liczebności gettem i przetrwało aż do lata 1944 roku.

"Prezes" Chaim Rumkowski

Tak długie przetrwanie łódzkiego getta było możliwe dzięki kontrowersyjnej działalności Chaima Rumkowskiego, przewodniczącego Judenratu w Łodzi, który zarządzał dzielnicą żydowską. Do dzisiaj trwają spory wokół jego postawy podczas okupacji niemieckiej, wiele osób zarzuca mu kolaborację z nazistami i współudział w Holokauście.

Powstanie w getcie - zobacz serwis historyczny

Był oskarżany o despotyczne rządy i bezwzględne posłuszeństwo wobec szefa niemieckiej cywilnej administracji getta Hansa Biebowa.

Chaim Rumkowski podkreślał, że wykonywanie rozkazów i praca na rzecz III Rzeszy jest jedyną możliwością na przeżycie. Jego obrońcy uważają, że dzięki takiej postawie udało się maksymalnie odwlec moment likwidacji getta w Łodzi aż do lata 1944 roku, co pozwoliło uratować życie części jego mieszkańców. Tak długie istnienie getta było ewenementem.

"Oddajcie mi swoje dzieci"

Wielka szpera (z niem. Allgemeine Gehsperre) oznaczała całkowity zakaz wychodzenia z domu. Była przełomowym momentem w historii funkcjonowania łódzkiego getta, akcja odbyła się w dniach 5-12 września 1942 roku. Jedynymi zwolnionymi z wywózki były rodziny uprzywilejowanych osób pracujących w policji albo kierownictwie getta.

Pamięci Polaków Ratujących Żydów - zobacz serwis historyczny

Akcję wysiedleńczą zapowiedział Chaim Rumkowski w przemowie wygłoszonej 4 września. Jak mówił do mieszkańców getta:

"Ponury podmuch uderzył getto. Żądają od nas, abyśmy zrezygnowali z tego, co mamy najlepszego – naszych dzieci i Starszych. […] W moim wieku, muszę rozłożyć ręce i błagać: Bracia i siostry! Oddajcie mi je! Ojcowie i matki – dajcie mi swoje dzieci! […] Muszę przygotować tę trudną i krwawą operację, muszę odciąć gałęzie, aby ocalić pień. Muszę zabrać dzieci, ponieważ jeżeli tego nie zrobię, inni mogą być także zabrani – broń Boże. […] Wyciągam do was moje złamane, trzęsące się ręce i błagam: dajcie tym rękom ofiary! Tylko tak możemy zapobiec przyszłym cierpieniom i zbiorowość 100 000 Żydów może być zachowana."

Od 5 września obowiązywał zakaz poruszenia się po łódzkim getcie, a żydowscy policjanci rozpoczęli wyłapywanie ludzi przeznaczonych do deportacji. 7 września do getta wkroczyli Niemcy, którzy byli niezadowoleni z postępów akcji. 12 września odwołano zakaz ruchu, a dwa dni później zakłady ponownie zaczęły pracę. Dzielnica żydowska wróciła do życia, które już nigdy nie było takie, jak przed wielką szperą.

Żydzi wywiezieni z getta w Łodzi trafili do obozu zagłady w Chełmnie nad Nerem.

– Transporty witał oficer, który przypominał wojaka Szwejka, przyzwoity na oko człowiek i zapraszał ich do łaźni, w której mieli się oczyścić po trudnych warunkach w Łodzi. Szli aleją z flagami Czerwonego Krzyża. I ci biedni czescy, niemieccy, austriaccy Żydzi z ufnością wsiadali do ciężarówek, w których puszczano spaliny – powiedział Andrzej Bart w audycji z cyklu "Spotkania po zmroku".

Posłuchaj audycji na temat historii z łódzkiego getta.

sa

129 lat temu, 13 września 1894 roku, urodził się Julian Tuwim – jeden z najpopularniejszych poetów dwudziestolecia międzywojennego, współzałożyciel kabaretu literackiego "Pod Picadorem" i grupy poetyckiej "Skamander", autor wodewili, skeczy, librett operetkowych i tekstów piosenek. Tłumacz poezji rosyjskiej, francuskiej, niemieckiej oraz łaciny.

Skamandryta

Zadebiutował literacko jeszcze przed I wojną światową wierszem opublikowanym w 1913 roku w "Kurierze Warszawskim". Jak wspominał, głównym bodźcem do zostania poetą było dla niego charakterystyczne znamię na lewym policzku. Związane z nim poczucie wstydu, którego nie wyzbył się do końca życia, motywowało go do wzniesienia się na wyżyny.

Jego kariera literacka nabrała rozpędu dopiero w dwudziestoleciu międzywojennym. Już w 1918 brał udział w założeniu kabaretu "Pikador", a rok później współtworzył legendarną grupę poetycką "Skamander", która wydawała miesięcznik literacki pod takim samym tytułem. W jej skład wchodzili również Jan Lechoń, Kazimierz Wierzyński, Jarosław Iwaszkiewicz oraz Antoni Słonimski.

Lata do wybuchu II wojny światowej upłynęły mu na ożywionej działalności literackiej. Współpracował z czasopismami takimi jak "Wiadomości Literackie" oraz współtworzył programy licznych kabaretów. Najbardziej znanym z nich był "Qui Pro Quo".

W czasie tych płodnych literacko lat wydał kilka tomów wierszy. Niektóre z nich wywołały szeroką dyskusję, tak jak chociażby "Do prostego człowieka" z 1929 roku, który spotkał się z krytyką za pacyfistyczne przesłanie. Najbardziej znanymi utworami poety z dwudziestolecia międzywojennego stały się wiersze dla dzieci - wśród nich m.in. "Lokomotywa", "Słoń Trąbalski", "Bambo" i "Pan Hilary".

Emigracja i "Kwiaty polskie"

Wybuch II wojny światowej okazał się tragiczny dla Juliana Tuwima. Do 1946 roku przebywał na emigracji w Rumunii, Francji, Portugalii, Brazylii i ostatecznie od 1942 roku w Stanach Zjednoczonych. W Polsce pozostała jego chora psychicznie matka, która przebywała w szpitalu w Otwocku. Zginęła w czasie Holokaustu.

Na emigracji rozpoczął pisanie swojego największego dzieła - "Kwiaty polskie" - które niestety nie zostało ukończone. W Archiwum Polskiego Radia zachował się fragment poematu, który poeta odczytał rodakom na antenie BBC.

– Moi kochani, mówię do was z New Yorku 22 listopada roku 1943. Posyłam wam od siebie i od Stefci najserdeczniejsze życzenia świąteczne. A teraz przeczytam wam fragment "Kwiatów polskich" – zapowiedział poeta.

"Kwiaty polskie" to monumentalny poemat opisujący historię polskiej rodziny na tle walki o niepodległość. Julian Tuwim pisał go do śmierci.

– Nie znam poety, którego tomiki poezji byłyby tak rozchwytywane, jak wiersze Tuwima. Każde kolejne wydanie "Kwiatów polskich", a było ich wiele, znika wśród czytelników w różnym wieku – mówił Piotr Matywiecki w audycji z cyklu "Czyściec literacki".

Powrót do ojczyzny

Poeta wrócił do Polski w 1946 roku i został entuzjastycznie przywitany przez władze komunistyczne.

– Życie Tuwima było tragiczne. Miał wiele kompleksów i problemów ze swoją żydowskością. Jego matkę hitlerowcy wyrzucili z balkonu w domu dla obłąkanych, o czym poeta dowiedział się, przebywając na emigracji – powiedział Piotr Matywiecki.

Szok wywołany przez Holokaust sprawił, że Julian Tuwim zaczął podkreślać swoją żydowskość, do której wcześniej podchodził sceptycznie. Po wojnie zdecydował się nawet na adopcję sieroty uratowanej z Zagłady. 

Niestety po powrocie do Polski dał się wykorzystać politycznie komunistom, którzy potrzebowali propagandowych sukcesów. Deklarował poparcie dla nowego ustroju, ale po wojnie nie był zbyt płodny literacko.

– Jego ocena politycznych wydarzeń była po prostu głupia. Powrót do bierutowskiej Polski był szokiem dla jego przyjaciół. Tuwim nie mógł nie zdawać sobie sprawy ze swojego upodlenia, gdy pisał wiersze panegiryczne dla Bieruta. Do tego sprawa jego bezdzietności, sprawa adoptowanej córeczki. Dziesiątki tego typu życiowych uwikłań stworzyły z tego człowieka kłębek nerwów – stwierdził Piotr Matywiecki w Polskim Radiu.

Poeta zmarł 27 grudnia 1953 roku.

im/sa

Powstanie w getcie - zobacz serwis historyczny

Julian Stryjkowski był prozaikiem, dramaturgiem i dziennikarzem. Pozostawił po sobie obszerny dorobek literacki, w tym m.in. m.in. powieści "Głosy w ciemności", "Austeria", "Sen Azrila" i "Echo", w których utrwalił przedwojenny świat polskich Żydów i opowiedział losy społeczności, którą niemal w całości zgładzono w niemieckich obozach  śmierci podczas II wojny światowej.

Polonista, syjonista, komunista

Urodził się 27 kwietnia 1905 roku w galicyjskim Stryju pod Lwowem. Do 1946 roku nazywał się Pesach Stark. Nazwisko nosił po matce Hanie Stark. Jego ojcem był Cwi Rosenmann, nauczyciel w chederze. Chodził do polskich szkół, ale dzięki przynależności do syjonistycznej organizacji młodzieżowej nauczył się także języka hebrajskiego. W 1924 roku rozpoczął studia polonistyczne na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie, gdzie w 1932 roku doktoryzował się pod kierunkiem Juliusza Kleinera.

We Lwowie nawiązał pierwsze kontakty z komunistami, co zadecydowało o jego wyborach życiowych przez kolejne dziesięciolecia. To z powodu oskarżeń o szerzenie ideologii komunistycznej został wyrzucony ze szkoły w Płocku, gdzie w latach 1932-1933 uczył języka polskiego. W latach 1935-1936 był więziony za akces do Komunistycznej Partii Zachodniej Ukrainy. Do wybuchu II wojny światowej musiał ukrywać się przed policją.

Wyzwolenie Auschwitz-Birkenau - zobacz serwis historyczny

Jesienią 1939 roku przedostał się do Lwowa, gdzie pracował w środkach przekazu kontrolowanych przez władze sowieckie - w dzienniku "Lwowski Sztandar" i we lwowskiej rozgłośni Polskiego Radia. Po ataku Niemców na ZSRR uciekł w głąb Rosji, gdzie pracował fizycznie, a w 1943 roku przeniósł się do Moskwy i zatrudnił się w prosowieckim tygodniku "Wolna Polska". Wstąpił do PPR i Związku Patriotów Polskich, zacieśniając swe związki z komunizmem. W 1946 roku wrócił do Polski. Wtedy też ukończył powieść "Głosy w ciemności", którą podpisał pseudonimem "Julian Stryjkowski". Od tego momentu tak właśnie się przedstawiał.

Od fascynacji do wątpliwości

Swoje doświadczenia wojenne i duchowe przemiany pisarz ujął w 1980 roku w powieści "Wielki strach". Nie był już wówczas poplecznikiem władzy. Książkę, będącą rozliczeniem z komunizmem, wydano w drugim obiegu.

Stryjkowski nowym porządkiem politycznym rozczarowywał się stopniowo. Choć w 1946 roku cenzura nie przepuściła "Głosów w ciemności", kilka lat później pisarz wydał powieść "Bieg do Fragalà", która tak spodobała się partii, że w 1952 roku nagrodzono autora Nagrodą Państwową I stopnia. "Głosy w ciemności" ukazały się dopiero na fali popaździernikowej odwilży w 1956 roku.

Marzec 1968. Serwis specjalny

Stryjkowski wciąż jeszcze należał do PZPR, lecz jego sceptycyzm wobec władz narastał. Ostatecznie zerwał z komunizmem w 1966 roku, przyłączając się do protestu intelektualistów po wyrzuceniu z partii Leszka Kołakowskiego. Jego antykomunizm nie był jednak związany z postawą walczącą, więc nawet po 1966 roku jego kariera pisarska nie została przekreślona. Nawet podziemne wydanie "Wielkiego strachu" nie stanowiło przeszkody.

Pomnik dla narodu

Dziełem życia Juliana Stryjkowskiego jest bez wątpienia tak zwana tetralogia galicyjska, opowieść o czasach dzieciństwa i młodości autora w środowisku kresowych Żydów. Poza "Głosami w ciemności" na cykl składają się "Austeria" (1966), "Sen Azrila" (1975) oraz "Echo" (1988). Przed wydaniem ostatniej książki mówiono o trylogii, i tak też myślał o tym zbiorze sam autor, gdy w roku wydania "Snu Azrila" opowiadał w Polskim Radiu o swych pisarskich motywacjach.

– Kiedy zacząłem pisać "Głosy w ciemności", marzyła mi się trylogia, której bohaterem byłby jeden człowiek, jedna postać - sześcioletni chłopak z "Głosów w ciemności", który kończy w getcie warszawskim męczeńską śmiercią. Stało się inaczej. Teraz te trzy powieści nie łączy ani wspólna nić fabularna, ani wspólny bohater – mówił Julian Stryjkowski. – Łączy je za to wspólna problematyka narodu, który zginął, oraz wspólny cel, jaki postawiłem sobie w swoim pisarstwie: uratowanie pamięci narodu, postawienie, wedle moich skromnych sił, pomnika dla narodu, którego już nie ma – tłumaczył.

mc

68 lat temu w Paryżu zmarł Ksawery Tartakower, polski, a później francuski szachista pochodzenia żydowskiego, sześciokrotny reprezentant Polski na olimpiadach szachowych, członek "złotej" drużyny polskiej na olimpiadzie w 1930 roku.

Roszady międzynarodowe

Słynne szachy sandomierskie. Jak trafiły do Polski?

Urodził się 22 lutego 1887 roku w rosyjskim Rostowie nad Donem w żydowskiej rodzinie pochodzenia polsko-austriackiego. Jego rodzice właśnie przeszli na katolicyzm, dlatego od dziecka posługiwał się zarówno rosyjsko-żydowskim imieniem "Sawielij" ("Szaweł, Saul"), jak i chrześcijańskim "Ksawery". Po ojcu odziedziczył austriackie obywatelstwo, dzięki czemu mógł kształcić się na wiedeńskim uniwersytecie, gdzie uzyskał tytuł doktora praw.

Gdy rozpętano I wojnę światową, został wcielony do armii austro-węgierskiej, po 1918 roku przyjął zaś obywatelstwo odrodzonej właśnie Rzeczypospolitej Polskiej. Wybuch II wojny światowej zaskoczył go w Argentynie, skąd udało mu się przedrzeć do Europy, by pod przybranym nazwiskiem "Cartier" walczyć jako oficer armii generała de Gaulle'a. Po wojnie postanowił nie wracać do Polski wciągniętej w sferę radzieckich wpływów. Po raz kolejny zmienił obywatelstwo – został Francuzem i jako obywatel Francji zmarł 4 lutego 1956 roku w Paryżu.

Jednym z najbardziej widocznych skutków tych przeprowadzek jest to, że słynny szachista w niemal każdym kraju przedstawiany był (i jest!) innym imieniem. W Polsce grał jako Ksawery, we Francji jako Xavier, zaś Anglicy i Niemcy przyswoili sobie jego żydowskie "Sawielij", zapisując je jako "Savielly". I dziś właśnie tak na świecie mówi się o nim najczęściej.

Olimpiada na siedząco

Studia w Wiedniu miały tę zaletę, że w mieście tym znajdowały się kawiarnie, w nich zaś kwitło życie towarzyskie, którego elementem były szachy. Tartakower, który grać nauczył się już w dzieciństwie, znalazł tu świetne warunki do rozwijania swej pasji. Jeszcze przed uzyskaniem doktoratu z prawa w 1909 roku wygrał kilka liczących się turniejów szachowych. Powoli przekonywał się, że swojej przyszłości nie zwiąże ze zdobytym wykształceniem. Szachy były o wiele bardziej pociągające.

Gdy został Polakiem, zajął się więc szachami na poważnie. W niedługim czasie wszedł do elity polskich graczy, w latach 20. brał udział w prestiżowych turniejach, a w następnej dekadzie sześciokrotnie reprezentował Polskę na olimpiadach szachowych. Zdobył pięć medali w rozgrywkach drużynowych (złoty, dwa srebrne i dwa brązowe) oraz trzy medale indywidualnie (złoty i dwa brązowe). Dwukrotnie był mistrzem Polski (1935 i 1937).

Orangutan na szachownicy

Tartakower odnalazł się nie tylko w roli praktyka, lecz także teoretyka szachów. Współpracował z czasopismami szachowymi, pisał artykuły, analizy i komentarze. Opublikował wiele książek na temat gry, z których najsłynniejsza to "Die hypermoderne Schachpartie" ("Hipermodernistyczna gra w szachy") z 1924 roku. W środowisku dał się poznać także jako działacz sportowy - w 1935 roku udało mu się doprowadzić do organizacji olimpiady szachowej w Warszawie.

"Szachy to uniwersytet życia"

Po wojnie i osiedleniu się we Francji kontynuował karierę szachisty, ale coraz mniej stawiał na rywalizację, a coraz więcej na intelektualny wymiar królewskiej gry. Po wielkich sportowych sukcesach w barwach Polski skupił się teraz na samej sztuce szachów. Był lubiany w towarzystwie za swoje poczucie humoru, a także za to, co nazwano "tartakoweryzmami". Były to aforyzmy na temat gry, takie jak "zawsze istnieje właściwe posunięcie. Trzeba je tylko znaleźć", "izolowany pionek rozsiewa smutek na całej szachownicy", "mistrz może czasami zagrać słabo, amator nigdy", "partia szachów jest zwykle opowieścią o 1001 omyłkach" czy "partia szachów jest zawsze wygrana w następstwie błędu: partnera lub własnego".

Humor nie opuszczał go także podczas wymyślania nowych strategii i posunięć na szachownicy. W 1924 r. na turnieju w Nowym Jorku zaprezentował "otwarcie orangutana". Tartakower miał zainspirować się widokiem orangutana kołyszącego się na lianie w nowojorskim zoo. Niestety środowisko szachowe nie jest widocznie skłonne do żartów, bo manewr zaproponowany przez Tartakowera nazywa się dziś "otwarciem Sokolskiego", od nazwiska szachisty, który o tym jednym ruchu napisał całą monografię. Wielu jednak wciąż używa owej pierwszej nazwy. Podobnie jak wielu samego Tartakowera nazywa jego pierwszym imieniem.

mc