18 grudnia 1948 w Teatrze Polskim w Warszawie komuniści zorganizowali wielką akademię ku czci Józefa Stalina. Okazją były 70. urodziny wodza. Na sali zebrali się  notable, członkowie Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, na czele z prezydentem i I sekretarzem KC – Bolesławem Bierutem.
W archiwach Polskiego Radia zachowała się relacja z tego ”wiekopomnego” wydarzenia. - Sala wypełniona do ostatniego miejsca - mówił przejętym głosem prowadzący transmisję. - Pośrodku sceny na przybranym, biało-czerwoną wstęgą i pękiem pąsowych goździków, postumencie stoi olbrzymie, jasne  popiersie generalissimusa Józefa Stalina.

Józef Cyrankiewicz i Józef Stalin, 1947. Wikimedia Commons/dp. Źr.: Arthur Bliss Lane, "I saw Poland betrayed"

Na widowni Teatru Polskiego, poza Bolesławem Bierutem, zasiedli Józef Cyrankiewicz i marszałek Konstanty Rokossowski.
- Uroczyste akademie odbywają się już od kilku dni we wszystkich miastach i miasteczkach, we wszystkich wsiach i osiedlach Polski, w fabrykach, zakładach pracy, w warsztatach, w jednostkach wojskowych, na wyższych uczelniach, w szkołach średnich, w szkołach podstawowych, w instytucjach społecznych i spółdzielczych – relacjonował prowadzący. - Wszędzie ludzie pracy pragną złożyć dowody uznania, dowody wdzięczności, wielkiego uczucia przyjacielowi Polski - Józefowi Stalinowi w dniu jego 70. rocznicy urodzin.

Nz.: Lenin i Stalin w Gorki, wrzesień 1922. Wikimedia Commons/dp. Autor: M.I.Ulianova
Dziennikarz Polskiego Radia przekonywał słuchaczy, że ku czci wodza zostały podjęte liczne czyny. Mówił o specjalnych zadaniach robotników, uczonych, profesorów, nauczycieli. W podobnym tonie przemówił prezydent Bolesław Bierut :
- Ze wszystkich stron naszego kraju, z inicjatywy młodzieży polskiej biegły sztafety młodzieńcze, aby złożyć towarzyszowi Stalinowi meldunki o pracy, o nauce, o swych zobowiązaniach do walki o to, aby słowo człowiek zawsze  i wszędzie brzmiało dumnie, do walki o nowy, socjalistyczny ustrój społeczny, którego wzór dał ludzkości towarzysz Stalin - mówił towarzysz Bierut.
Porównywał generalissimusa do ”orła górskiego nieznającego lęku w walce i śmiało prowadzącego rewolucyjny ruch do szturmu”.
- Żyć i działać tak, jak żył i działał Stalin to największe zobowiązanie młodzieży polskiej - wołał z mównicy Bolesław Bierut.
Komuniści przekonywali, że Józef Stalin jest wzorem, źródłem twórczych natchnień dla poetów, konstruktorów i malarzy, przywódcą, któremu należą się hołdy i cześć. Z okazji urodzin tworzono pomniki generalissimusa z węgla, soli i cukru. W przemówieniu Bolesław Bierut z zachwytem mówił o Kremlu wykonanym ze słomy przez jednego z polskich chłopów. Propagandzie brakowało słów, by uczcić "wielkiego przodownika ludzkości, twórcę nowej epoki, wodza mas pracujących". Na piedestał wynoszono człowieka, który w imię zbrodniczego systemu nie wahał się posyłać na śmierć miliony ludzi. Posłuchaj archiwalnych nagrań Polskiego Radia.
Jeśli interesujesz się najnowszą historią Związku Radzieckiego wejdź na ”moje.polskieradio.pl”>>>

bs

10 marca 1940 roku zmarł Michaił Bułhakow, rosyjski lekarz, pisarz i dramaturg, który zyskał sławę wiele lat po śmierci za sprawą powieści "Mistrz i Małgorzata", jednej z najbardziej popularnych książek w światowej kulturze.

Lekarz ze specjalizacją literacką

Michaił Bułhakow urodził się 15 maja 1891 roku w Kijowie, w inteligenckiej rodzinie. Po ukończeniu medycyny na kijowskim uniwersytecie został zmobilizowany do wojska. – Młody lekarz, który w 1921 zjawił się w Moskwie, miał za sobą osiągnięcia w swoim pierwszym zawodzie i wielkie pragnienie przeniesienia się z niego do literatury – mówił w 1995 roku Andrzej Drawicz w audycji Rafała Seniucha z cyklu "Finezje literackie". – Poza słowem "powołanie", którego zwykle się używa, prawdopodobnie zagrała w tym przypadku chęć zmiany zawodu, który okazał się szalenie absorbujący – dodał. Doświadczenia z praktyki medycznej Bułhakow opisał w "Zapiskach młodego lekarza", stworzonych w 1919 roku, publikowanych zaś w prasie w latach 1925-1927.

Trzydziestoletni pisarz, walcząc z ciągłym brakiem pieniędzy, szukał pracy, o którą było niezmiernie trudno w czasach rewolucji w Rosji. – On nigdy nie wierzył, że rewolucja rosyjska w takim materiale ludzkim, jaki był w Rosji, mogła się udać – zauważył Andrzej Drawicz.

"Biała gwardia", czyli początki Bułhakowa

– Był pisarzem, który, jak sądzę, miał o tyle przygodę życiowo niezwykłą, że absolutnie przez całe życie szedł pod prąd – mówił z kolei Jan Gondowicz w 2002 roku w audycji Anny Borkowskiej z cyklu "Biografia dźwiękowa".

Groteska i gorycz

Bułhakow stał się głośnym dramaturgiem niemal z dnia na dzień, wystawiając w 1926 roku sztukę "Dni Turbinów", opartą na wątkach z powieści "Biała gwardia" (1924). W dramacie tym w pełni zamanifestowały się zainteresowania pisarza. Fascynował go temat rewolucji i kontrrewolucji, do przedstawiania której służyła mu zwykle satyra społeczno-polityczna, wyrażana najczęściej w formie groteski. – Bułhakow świetnie potrafił sportretować krzywo rzeczywistość, która go otaczała – podkreślał Andrzej Drawicz.

Rzeczywistość potrafiła się jednak zemścić. – Lata 30. były dla Bułhakowa trudne, wyraźnie atmosfera epoki się zagęszczała, zmierzała ku tragicznym zawęźleniom – opowiadał Jan Gondowicz. – On to też na sobie odczuwał, mimo że pozwolono mu egzystować – dodał. Żaden z utworów pisarza powstałych po roku 1925 nie został wydany. Sztuki wystawiano rzadko i szybko zdejmowano z afisza.

"»Mistrz i Małgorzata« to jeden z himalajskich szczytów literatury"

Mistrz w cieniu śmierci

Dzięki medycznemu wykształceniu sam zdiagnozował u siebie mocznicę, chorobę, na którą zmarł jego ojciec. Świadomy powolnego ustawania funkcji życiowych nerek, żył już tylko "Mistrzem i Małgorzatą". Nad dziełem zaczął pracować w 1928 roku.

– Był to utwór, który zaczynał pisać bodajże siedem razy – mówił Jan Gondowicz. – Raz spalony, wielokrotnie przerabiany ogromny projekt pisarski tworzony całą swoją objętością na raz. Z wyjątkiem zakończenia, które pozostało w pewnej mierze szkicowe – powiedział. Jeden z nowych początków książki związany był z nowym początkiem w życiu. W 1931 roku pisarz ożenił się po raz trzeci - z Heleną Siergiejewną Szyłowską, która stała się pierwowzorem powieściowej Małgorzaty. To jej dyktował poprawki dzieła, ponieważ na skutek choroby tracił wzrok.

W lutym 1940 roku, pod koniec pracy nad "Mistrzem i Małgorzatą", stwierdził, że nie będzie już więcej zajmował się dziełem. W kilka tygodni później, w wieku niespełna 49 lat, zmarł. Był 10 marca 1940 roku. "Mistrza i Małgorzatę" wydano w 1966 roku.

Życie Iwana Bunina dzieli się na dwa zasadnicze okresy. Okres młodości i wieku średniego przypada na ostatnie niemal pięćdziesięciolecie rządów dynastii Romanowów, które pisarz spędził w Rosji. Natomiast wiek dojrzały, oddziela od pierwszej części życia wybuch rewolucji bolszewickiej w 1917, która zmusiła Bunina do emigracji na zachód Europy, gdzie pozostał już do śmierci. Tu, jako pisarz o wielkiej renomie, stał się symbolem rosyjskiego emigranta i ducha przedrewolucyjnej, białej Rosji.

Nobel za "surowe mistrzostwo"

Oczekiwana przez 10 lat Nagroda Nobla, którą pisarz otrzymał ostatecznie w 1933 roku jako bezpaństwowiec, była nie tylko uhonorowaniem jego niepodważalnej pisarskiej rangi, ale także ukłonem w stronę białych rosyjskich emigrantów i ciosem wobec stalinowskiej Rosji radzieckiej.

ZSRR usilnie zabiegał o to, aby pierwszą nagrodę w dziedzinie literatury dla Rosjanina otrzymał pisarz rewolucji Maksym Gorki, dawny dobry znajomy Bunina, z którym zerwał jednak kontakty po tym, jak Gorki poparł rewolucję. W uzasadnieniu przyznania nagrody Buninowi napisano, że otrzymuje ją za "surowe mistrzostwo, z którym rozwija on tradycje klasycznej literatury rosyjskiej".

- Myślę, że to mogło być tak, że Bunin był od razu na "nie" wobec rewolucji i wszyscy jego przyjaciele pisarze, którzy zgłaszali swój akces do rewolucji, byli dla niego w pewnym sensie skreśleni – mówił Janusz Drzewucki w audycji Iwony Smolki w Polskim Radiu w 2013 roku.

Przed rewolucją

Bunin był człowiekiem bardzo związanym z porządkiem świata, który panował w przedrewolucyjnej Rosji, co nie znaczy, że nie krytykował jego elementów w swoich dziełach. W pierwszych powieściach: "Wieś" (1910) i "Suchodoły" (1911) pisarz przedstawił bardzo pesymistyczny obraz stosunków panujących na rosyjskiej wsi, zwracając uwagę zwłaszcza na ogromną przepaść pomiędzy poziomem życia prostego ludu a warstw uprzywilejowanych.

Wyraźnie odwoływał się do wzorców mocno tkwiących jeszcze w rosyjskiej literaturze XIX wieku, choć znowu nie oznacza to, że nie był nowatorski. Zaliczał się jednak do grupy realistów, razem z takimi pisarzami jak Antoni Czechow czy wspomniany Maksym Gorki z okresu przedrewolucyjnego, którzy byli pod dużym wpływem twórczości Lwa Tołstoja i innych klasyków XIX wieku. Bunin rozpoczął jednak swoją literacką drogę od poezji.

- Jest parę cech stylistycznych języka tej poezji, które bardzo go nobilitują. Jest świetne wyczucie języka, jego precyzji. W ramach tego języka znakomicie udają mu się stylizacje ludowe czy quasi ludowe. Ale treści są znacznie głębsze niż by się mogły w samym folklorze znaleźć – mówił tłumacz poezji Bunina w audycji Elżbiety Skrzyneckiej w Polskim Radiu w 1988 roku. - W perspektywie Bunina, biologicznej, gatunkowej – człowiek się nie zmienia. Natomiast czas to tylko materia. Poza tym, skoro człowiek się nie zmienia, czas tak naprawdę nie płynie. Czas jest tylko pamiętaniem. A pamiętanie jest pamiętaniem gatunkowym, więc znowu nie ma tu nic jednostkowego - dodawał tłumacz.

Zrewolucjonizował prozę

Dopiero w pewnym momencie Bunin zaczął pisać także utwory prozatorskie, które w końcu zdominowały jego twórczość. Mimo wysokiej oceny liryki Bunina – zachwycał się nią między innymi Vladimir Nabokov – uważa się, że w znacznie większym stopniu zrewolucjonizował Bunin prozę, nadając jej liryczny, subiektywny charakter. Jej siła polegała przed wszystkim na dogłębnym opisie rzeczywistości, ze szczególnym uwzględnieniem opisu przyrody, co w połączeniu z ogromną subtelnością, wyczuciem fałszu i spostrzegawczością stworzyło pisarza niezwykle głębokiego. Istotna była tu też sprawa formy. Struktura wierszy i prozy Bunina należy do jednej z najbogatszych w języku rosyjskim.

Z biegiem lat Bunin konsekwentnie się rozwija, z każdym kolejnym tomem poetyckim czy wydaniem opowiadań zyskując uznanie zarówno krytyki jak i czytelników. Również współcześni mu pisarze rosyjscy, tacy jak Gorki, Czechow czy Aleksy Tołstoj nie szczędzą mu pochwał. Wszystko w życiu Bunina zmienia jednak wybuch rewolucji. Świadectwem szoku, jaki autor przeżył, będąc świadkiem terroru bolszewików, jest jego dziennik z tego okresu pod tytułem "Nieszczęsne dni. Dziennik z lat 1918 – 1919".

- To, co najbardziej intryguje w dziennikach, to opis twarzy innych twarzy, takich, jakich Bunin nie widział przed rewolucją. On wie, że to jest koniec Rosji, koniec jego świata – mówił Janusz Drzewucki w audycji Anny Smolki w Polskim Radiu.

Na wstrząs, którego doświadczył i który skłonił go do tego, żeby razem z żoną opuścić Moskwę, podróżując na południe, gdzie ostatecznie z Odessy odpłynęli statkiem "Sparta" do Europy, wpłynęło barbarzyństwo rewolucjonistów, które objawiło się także w sferze estetycznej.

- Dla niego gazety z czasów rewolucji, które często cytuje, były ogromnym szokiem choćby czysto stylistycznym – mówił w Polskim Radiu Piotr Matywiecki. - I on, wyjeżdżając, zostaje tylko z mitem Rosji. Ten mit rzutuje na wszystkie jego późniejsze opowiadania.

Emigracja

Na emigracji - Bunin osiadł we Francji, dzieląc czas między Paryż i willę o nazwie "Żaneta", którą kupił w prowansalskim miasteczku Grasse – powstają kolejne utwory pisarza. Wydaje nie tylko "Nieszczęsne dni", ale także liczne opowiadania i częściowo autobiograficzną powieść pod tytułem "Życie Arseniewa". Zwłaszcza ta ostatnia pozycja przesądza o decyzji przyznania pisarzowi literackiej Nagrody Nobla.

Przed otrzymaniem nagrody i potem znowu w kilka lat po niej, kiedy pieniądze z nagrody się rozeszły, Bunin prowadził życie ubogie, borykając się często z problemami finansowymi, a nawet z głodem, który w okresie niemieckiej okupacji Francji w czasie II wojny światowej bywał tak dotkliwy, że okresowo wręcz uniemożliwiał mu pracę pisarską.

Bunin zmarł w listopadzie 1953 roku, w kilka miesięcy po śmierci Józefa Stalina. ZSRR, zwłaszcza pod koniec życia pisarza, kusiło go możliwością powrotu do ojczyzny, co miało według składanych mu obietnic wiązać się z korzyściami majątkowymi i prestiżowymi. Zdaniem tłumaczki i biografki pisarza, Renaty Lis, Bunin do końca życia nie brał jednak takiej możliwości pod uwagę na serio.

Po śmierci prawie wszystkie jego dzieła zostały jednak w Rosji wydane. Prawie, ponieważ do końca lat 80. dziennik z okresu rewolucji bolszewickiej był dziełem w Rosji zakazanym.

az