226 lat temu, 20 lipca 1797 roku, urodził się Paweł Edmund Strzelecki, polski podróżnik, geolog, geograf, badacz Australii.

Przyszedł na świat w Głuszynie pod Poznaniem (obecnie w granicach miasta). Jego ojciec był geografem. Sam Paweł Edmund Strzelecki nie posiadał wyższego wykształcenia, był samoukiem. Młody Strzelecki przez kilka lat zarządzał majątkami księcia Franciszka Sapiehy, zbierając pieniądze na swoje podróże. Po śmierci księcia otrzymał jego wielki majątek. Z kraju ostatecznie wyjechał na początku lat 30. XVIII wieku

– Był tym z nielicznych Polaków, którym udało się wyrwać poza polskie opłotki – słyszymy w audycji "Z ziemi polskiej" z 1988 roku. – Obok Chopina i Curie-Skłodowskiej był najwybitniejszym Polakiem XIX wieku.

Przeprowadził bardzo rozległe badania na wielu kontynentach. Najbardziej znane są te dotyczące Australii, ale nie poprzestał tylko na tym kontynencie. Badania geologiczne i mineralogiczne prowadził także w Ameryce Północnej, Meksyku i Ameryce Południowej, tym samym przyczyniając się do rozwoju gospodarczego tych krajów.

Strzelecki dokonał pierwszych pomiarów na ziemi australijskiej. Odkrył najwyższe pasmo Wielkich Gór Wododziałowych – Góry Śnieżne, a najwyższy szczyt Australii nazwał na cześć polskiego generała Górą Kościuszki.

Spenetrował też dolinę Latrobe, gdzie znajdują się jedne z największych na świecie pokłady węgla brunatnego, a także złoża ropy naftowej i złota. Opracował mapę geologiczną Nowej Południowej Walii i Tasmanii. Na jego cześć nazwano w Australii pasmo górskie, 2 szczyty, jezioro i rzekę.

W 1988 roku w Jindabyne w pobliżu Góry Kościuszki został odsłonięty pomnik Pawła Edmunda Strzeleckiego autorstwa Jerzego Sobocińskiego – symbol dumy narodowej i tęsknoty za ojczyzną.

mb

Polarnik i naukowiec

Czesław Centkiewicz urodził się 18 października 1904 roku w Warszawie, gdzie wychował się i rozpoczął naukę. Nie był jednak człowiekiem stworzonym do przesiadywania w szkolnych ławkach. Wykształcił się na elektryka, ale sławę miały mu przynieść jego podróże i pisana na ich podstawie proza.

W 1932 roku spełniły się młodzieńcze marzenia Czesława Centkiewicza. Stanął na czele pierwszej polskiej ekspedycji polarnej, która aż do 1933 roku prowadziła badania na Wyspie Niedźwiedziej w archipelagu Svalbard w Arktyce. Polacy już wcześniej brali udział w ekspedycjach na bieguny, ale była pierwszą samodzielną wyprawą badawczą, która została zorganizowana przez polskich naukowców.

Zorganizowanie takiej wyprawy było dużym wydatkiem dla budżetu Polski, która wciąż odczuwała skutki I wojny światowej i ponosiła olbrzymie koszty, budując niepodległe państwo od listopada 1918 roku. Z tego powodu wyprawa na Wyspę Niedźwiedzią dysponowała dość niskim budżetem, który pozwolił na wysłanie jedynie trzech naukowców.

Czesław Centkiewicz wspominał trudne warunki panujące w Arktyce w audycji Jana Piaseckiego "Nasz debiut literacki" z 1974 roku: - Pochłonięty byłem pracą, a tej nie brakowało. Od obserwacji pomiarów naukowych poczynając, a kończąc na całkowicie przyziemnych, jak wykopywanie węgla spod śnieżnych zasp, palenie w piecach, gotowanie, pranie, cerowanie.

Pomimo trudności ekspedycja okazała się dużym sukcesem. W jej trakcie udało się wykonać badania nad geomagnetyzmem, zjawiskami elektrycznymi w atmosferze i klimatem arktycznym.

Literat i reportażysta

Na podstawie doświadczeń z ekspedycji Centkiewicz napisał swoje debiutanckie książki: "Wyspę mgieł i wichrów" i "Czeluskina", obie wydane w 1934 roku. Zwłaszcza ta pierwsza została entuzjastycznie przyjęta przez czytelników.

Sam oceniał swój debiut literacki jako "niecodzienny i niezamierzony". Swój talent odkrył przypadkowo, kiedy relacjonował awarię radiostacji na Wyspie Niedźwiedzi w liście do swojej partnerki Aliny. – To mną wstrząsnęło do głębi. To było to, na co podświadomie czekałem, tym przeżyciem musiałem się podzielić. Pod koniec nocnego dyżuru ze zdumieniem zobaczyłem przed sobą stos zapisanych pospiesznie kartek. Taki był początek listu do Aliny, który pod koniec zimowania na Wyspie Niedźwiedzi liczył sobie stron czterysta. Bo tylko początek jest trudny - wspominał.

Wybuch wojny światowej w 1939 roku spowodował tymczasowe przerwanie jego kariery literackiej. Po upadku Powstania Warszawskiego w 1944 roku trafił do obozu przejściowego w Neuengamme, nieopodal Hamburga. Po zakończeniu wojny szybko powrócił do Polski.

– To był piękny okres. Jeden z najpiękniejszych w moim życiu. Zostałem powołany przez pełnomocnika rządu na energetyka – tak wspominał swoją pracę w Zjednoczeniu Energetycznym Okręgu Dolnośląskiego po wojnie.

Do pisania wrócił po wojnie. Współautorką książek od tego czasu była żona Alina, którą poślubił w 1939 roku. W Archiwum Polskiego Radia zachowały się wspomnienia małżonków o ich niecodziennym pierwszym spotkaniu w Alpach w latach 20.

W 1950 roku Cetkiewiczowie przeprowadzili się do Legionowa. Pisarz kontynuował swoją przedwojenną pracę w Państwowym Instytucie Hydrologiczno-Meteorologicznym. W 1956 roku małżonkowie przenieśli się do Warszawy. Od tego czasu utrzymywali się z pisania książek.

Do końca lat 70., Centkiewicz wydał samodzielnie oraz wspólnie z żoną Aliną kilkadziesiąt książek. Był jednym z największych polskich popularyzatorów wiedzy na temat Arktyki.

Zmarł 10 lipca 1996 roku w Warszawie.

sa/im

Powstanie Warszawskie - zobacz serwis specjalny

"Długo myślałem, że Olgierd Budrewicz nie istnieje" - napisał po jego śmierci dziennikarz Michał Ogórek w "Gazecie Wyborczej". - "Nazwiskiem Budrewicz podpisane były w »Przekroju« relacje z Ameryki Południowej, z Azji; człowiek - do tego jeden - nie mógł tam być. Kiedy Go poznałem, okazało się, że jest jeszcze bardziej nieprawdopodobny: będąc tam wszędzie, tak naprawdę wolał być na Żoliborzu".

Fascynowały go dzieje stolicy Polski. W audycji Polskiego Radia z 1985 roku powiedział, że Warszawa jest jego pasją, podróże traktuje natomiast jak pracę.

Olgierd Budrewicz urodził się 10 lutego 1923 roku w Warszawie, zmarł w tym samym mieście 20 listopada 2011 roku. Między tymi dwiema datami odwiedził i opisał ponad 160 krajów. Był autorem licznych reportaży zagranicznych, wydanych w kilkudziesięciu książkach, programów telewizyjnych, scenariuszy i komentarzy do dokumentów filmowych. Tworzył publicystykę poświęconą zagadnieniom polonijnym, przewodniki i publikacje podróżnicze. Wydał wiele książek poświęconych historii i współczesności Warszawy, artykułów, felietonów, szkiców i esejów, m.in. "Podróże do czterech rogów świata", "Jest Warszawa" i "Byłem wszędzie".

"Nauczyłem się Warszawy"

– Jestem obrzydliwie warszawski – mówił Olgierd Budrewicz we wspomnieniach nagranych w Polskim Radiu w 2001 roku. – Z tym miastem związany jestem już w trzecim pokoleniu, poza tym mam już tu córkę i wnuczkę. Nie tylko Polska jest ojczyzną, lecz także Warszawa, a nawet dzielnica, w której się długo mieszka – stwierdził.

Pierwsze teksty Olgierd Budrewicz pisał podczas Powstania Warszawskiego dla jednego z akowskich pism. Po wojnie pracował jako reporter miejski w popołudniówce "Wieczór Warszawy". – Chodziłem po gruzach stolicy, a potem po rusztowaniach – opowiadał. – Ponieważ się tu urodziłem, spędziłem okupację i widziałem zniszczenie Warszawy, mogę powiedzieć, że przeżyłem z tym miastem sporo. I chyba nauczyłem się Warszawy. Poznałem jej dobre cechy, a także przywary – powiedział.

Po okresie miejskiego dziennikarstwa Olgierd Budrewicz zaczął pisać książki o Warszawie, takie jak "Baedeker warszawski" w trzech tomach czy " Sagi warszawskie" - opowieści o rodzinach zasłużonych dla kultury tego miasta. Cudzoziemcom przyjeżdżającym do Polski varsavianista nie polecał jednak oczywistego zwiedzania miasta. – Zabytki, które zwykle poleca się w przewodnikach, są moim zdaniem średniej klasy, a jeżeli już, to są częściowo podfałszowane. Słynna była przecież sprawa warszawskiej Starówki, której UNESCO nie chciało wpisać na listę Światowego Dziedzictwa Ludzkości, twierdząc, że to falsyfikat – mówił.

"Ojciec wracał z podróży i zaczynał opowieść"

– Te podróżnicze opowieści były dla nas niezwykle atrakcyjne – opowiadała w 2016 roku Ewa Budrewicz, córka pisarza, autorka książki "Olgierd Budrewicz. Dżentelmen w podróży". – Wracał, siadał i nam opowiadał. Prawie od razu zabierał się również do pisania – mówiła.

W piątą rocznicę śmierci w 2016 roku Wiesław Ochman, śpiewak operowy i przyjaciel Olgierda Budrewicza, wspominał nie tylko jego wielką ciekawość świata, lecz także serdeczny stosunek do bliskich osób.

– Zawsze dowiadywałem się od niego czegoś nowego, bo niezwykle prosto opowiadał przygody, które mu się przydarzyły – powiedział Wiesław Ochman. – Jednak wyjątkowe u niego było to, iż cenił i zachowywał we wdzięcznej pamięci przyjaciół. Nie korzystał jednak z tych przyjaźni, ponieważ w życiu raczej dawał niż brał – mówił.

PR24/IAR/mc

Ferdynand Antoni Ossendowski był pisarzem, podróżnikiem, działaczem politycznym i dziennikarzem. Zmarł 3 stycznia 1945 roku.

– O jego życiu wiemy tylko to, co sam powiedział – prof. Zbigniew Kopeć w audycji Doroty Gacek z cyklu "Spotkania z Dwójką". – Korzystamy z jego wspomnień, utworów biograficznych i wywiadów, które udzielał prasie. Większość informacji pochodzi ze źródeł, których sam jest autorem.

Podróże inspirowane nauką

Dorastał na Kresach w rodzinie szlacheckiej o tatarskich korzeniach. Żył najpierw w Lucynie, na terenie dzisiejszej Łotwy, a następnie w Kamieńcu Podolskim. Jako nastolatek przeprowadził się do Petersburga, w którym ukończył gimnazjum.

– W tym czasie razem z wujem wyruszył na wyprawę, podczas której mieszkali w namiocie, polowali i łowili ryby. To był jego pierwszy kontakt z przyrodą, który później zaowocował podczas wędrówek przez Syberię, gdzie Ossendowski radził sobie doskonale – powiedział prof. Zbigniew Kopeć.

W Petersburgu ukończył studia chemiczne i podjął pracę naukową. W jej ramach odbywał ekspedycje po Azji, które stały się inspiracją dla jego pierwszych książek podróżniczych.

Już wtedy dał o sobie znać jego porywczy temperament. Z powodu udziału w demonstracjach studenckich musiał uciec z Rosji. Trafił do Francji i uczył się na Sorbonie, gdzie poznał samą Marię Skłodowską-Curie.

Powrócił do Rosji i ponownie udał się na ekspedycje naukowe na Syberię. Kolejny raz podpadł carskiej władzy za udział w proteście przeciwko represjom wymierzonym w Królestwo Polskie podczas rozruchów rewolucji 1905 roku. Dostał wyrok kary śmierci, która została zmieniona na półtora roku więzienia.

Po wyjściu na wolność tymczasowo się ustatkował i podjął pracę dziennikarza. Współpracował z rosyjskimi gazetami, a następnie zaczął pracę w polskim "Dzienniku Petersburskim".

Ferdynand Ossendowski podczas ekspedycji do Gwinei w dwudziestoleciu międzywojennym; Narodowe Archiwum Cyfrowe

Świadek rewolucji październikowej

W Petersburgu zastał go wybuch rewolucji bolszewickiej w listopadzie 1917 roku. Nie miał złudzeń co do nowej władzy i uciekł z miasta w kierunku dobrze znanej mu Syberii.

– Sądził, że tam odbędzie się walka. Pojawiła się Ententa i będzie wspomagać Rosję w zwalczaniu rewolucji. Znalazł się w szeregach tzw. białej armii admirała Aleksandra Kołczaka. Według swoich wspomnień był tam jednym z ministrów, co jest pewnie informacją grubo przesadzoną – mówił prof. Zbigniew Kopeć w audycji Polskiego Radia z 2017 roku.

Podczas zawieruchy wojennej Ferdynand Ossendowski wszedł w posiadanie dokumentów, które potwierdzały finansowanie Włodzimierza Lenina oraz pozostałych przywódców rewolucji październikowej przez Niemców. Ściągnęło to na niego nienawiść bolszewików, spotęgowaną jeszcze bardziej po wydaniu w 1930 powieści "Lenin", która demaskowała rewolucję oraz jej przywódcę.

Po klęsce Kołczaka dotarł do Mongolii, gdzie dołączył do grona zwolenników barona Romana von Ungerna-Sternberga, zwanego "krwawym baronem" ze względu na brutalne metody walki z bolszewikami. Jest to najbardziej tajemniczy rozdział życia Ossendowskiego, do końca nie wiadomo, czym zajmował się w Mongolii.

Pisarz-podróżnik

Po ucieczce z kraju opanowanego przez bolszewików dotarł do Stanów Zjednoczonych, w których w 1920 roku wydał książkę "Przez kraj ludzi, zwierząt i bogów". Opisał w niej swoją drogę przez Syberię i Mongolię. Powieść szybko stała się światowym bestsellerem i przyniosła autorowi rozgłos, ale również dyskusje na temat wiarygodności. Wiązały się z ambicjami naukowymi autora, który podpisywał się z tytułem "profesor doktor".

– Zarzucano Ossendowskiemu, że jest niekonkretny, a jego doświadczenia są niemożliwe do przeżycia. Mylił się w podstawowych sprawach odnośnie odległości, opisu gatunków i w związku z tym jest niewiarygodny jako naukowiec – mówił prof. Zbigniew Kopeć w audycji Doroty Gacek.

Ossendowski odpowiedział na krytykę. Dbał o wiarygodność następnych książek – podawał rozmówców, od których zasięgał informacji – oraz zrezygnował z naukowych pretensji.

Na początku lat 20. powrócił do Polski. Pomnażał fortunę zakrojoną na szeroką skalę działalnością wydawniczą. Wydał kilkadziesiąt książek podróżniczych i reportaży z rozlicznych podróży, m.in. do Afryki, Azji, ale również i po bezdrożach II Rzeczpospolitej.

Zmarł 3 stycznia 1945 roku w Grodzisku Mazowieckim. Śmierć najprawdopodobniej zaoszczędziła mu cierpień z rąk funkcjonariuszy NKWD, którzy dopuścili się nawet rozkopania jego grobu, aby potwierdzić, czy pisarz rzeczywiście umarł. Ossendowski był znienawidzony przez komunistów za wydaną w 1930 roku powieść biograficzną o Włodzimierzu Leninie – w której demaskował rewolucję październikową i jej przywódców – oraz za wspomnienia z Rosji z lat 1917-1920, w których opisywał zbrodnie bolszewików.

sa