Zakopiańczyk

Adam Bahdaj wychował się w Zakopanem, w którym przyszedł na świat 2 stycznia 1918 roku. W tym mieście skończył również szkołę powszechną i gimnazjum. Jego ulubioną formą spędzania czasu wolnego było wędrowanie po górach. Równie często jeździł na nartach. Jednak od najmłodszych lat największym marzeniem małego Adama było zostać pisarzem.

- Z okresu dzieciństwa pozostało mi tyle wspomnień, że wiele z nich wykorzystywałem później w moich książkach. Opisywane wrażenia i typy ludzkie pochodzą właśnie z tego okresu. W młodości stykałem się z różnymi problemami moralnymi i socjalnymi. Byłem czuły na te problemy. To właśnie zaważyło na mojej twórczości – mówił Adam Bahdaj w wywiadzie dla Polskiego Radia z 1971 roku.

 

Po zdaniu matury zapisał się na studia w systemie zaocznym na Wydziale Prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie oraz w Szkole Głównej Handlowej w Warszawie. Na co dzień pracował jako górski przewodnik po Tatrach.

Czasy okupacji

Wybuch II wojny światowej uniemożliwił dalszą edukację. Bahdaj wziął udział w wojnie obronnej 1939 roku. W warunkach okupacyjnych był jednym z kurierów tatrzańskich, którzy dostarczali meldunki i przeprowadzali przez góry ludzi związanych z Polskim Państwem Podziemnym do polskiej ambasady w Budapeszcie. Zagrożony aresztowaniem ze strony Niemców, uciekł na Węgry.

Pozostał tam do końca wojny, gdzie aktywnie włączył się w życie tamtejszej Polonii. Związał się tam z Kołem Literacko-Artystycznym "Start". W 1942 roku pod pseudonimem Jan Kot opublikował swój jedyny tom poezji pt. "Iskry pod młota". W jego liryce można było zauważyć silne wpływy skamandryckie. Bahdaj opiewał nie tylko krajobrazy i bliskie mu osoby, ale również... czołgi, samoloty i nowoczesne środki komunikacji, takie jak radio i telefon.

Rok później przetłumaczył na język polski poezję i ludowe pieśni węgierskie. Dokonując przekładu pieśni Seklerów - grupy etnicznej z Siedmiogrodu - zdobył się na ryzykowny zabieg, stylizując przekład na gwarę górali podhalańskich. Często sięgał po literaturę węgierską - jego ulubioną książką byli "Chłopcy z Placu Broni" Ferenca Molnara, a bohaterem literackim - Nemeczek. Swoje wojenne przeżycia przelał na papier w powieści pt. "Order z księżyca".

Pierwsze lata po wojnie

Pierwsze lata po powrocie do Polski w 1945 lat spędził jako dziennikarz, pracując dla kilku gazet. W latach 50. pod pseudonimem Dominik Damian wydał cztery powieści sensacyjne dla dorosłych. Choć książki były skierowane do dorosłych czytelników, pisarz otrzymał wiele listów od zachwyconej jego twórczością młodzieży. Wtedy postanowił napisać utwór przeznaczony specjalnie dla tej grupy odbiorców.

Bestsellerowy pisarz

- Sądzę, że góry szczególnie wpłynęły na rozwój mojej wyobraźni i fantazji – mówił Adam Bahdaj w wywiadzie dla Polskiego Radia z 1971 roku "Spotkanie z Adamem Bahdajem".

"Do przerwy 0:1", "Wakacje z duchami", "Podróż za jeden uśmiech", "Stawiam na Tolka Banana", "Telemach w dżinsach" - to tylko niektóre tytuły, które podbiły serca tysięcy młodych czytelników w PRL-u. Bahdaj w swoim dorobku mógł się pochwalić ponad 50 powieściami. Każdy z tytułów doczekał się kilku wznowień. Jego książki zostały przetłumaczone na 23 języki, w tym tak egzotyczne, jak np. wietnamski.

Przez wiele lat współpracował z Polskim Radiem. Jego utwory jako słuchowiska często wykorzystywała Redakcja Dziecięca Polskiego Radia. Niektóre jego powieści zostały zekranizowane.

Wartościowe powieści

Bohaterowie powieści Bahdaja wykazywali się odwagą, koleżeństwem, lojalnością, byli gotowi do poświęceń dla innych. Cechą wyróżniającą książki były przygody, które przeżywali bohaterowie, nadające utworom tempa. Klimat powieści był pełen humoru i ciepła. Bahdaj z humorem podkreślał słabości i drogę przemiany bohaterów.

Za największą wartość dla literackiego bohatera uważał odwagę. Dlaczego właśnie tę cechę?

Posłuchaj audycji "Portret z melodią. Spotkanie z Adamem Bahdajem".

- To literatura pogłębiona psychologicznie. Przygody nie istnieją dla samej przygody, a zagadki dla samych zagadek. Bahdaj stwarza je po to, by pokazać bohatera posiadającego wszystkie cechy wzorowego harcerza – mówiła powieściopisarka i krytyk literacki Ewa Nowacka w audycji "Wspomnienie o Adamie Bahdaju".

Uhonorowanie

Adam Bahdaj w 1970 roku w plebiscycie czytelników gazet "Płomyk" i "Świat Młodych" na najpopularniejszego pisarza został wyróżniony nagrodą "Orle Pióro". W 1974 otrzymał nagrodę Prezesa Rady Ministrów za całokształt twórczości dla dzieci i młodzieży. Powieść "Telemach w dżinsach" opowiadającą o nastoletnim Maćku poszukującym nieznanego ojca nagrodzono Srebrnymi Koziołkami na Biennale Sztuki dla Dziecka w Poznaniu w 1981 roku. Drugą część tej powieści - "Gdzie twój dom, Telemachu?" - wpisano na Honorową Listę Hansa Christiana Andersena w 1984 roku.

seb

Źródła: Archiwum Polskiego Radia, Krzysztof Woźniakowski, "Koło Literacko-Artystyczne "Start" (1942-1944): epizod z dziejów życia literackiego polskiego wojennego wychódźstwa na Węgrzech" w: Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis. Studia Historicalitteraria 12, s. 162-175, Kraków 2012

W powszechnej świadomości zapisał się przede wszystkim drugoplanowymi rolami filmowymi, choć zagrał także postaci wiodące w kilku mniej znanych produkcjach, takich jak "Mansarda" (1963), gdzie wcielił się w postać malarza Aleksandra Gierymskiego czy "Nieznany" (1964).

Z różnych powodów filmy te nie przetrwały próby czasu, natomiast stale wraca się do "Potopu" (1974) Jerzego Hoffmana, w którym Herdegen wcielił się w postać Jana Sakowicza, sługi księcia Bogusława Radziwiłła czy do "Faraona" w reżyserii Jerzego Kawalerowicza, w którym zagrał Pentuera. Również rola porucznika von Vormanna w posiadającym już status kultowego, serialu "Stawka większa niż życie" przetrwała w powszechnej pamięci zaraz obok Klossa i Brunera, mimo że Herdegen pojawił się tylko w jednym odcinku.

Dwie twarze

Leszek Herdegen był postacią dwuznaczną z co najmniej kilku powodów. To człowiek o pięknej wojennej karcie. W 1943 roku był zmuszony do pracy fizycznej, a następnie w wieku 15 lat wziął czynny udział w Powstaniu Warszawskim.

Był także erudytą obdarzonym nieprzeciętną inteligencją. Niestety, nie uniknął jednak częstego w okresie stalinizmu nadmiernego uwikłania ludzi kultury we flirt z narzuconą władzą. W jego wypadku miało to dosyć przykry wymiar. Leszek Herdegen był jednym z 53 sygnatariuszy Rezolucji Związku Literatów Polskich w Krakowie wyrażającej poparcie dla stalinowskich władz PRL po wyroku skazującym duchownych katolickich na karę śmierci w sfingowanym procesie pokazowym, zwanym procesem księży kurii krakowskiej.

Niewiele zmienia tutaj fakt, że obok Herdegena, wśród sygnatariuszy pojawiają się znakomite nazwiska Jana Błońskiego, Kornela Filipowicza, Ludwika Flaszena, Andrzeja Kijowskiego, Sławomira Mrożka, Tadeusza Nowaka, Juliana Przybosia czy Wisławy Szymborskiej. Treść rezolucji była haniebna i kreowała złudzenie o poparciu społecznym dla wyroków śmierci dla kilku księży oskarżonych o współpracę z amerykańskim wywiadem i to przed ich wykonaniem.

Mógł to być więc gwóźdź do trumny oskarżonych (komuniści nie byli pewni, czy ich stracić, a stanowisko literatów miało rozwiać te wątpliwości). Nie był nim tylko dlatego, że miesiąc po ogłoszeniu rezolucji zmarł Stalin i wyroków wykonać nie zdążono.

Czyn, który niektórzy próbowaliby pewnie tłumaczyć presją grupy czy przedstawicieli władzy, Herdegen niestety dopełnił jeszcze publikowanymi w tym okresie tekstami. Po ukazaniu się w 1952 roku debiutanckiego tomiku Wisławy Szymborskiej pod tytułem "Dlatego żyjemy", w którym poetka podpisuje się obiema rękami pod powszechnie panującą doktryną komunistyczną, Herdegen napisał recenzję, która jest peanem na cześć poetki i stalinowskiego reżimu zarazem.

W okresie przemian październikowych popularny aktor odegrał jednak pozytywną rolę. W 1956 roku zagrał Hamleta w spektaklu w reżyserii Romana Zawistowskiego, ze scenografią Tadeusza Kantora, o którym Jan Kott w recenzji pod tytułem "Hamlet po XX Zjeździe" pisał w ten sposób:

"Ten Hamlet w Starym Teatrze jest bardzo młody, jest młody przede wszystkim aktorsko. Leszek Herdegen ma autentyczną świeżość gestów i wzruszeń. Nic z teatralnej rutyny. Jest zbuntowany jak młodzi chłopcy z "Po prostu", a jednocześnie ma w sobie coś z wdzięku Gerarda Philippe’a. Ma niewygaszoną pasję, jest chwilami dziecinny w swojej gwałtowności. Jest niewątpliwie prymitywniejszy od wszystkich dawnych Hamletów. Jest cały w działaniu, nie w refleksji. Jest wściekły. To młody skandalista, który się upaja własnym oburzeniem. Ale odzyskał zdolność do czynu. To Hamlet po XX Zjeździe. Jeden z wielu".

Mimo zagrania roli, którą pewnie można by nazwać mianem pokoleniowej, bo symbolizowała wolnościowe nastroje społeczeństwa, wrażenie pewnego "hamletycznego złamania" przylgnęło na stałe do Leszka Herdegena.

W kolejnych latach nie unikał ról w produkcjach nachalnie przekłamujących rzeczywistość, przy czym serial "Stawka większa niż życie" jest tu jednym z łagodniejszych przykładów. Zagrał między innymi w filmie "Kwiecień" (1961) o losach żołnierzy II Armii Wojska Polskiego dowodzonych przez generała LWP Karola Świerczewskiego, czy w filmie "Nieznany" (1964) opowiadającym z kolei o żołnierzach Armii Berlinga. Oba filmy wyreżyserował Witold Lesiewicz na podstawie scenariuszy Józefa Hena.

W 1977 roku wystąpił z kolei w serialu o II wojnie światowej, który ZSRR koprodukował z Polską, Węgrami, Czechosłowacją, NRD, Bułgarią i Rumunią, pod wszystko mówiącym tytułem "Żołnierze wolności".

Z drugiej strony w wielu filmach stworzył role na bardzo wysokim poziomie artystycznym, które mocno zapadały w pamięć, nawet jeśli były niewielkie pod względem objętościowym. We wspomnianym "Faraonie" udowodnił, że jest aktorem o niezwykłej, filmowej twarzy, która pozwala mu z łatwością odnaleźć się w dowolnej epoce historycznej.

- W "Faraonie" Herdegen prawie nie ma charakteryzacji, a jest postać. Bardzo znacząca, moim zdaniem, najlepsza postać – mówił Jan Kłossowicz, krytyk.

Niezwykle ważne w tej sprawie było też to, że Jerzy Kawalerowicz razem ze współpracującym przy filmie wybitnym operatorem Jerzym Wójcikiem, potrafili dostrzec i pięknie sfilmować naturalne walory Herdegena.

Również rola w "Potopie" przykuwa swoją wyrazistością. Herdegen wydaje się być człowiekiem przeniesionym na plan filmowy wprost z XVII wieku. Natomiast rola, która mogła otworzyć mu drzwi do wielkiej filmowej kariery, okazała się niewypałem, chyba nie tylko z winy samego Herdegena, który pewnie nie powinien się zgadzać na zbyt "barokową" charakteryzację, czemu zawsze był przeciwny.

- On grał Gierymskiego. Był to film o wielkim malarzu, geniuszu, pijaku, wszystko tam było. Oblepili go brodą, wąsami, peruką. A w środku był Leszek Herdegen, który nie cierpiał tego. Wszystko w tym filmie było świetne, tylko nie było Gierymskiego, był Leszek Herdegen – wspominał swoje wrażenia po obejrzeniu "Mansardy" w reżyserii Konrada Nałęckiego przyjaciel aktora Antoni Pszoniak w audycji Polskiego Radia.

- To było przecharakteryzowane – dodała aktorka Irena Jun.

Wart odnotowania wydaje się też udział Herdegena w dwóch filmach krótkometrażowych, za to zrealizowanych przez bardzo zdolnych reżyserów, którzy zasłynęli później bardzo wyraźnym, autorskim "językiem pisma". Chodzi o filmy "Dzień listopadowy" (1970) w reżyserii Edwarda Żebrowskiego oraz "Oczy uroczne" (1976) w reżyserii Piotra Szulkina. Oba filmy cieszyły się uznaniem i kto wie, czy gdyby Leszek Herdegen żył dłużej, nie zagrałby swojej życiowej roli w filmie któregoś z tych twórców.

Teatr

Herdegen jako aktor "intelektualny" mógł silnie rozwinąć skrzydła w teatrze. Sukcesu na miarę "Hamleta" już jednak nie powtórzył, choć zdarzały mu się role wybitne.

- Caligula, Makbet, to były wielkie role. Miał intelektualny stosunek do roli. Wynikało to na pewno z wykształcenia, z tego, że obok tego, że był aktorem, był też krytykiem, był bardzo oczytany. W tym co grał, był dystans – mówił Jan Kłossowicz.

- Był człowiekiem o ogromnym poczuciu humoru. W teatrze poczucie humoru pozwala widzieć pewne magiczne miejsca w tekście i rozwiązywać je właśnie dystansem, niedosłownie – dodawała aktorka Irena Jun. - Było coś niezwykłego w jego fizyczności. Nie tylko w jego głosie, bardzo charakterystycznym, rozpoznawalnym. W wyrazie jego twarzy było coś, co pozwalało wierzyć jego postaci, w której on pozostawał sobą. Czyli on był Dantem i był to Dante Leszka Herdegena – komentowała rolę kolegi w "Boskiej komedii".

Wspomniany głos aktora był kolejnym, po plastycznej twarzy, atutem, który świetnie sprawdzał się w teatrze, a nawet zaowocował trwającą od 1965 roku współpracą z Filharmonią Krakowską.

 - Miał partie mówione w oratoriach u Honeggera, u Schonberga, u Pendereckiego. Wyjeżdżał z tymi koncertami w świat. To było fantastyczne połączenie jego głosu i umiejętności interpretacji tekstu z muzyką – wspominał Kłossowicz.

Z kolei aktor Stanisław Brudny w ten sposób komentował umiejętności przyjaciela:

- Posiadał coś nieuchwytnego i niespotykanego. W gruncie rzeczy każdy wypowiadany tekst był jakąś poetycką metaforą. Istniała tam pauza i jego świetny głos. Był to aktor poeta.

Leszek Herdegen stworzył wiele ról teatralnych najpierw w teatrach krakowskich: Starym i Słowackiego oraz w Teatrze Wybrzeże w Gdańsku, później po 1970 roku w teatrach warszawskich: Studio i Powszechnym.

Zdaniem Antoniego Pszoniaka, gdyby chciał, osiągnąłby więcej: - Mógł wszystko. Mógłby grać u Jarockiego, u Swinarskiego, a on słuchał swojej żony, która nie pozwoliła mu odejść.

Herdegen przez całe lata współtworzył bowiem spektakle reżyserki Lidii Zamkow, prywatnie jego żony. Uważał widocznie, że winien jest jej lojalność i dłuższa współpraca z którymś z wielkich reżyserów tego czasu byłaby formą zdrady. Tajemnicą ich związku pozostanie, co dokładnie powodowało nim przy podejmowaniu tej decyzji. Niemniej jednak praca przy spektaklach żony nie była pozbawiona interesujących artystycznych wyzwań - Obecność Leszka w wybitnych spektaklach Lidii Zamkow była czymś niesłychanie znaczącym - wspominała Irena Jun.

Teatr TV

Być może poświęcone w części ambicje zawodowe, Herdegen mógł choć w części zrealizować w spektaklach Teatru TV. - W Teatrze TV grał Makbeta w 1966 roku, grał tytułową rolę w "Lordzie Jimie" w 1972, grał Króla Edypa w 1975, Judyma w adaptacji "Ludzi bezdomnych". Grał Edgara w "Play Strindberg" i Chopina w "Lecie w Nohant". To są ogromne role. To jest osobny rozdział w jego twórczości aktorskiej – przekonywał Kłossowicz.

Poeta

Swoiste złamanie czy niespełnienie widoczne na wielu płaszczyznach życia Leszka Herdegena przełożyło się również na rozdwojenie jego zainteresowań. Obok kariery aktorskiej prowadził równoległą działalność literacką.

- On pisał, zajmował się krytyką, a nawet kierował działem krytyki w "Życiu literackim". Jednocześnie skończył szkołę aktorską – wspominał krytyk teatralny Jan Kłossowicz w audycji o Leszku Herdegenie na antenie Polskiego Radia.

Sam Herdegen mówił o tym w ten sposób:

- Przede wszystkim uważam się za aktora. Poza pewnym okresem mojego życia, kiedy byłem oddany wyłącznie literaturze. Był okres w czasie studiów, kiedy ze szkoły aktorskiej, na własne życzenie wystąpiłem. Przestałem studiować, myśląc naiwnie, że studia aktorskie przeszkadzają mi w pełnym oddaniu się zagadnieniom literackim – wspominał w wywiadzie dla Polskiego Radia.

Literatury jednak nie porzucił. - Ten typ wyobraźni, który od czasu do czasu, rzadko bo rzadko, każe mi coś napisać, jest typu kontemplacyjnego - dodawał.

Herdegen poza tekstami krytycznymi tworzył także poezje. Możliwe, że jego złamanie mające swoje początki w okresie stalinowskim właśnie tutaj znalazło odzwierciedlenie. W jednym z wierszy pisał, że "daremnie opiera się na swojej laseczce trzcinowo-moralnej".

Dziennikarka Polskiego Radia, która przeprowadzała z Herdegenem wywiad na temat jego twórczości, stwierdziła: "Nigdzie pan nie jest mocny, panie Leszku w tych wierszach, wszędzie obawia się pan jakiejś słabości losu ludzkiego, słabości świata, słabości samego siebie. To mnie zastanawia, bo mocno pan stoi w życiu i na scenie".

- Tutaj potwierdza się teza o złożoności ludzkiej natury – odpowiedział tajemniczo poeta.

Czy był to jakiś rodzaj wyznania winy? Niewykluczone. W wierszu pod tytułem "Piosenka o insulinie" Herdegen kontempluje z kolei świat codzienności pacjenta szpitalnego i ciężko oprzeć się wrażeniu, że powodem leczenia podmiotu lirycznego jest choroba alkoholowa, na którą cierpiał Herdegen i w związku z którą zmarł. 

Choroba chorobą, ale bywa i tak, że dolegliwości ciała zaczynają się od duszy. Czy aktora dręczyły "grzechy młodości" lub jego późniejsze uwikłanie w komunistyczne narracje?

Leszek Herdegen jako człowiek o nieprzeciętnej wrażliwości i inteligencji musiał zdawać sobie sprawę z niejednoznaczności swoich poczynań. W tej perspektywie zdaje się być ofiarą złamanych czasów, w których przyszło mu żyć.

az

Mówił, że aktorstwo to nie jest zawód dla poważnego mężczyzny. Być może za poglądem aktora stał przez wiele lat negatywny stosunek jego ojca do obranej przez syna drogi życiowej. Stary Fetting był poważnym panem architektem i nie rozumiał, dlaczego Edmund chce zostać komediantem. Musiała minąć dekada, żeby po spektaklu "Zbrodnia i kara" w Teatrze "Wybrzeże" w reżyserii Zygmunta Hubnera, w którym Fetting grał Raskolnikowa, ojciec serdecznie uściskał syna, dodając do tego wylewny komentarz: - Wiesz, nie spodziewałem się.

- Po tym spektaklu mój ojciec zmienił się o 180 stopni w kwestii akceptacji mojego zawodu – wspominał Edmund Fetting w audycji Polskiego Radia.

Trudne początki

Wcześniej jednak, kiedy został usunięty ze szkoły teatralnej za "brak talentu" (ponadto zdaniem pedagogów był "za smutny"), w trudnym czasie na pewno nie pomagał mu brak wsparcia ze strony ojca. Mimo nieukończenia szkoły Edmundowi udało się zadebiutować w spektaklu "Przyjaciel przyjdzie wieczorem" w Teatrze Ziemi Opolskiej w Opolu.

Po kilku latach występów na tej scenie przeniósł się do Kalisza, a następnie do Łodzi, gdzie miał okazję współpracować miedzy innymi z Kazimierzem Dejmkiem. U Hubnera w Teatrze Wybrzeże zaczął pracować od 1957 roku, kiedy to wystąpił w "Szewcach" Stanisława Ignacego Witkiewicza. Następnie był "Makbet", w którym Fetting zaproponował udaną interpretację postaci Banka. W 1958 roku przyszła wspomniana rola w "Zbrodni i karze".

Raskolnikow

Kreacja Fettinga była znakomita i prawdopodobnie jest to jego największe teatralne osiągnięcie. Zaważyło też na tym, że aktor związał się na długie lata z ludźmi, którzy tworzyli teatr Hubnera.

- To, co nosiłem w sobie i czego nie zapomnę, to jest "Zbrodnia i kara" w Teatrze Wybrzeże – wspominał aktor w audycji Polskiego Radia. - Mnie zafrapowała po prostu strona psychologiczna, ponieważ ja najbardziej lubię grać w życiu to, co jest pogmatwane, krzywe, zwyrodniałe, złe czy dobre - wszystko jedno, ale jakieś wypaczone przez życie. I to odnalazłem w Dostojewskim.

Rolę docenili także krytycy. Zenon Ciesielski w Pomorzu pisał: - Bardzo trudną rolę Raskolnikowa grał Edmund Fetting. Sukces "Zbrodni i kary" osiągnięty został w dużym stopniu dzięki niemu.

Wybitny reżyser zaufał Fettingowi, powierzając szereg kolejnych ról w swoich spektaklach.

- Ja grałem w okresie Wybrzeża, za dyrekcji Hubnera to, co my nazywamy "od Hamleta do bajadery". Ja sobie nie wyobrażam dyrektora, który nie miałby zaufania do aktora i obsadzał go w tak olbrzymich i tak znakomitych rolach. One po części mi się udały, po części mi się nie udały - to jest normalne w naszym zawodzie, niemniej to był okres ten najbardziej gorący - wspominał Fetting w audycji Polskiego Radia. - Co więcej to był okres, kiedy miałem lat 30, 33 a ja zawsze będę podkreślał, że wierzę w wiek chrystusowy. To jest moment, kiedy w człowieku drzemią chyba największe siły, największy temperament. My potem trochę kostniejemy, o czym żeśmy na wstępie wspomnieli. I trudno się dziwić, bo i lata przychodzą i zmartwienia przychodzą i inne spojrzenia na teatr przychodzą.

Kariera teatralna

W 1960 roku na deskach Teatru Wybrzeże Fetting zagrał też w paru spektaklach Andrzeja Wajdy, w tym w "Hamlecie" w roli tytułowej. Od 1961 roku aktor występował w Teatrze Dramatycznym, gdzie przez kilka kolejnych lat miał okazję pracować z kolejnym wybitnym reżyserem – Konradem Swinarskim.

W 1965 roku Fetting wystąpił gościnnie w Teatrze Komedia w musicalu "My Fair Lady". Miał tutaj możliwość wykorzystania swoich talentów muzycznych. Jego rola Higginsa cieszyła się dużym powodzeniem.

Po Teatrze Dramatycznym, występował przez kilka lat w Teatrze Ateneum, a od 1975 roku ponownie pod dyrekcją Hubnera w warszawskim Teatrze Powszechnym, gdzie zaczyna od "Sprawy Dantona" w reżyserii Andrzeja Wajdy. Po kilku latach występów w Powszechnym następuje pewne spowolnienie dynamiki jego kariery. Dostawał coraz mniejsze role albo w ogóle był pomijany przy tworzeniu obsady.

- Za mną chodził repertuar typu Ritner, Zapolska, po prostu mieszczański repertuar – wspominał Fetting.

Faktem jest, że w inteligenckim teatrze Hubnera nie było zbyt wielu ofert tego typu. W tym czasie Fetting grał za to dosyć sporo w filmie, choć nie są to bardzo duże role.

W 1977 roku grał gościnnie Chopina w "Lecie w Nohant" w Teatrze Rozmaitości. Jest to wyzwanie o tyle ciekawe, że Fetting fizycznie w niczym nie przypominał wybitnego kompozytora, mógł natomiast wykorzystać swoje talenty muzyczne.

W 1981 roku miał okazję zetknąć się w pracy przy spektaklu "Upiory" na podstawie Henrika Ibsena z kolejnymi wybitnymi twórcami – Erwinem Axerem i Maciejem Prusem, którzy przedstawienie wyreżyserowali wspólnie. W połowie lat 80. kolejnym ciekawym przedstawieniem które współtworzy jest ponownie "Zbrodnia i kara" w Teatrze na Woli w reżyserii Waldemara Matuszewskiego, w której tym razem wciela się w postać Porfirego.

Estrada

Równolegle do kariery aktorskiej Fetting rozwijał działalność muzyczną. Pierwsze jego kontakty z muzyką sięgają jeszcze lat okupacji (fascynacja zespołem braci Brodzińskich, orkiestrą George'a Scotta, pianisty Stępowskiego). Od lat 40. interesuje się jazzem i zaczyna kolekcjonować nagrania z muzyką jazzową.

Pod opieką brata – pianisty rozpoczął naukę gry na fortepianie. Zadebiutował jako muzyk razem z jazzową grupą "Marabut" w sezonie 1947/1948, grając na pianinie i akordeonie. Po powrocie do Warszawy związał się z Polskim Radiem jako aktor, konferansjer i piosenkarz. Tą działalnością zajmował się aż do śmierci. Szybko zaczął być kojarzony z balladą. W tym gatunku powszechnie uznawano go za mistrza. Wrodzony smutek wytykany aktorowi przez profesorów PWST znalazł tu chyba swoje idealne zastosowanie.

Często wykonywał piosenki o proweniencji jazzowej skomponowane przez Krzysztofa Komedę, Andrzeja Trzaskowskiego, Andrzeja Kurylewicza, Krzysztofa Sadowskiego, Adama Walacińskiego czy Macieja Małeckiego.

Największy rozgłos przyniosło mu wykonanie piosenki do filmu "Prawo i Pięść" (1964) w reżyserii Jerzego Hoffmana, skomponowanej przez Komedę do słów Agnieszki Osieckiej "Nim wstanie dzień". Innym popularnym przebojem Fettinga była piosenka tytułowa do serialu "Czterej pancerni" (1966–1970) w reżyserii Konrada Nałęckiego. Utwór skomponował Andrzej Walaciński również do słów Osieckiej.  

Edmund Fetting wykonywał także liczne piosenki ze światowego repertuaru na przykład Charlesa Aznavoura czy Kurta Weila. Brał udział w licznych koncertach estradowych.

Być w zgodzie ze sobą

Jaki był najbardziej charakterystyczny rys twórczości artystycznej Edmunda Fettinga? Być może istotny trop podał Aleksander Bardini, wypowiadając się w audycji Polskiego Radia na temat swojego kolegi po fachu. Zdaniem aktora największą wartością, jaką wnosił Fetting była jego autentyczność.

- Fetting nie proponuje rzeczy niezgodnych ze sobą. Masa ludzi jest bardzo zajęta tym, żeby udawać kogoś innego niż jest. On tego nie miał – tłumaczył Bardini. Zatem aktor, który nie udaje kogoś innego? - On nie może postaci nie przepuścić przez siebie, przez ten filtr delikatności – doprecyzowywał znajomi Fettinga.

az

Niezależnie od przeżytych zdarzeń dla nas zawsze będzie Ireną Kamińską z "Wojny domowej", lub ciocią Ulą z "Podróży za jeden uśmiech", lub Krzeszowską z "Lalki", lub Celiną Powroźną z "Czterdziestolatka" i "Czterdziestolatek. 20 lat później", lub Adelą z "Plebanii", lub Eleonorą Gabriel ze "Złotopolskich"..., a to tylko role w serialach telewizyjnych, których było znacznie więcej niż wymienione powyżej.

Do ról wrócimy jeszcze w dalszej części – teraz warto zapoznać się z Jej niesamowitym życiorysem, bo on jest prawdziwym powodem szacunku i uznania. Ten szacunek, to uznanie wyrażano wiele razy choćby przyznając odznaczenia i wyróżnienia – wśród nich są: Krzyż Kawalerski, Krzyż Oficerski i Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski, Krzyż Partyzancki, Krzyż Armii Krajowej, Warszawski Krzyż Powstańczy czy Złoty Medal "Zasłużony Kulturze Gloria Artis". Do tych wspaniałych odznaczeń dochodzą też takie wyróżnienia, jak Odznaka honorowa "Za Zasługi dla Warszawy" czy Kawaler Orderu Uśmiechu.

Te honory pozwalają przypuszczać, że siedemnastoletnia dziewczyna bardzo szybko wkroczyła w dorosłe życie wraz z wybuchem II wojny światowej. W każdej chwili pokazywała swoją ogromną siłę, polską duszę i niezłomną odwagę... mimo tych wszystkich zdarzeń, które złamałyby niejednego. Dość powiedzieć, że podczas Powstania Warszawskiego, oprócz pseudonimu "Alina", nazywano ją też "Setka", właśnie ze względu na fakt, że w 100 proc. można było na nią liczyć w każdej sytuacji. Bliscy Pani Aliny twierdzą, że tak było zawsze, nie tylko w czasie tego powstańczego zrywu.

Wracając do lat wcześniejszych: urodziła się 16 kwietnia 1923 roku w dobrze sytuowanej rodzinie, w której wartości patriotyczne i narodowe miały swoją wagę i były wpajane od wczesnego dzieciństwa. Ojciec Pani Aliny, Stanisław Janowski, był adiutantem generała Józefa Dowbor-Muśnickiego. Stryj Pani Aliny, Bohdan Janowski, oficer Wojska Polskiego, zginął wśród innych pomordowanych w Katyniu.

Nie tylko te wojskowe wzorce wpływały na myślenie młodej dziewczyny. Matka Pani Aliny, Marcelina z domu Rymkiewiczówna, była śpiewaczką operetkową... poświęcając swoją karierę życiu rodzinnemu. W domu Pani Aliny sztuka zawsze była ważnym elementem edukacji, co przyniosło owoce w powojennym życiu Janowskiej.

W pierwszych miesiącach wojny została uwięziona, wraz z matką i bratem, w obozie jenieckim pod Olsztynkiem, skąd trafiła do pracy przymusowej w ogrodach wilanowskich. W kwietniu 1942 aresztowana pod zarzutami współpracy z organizacjami Polski Podziemnej i pomocy rodzinie żydowskiej. Osadzona na warszawskim Pawiaku, maltretowana i wielokrotnie przesłuchiwana w areszcie śledczym Gestapo przy Alei Szucha. Po siedmiu miesiącach katorgi, została zwolniona z początkiem listopada.

Wzięła udział w Powstaniu Warszawskim jako łączniczka dowództwa batalionu "Kiliński". Jej rola była bardzo ważna choćby z faktu, że batalion ten został podzielony na dwa zgrupowania i operował w rejonie Śródmieścia i częściowo Woli – komunikacja więc była nieodzowna. To jej batalion zasłynął zdobyciem Prudentialu przy placu Napoleona, a także gmachu Poczty Głównej i gmachu PAST-y.

W tym samym batalionie walczył także znany aktor Zdzisław Maklakiewicz pod pseudonimem "Hanzen". "Alina" była w powstaniu od pierwszego dnia – 1 sierpnia 1944 roku – aż do 4 października. Po upadku powstania przedarła się do podwarszawskich Tworek, gdzie przebywali Jej rodzice.

Równolegle z wydarzeniami wojennymi młoda dziewczyna marzyła także o innych aktywnościach, tych artystycznych, dalekich od zgiełku armat i wystrzałów karabinów maszynowych. Wojna nie przeszkadzała i takiej działalności. W Warszawie można było natknąć się na występy słynnego duetu Witolda Lutosławskiego i Andrzeja Panufnika. Razem występowali w różnych kawiarniach, a szczególnie dla polskiej publiczności w domach prywatnych. W tych występach, w 1943 roku, wzięła też udział Alina Janowska, zapowiadana wówczas przez samego Jerzego Waldorfa.

Po wojnie te artystyczne zainteresowania zaprowadziły Ją do łódzkiego Teatru Syrena, a stamtąd trafiła na plan głośnego filmu "Zakazane piosenki" (1946) w reżyserii Leonarda Buczkowskiego. Scena, w której aktorka śpiewa na ulicy słynne "Czerwone jabłuszko" na zawsze pozostaje w pamięci. U tego reżysera zagrała jeszcze w trzech filmach. Buczkowski był reżyserem także kolejnego wielkiego filmu – komedii "Skarb", w której Janowska zagrała Basię, siostrzenicę Małkowej. Był to rok 1948, w którym zdała też eksternistyczny egzamin aktorski. Kolejna wielka rola to Lucyna w filmie Andrzeja Wajdy "Samson" (1961), na podstawie powieści Kazimierza Brandysa pod tym samym tytułem.

Późniejsze filmy znane są szerokiej publiczności, a grając w nich zazwyczaj role drugoplanowe była tak sugestywna, że nie sposób o niej zapomnieć. Wystarczy wymienić tytuły: "Dzięcioł", "Podróż za jeden uśmiech", "Dulscy", "Miłość z listy przebojów", "Och, Karol", "Femina" czy "V.I.P".

W roku 1991 zagrała jedną ze swoich najbardziej rozpoznawalnych ról – jako Halina Należyty była koleżanką ciotki Lusi (Irena Kwiatkowska) – najbliższej rodziny Ryszarda Ochódzkiego (Stanisław Tym), głównego bohatera "Rozmów kontrolowanych" w reżyserii Sylwestra Chęcińskiego. Jak pamiętamy była to druga część kultowego "Misia".

Gdziekolwiek się pojawiła, w którymkolwiek filmie czy serialu, zawsze nie pozwalała o sobie zapomnieć. Jej gra była bardzo wyrazista i przypadająca widowni do gustu. Nam pozostaje wyszukiwać te chwile z Jej postaciami, choćby na stronach Telewizji Polskiej w dostępnych tam filmach i serialach. Aktorka Alina Janowska odeszła od nas w listopadzie 2017 roku.

PP