"To miasto ma całkowicie zniknąć z powierzchni ziemi i służyć jedynie jako punkt przeładunkowy dla transportu Wehrmachtu. Kamień na kamieniu nie powinien pozostać" – tak w rozkazie z 9 października 1944 pisał Heinrich Himmler. Niemcy byli blisko osiągnięcia tego celu. Zniszczyli prawie całą Warszawę. Zbombardowano setki bezcennych zabytków, zniknął Zamek Królewski, katedra warszawska i Pałac Saski.

Stolica była niszczona w wieloletnim procesie. Już we wrześniu 1939 roku w gruzach legło 10 proc. miasta. Kolejne zniszczenia nastąpiły po likwidacji getta oraz po upadku Powstania Warszawskiego, kiedy zburzono resztę tego, co pozostało.

Pod koniec wojny, w styczniu 1945 roku w Warszawie zniszczonych było 85 proc. budynków, 90 proc. zakładów przemysłowych, wszystkie mosty i 30 proc. urządzeń podziemnych. W mieście znajdowało się 20 milionów metrów sześciennych gruzu, olbrzymie ilości min i niewybuchów.

Powstanie Warszawskie - zobacz serwis specjalny

Już na początku 1945 roku pierwsi warszawiacy zaczęli wracać na lewy brzeg Wisły. Widzieli zdewastowane, martwe ruiny. Silne jednak było przywiązanie do tego miejsca i chęć pozostania w nim. I choć decyzja o odbudowie stolicy miała charakter polityczny, bez zaangażowania mieszkańców nie zostałaby zrealizowana. 3 stycznia 1945 Krajowa Rada Narodowa podjęła decyzję o konieczności odbudowy Warszawy i ustanowienia jej stolicą niepodległej Polski.

– Zgoda na odbudowę Warszawy była powszechna i podjąłby ją każdy suwerenny rząd, ale niesuwerenny i tymczasowy rząd ówczesny, wbrew prawdzie, chciał się zaprezentować społeczeństwu jako jedyny orędownik tej oczywistej idei – mówił dr Janusz Osica.

Doburzanie stolicy

Bolesław Bierut oznajmił, iż "odbudowa stolicy jest koniecznością, choć będzie to zadanie wymagające wielkiego wysiłku".

Według historyka lubelski PKWN i zastępujący go od nowego roku Rząd Tymczasowy miał niewiele atutów propagandowych, więc decyzja ówczesnych władz o odbudowie Warszawy była celną inicjatywą. Zgadzała się ona z opinią większości Polaków, którzy uważali, że stolicę trzeba odbudować jak najszybciej i to bez względu na cenę.

Ten entuzjazm władze wykorzystały do przekształcenia Warszawy na socjalistyczną modłę. W 1945 roku nowe władze przeprowadziły bezprecedensową akcję doburzania Warszawy. Było to związane z planami Biura Odbudowy Stolicy, które powstało w lutym 1945 roku. Urbaniści z BOS, zgodnie z modernistycznymi prądami przedwojennymi i niejako zapowiadając nadchodzący socrealizm, przewidywali, że odbudowana Warszawa ma być miastem szerokich arterii. W tym celu wyburzone zostały zachowane po wojnie kamienice m.in. na Marszałkowskiej, Lesznie i Chłodnej.

Przenosiny stolicy?

Pojawiały się również głosy tych, którzy zszokowani bezmiarem zniszczeń Warszawy uważali, że – ten ocean ruin należy pozostawić jako symbol hitlerowskiego barbarzyństwa – dodawał dr Janusz Osica – przestrogę dla przyszłych pokoleń, a stolicę kraju przenieść do innego miasta np. niezniszczonej i usytuowanej w centrum kraju Łodzi.

Decyzja o rekonstrukcji zabytków, odtworzeniu Starego Miasta, Nowego Miasta, zabudowy Krakowskiego Przedmieścia i Nowego Światu, była niezwykle odważna i zupełnie pionierska w skali świata. Była ona złamaniem obowiązujących doktryn konserwatorskich.

W 1980 roku zrekonstruowane warszawskie Stare Miasto wpisano na listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego UNESCO jako unikatowe dzieło konserwatorskie i architektoniczne.

mk/bm

Kompleks stojący na dzisiejszym placu Piłsudskiego pierwotnie należał do Jana Andrzeja Morsztyna, a przez lata zmieniał właścicieli i funkcje. Ostatecznie został zniszczony przez Niemców po upadku Powstania Warszawskiego. Razem z Pałacem Saskim wysadzony w powietrze został przyległy do niego Pałac Brühla oraz pomnik księcia Józefa Poniatowskiego.

Pałac Saski w 1932 roku, źr. "Budownictwo Wojskowe", Warszawa 1935, Wikipedia/dp

Od Morsztyna do Sasów

Barokowy pałac, jeden z większych w ówczesnej stolicy, wzniósł w 1661 roku Jan Andrzej Morsztyn. Nieco ponad pół wieku później, w 1713 roku, kupił go król August II. Rozbudowa pałacu zakończyła się w latach 40. XVIII wieku za czasów Augusta III. Wówczas Pałac Saski był już ogromnym kompleksem dworu królewskiego z rozbudowanym ogrodem. Przyłączono do niego także Pałac Brühla i rezydencję bp Potockiego.

– To miejsce, zagospodarowane przez Sasów z wielkim dziedzińcem przed pałacem, dało Warszawie wreszcie reprezentacyjną przestrzeń, której to miasto wcześniej nie miało – mówił Justynie Piernik w 2007 roku Andrzej Sołtan, wicedyrektor Muzeum Historycznego Miasta St. Warszawy.

Powolny upadek

Kiedy zmarł August III, pałac, będący chlubą Sasów i całej Warszawy, zaczął powoli upadać. Najpierw pomieszczenia pałacowe wynajmowano na mieszkania, czy biura, później w części budynku mieściło się nawet liceum. Po powstaniu listopadowym trzeba było przebudować pałac. Podjął się tego na zlecenie Iwana Skwarcowa, rosyjskiego kupca, Adam Idźkowski. To dzięki niemu znamy Pałac Saski w stylu klasycystycznym. Wówczas też rozebrano środkową część kompleksu stawiając w tym miejscu kolumnadę w stylu korynckim. Od 1862 do 1915 roku budynek zajmowała carska armia.

Po odzyskaniu niepodległości pałac wrócił w polskie ręce. Znajdował się w nim Sztab Generalny Wojska Polskiego, a przed budynkiem postawiono pomnik księcia Józefa Poniatowskiego. W 1925 roku pod kolumnadą w centralnym punkcie pałacu urządzono Grób Nieznanego Żołnierza.

W latach 30. XX wieku w Pałacu Saskim miało siedzibę Biuro Szyfrów, które w 1932 roku złamało kod Enigmy. W okresie międzywojennym na placu przed pałacem odbywały się najważniejsze uroczystości państwowe i kościelne. Podczas II wojny światowej budynek przejął sztab hitlerowski, by ostatecznie zrównać go z ziemią.

Dziś po Pałacu Saskim został jedynie Grób Nieznanego Żołnierza. Lech Kaczyński po objęciu fotela prezydenta Warszawy podjął temat odbudowy Pałacu Saskiego. W 2006 roku odkryto fundamenty dawnego pałacu i wpisano je do rejestru zabytków. Prezydent Hanna Gronkiewicz-Walz zrezygnowała jednak z inwestycji ze względu na jej wysokie koszty.

Zwolennicy odbudowy pałacu stowarzyszyli się w organizacji"Saski 2018". 11 listopada 2018 roku prezydent Andrzej Duda podpisał decyzję o odbudowie pałacu.

mb

W rządzie Paderewskiego

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości Stanisław Wojciechowski zasiadł w rządzie Ignacego Paderewskiego, sprawując funkcję ministra spraw wewnętrznych. Najważniejszym zadaniem Wojciechowskiego było zapewnienie spokoju społecznego podczas pierwszych wyborów parlamentarnych do Sejmu Ustawodawczego. Z tego zadania wywiązał się - jak twierdzili mu współcześni - znakomicie.

Pomogły na pewno cechy charakteru jakimi odznaczał się Wojciechowski: uczciwość, skromność, prawość. W tamtym czasie doceniono także to, że był bezpartyjny. Ale zdaniem Wacława Zbyszewskiego z Rozgłośni Polskiej RWE Wojciechowski był przez to osobą nijaką. Autor felietonu bardzo krytycznie wypowiadał się o drugim prezydencie RP.

20 grudnia 1922, cztery dni po zabójstwie Gabriela Narutowicza, Zgromadzenie Narodowe wybrało Wojciechowskiego na stanowisko prezydenta RP. - Nie odgrywał właściwie żadnej roli przed swoim wyborem na prezydenta w grudniu 1922 roku, po zamordowaniu Gabriela Narutowicza, ani też po swojej dymisji po zamachu majowym w 1926 roku. Czysto przypadkowa prezydentura, nigdy się niczym nie odznaczył - mówił Zbyszewski.

Zamach majowy

Na prezydenta wysunął Wojciechowskiego Wincenty Witos. Dlaczego? – Właściwie nikt nie wie, bo z ludowcami Wojciechowski nie miał nic wspólnego - stwierdził autor programu. - Był prowincjonalny, małomiasteczkowy - krytycznie ocenił Zbyszewski.

12 maja 1926 roku Stanisław Wojciechowski wyjechał do prezydenckiej rezydencji w Spale. Na wieść o szykowanym przez zwolenników Józefa Piłsudskiego zamachu stanu wrócił do Warszawy. Jako najwyższy zwierzchnik sił zbrojnych wydał wówczas odezwę do żołnierzy, w której zwracał się do nich:

"Honor i Ojczyzna, to hasła pod którymi pełnicie szczytną służbę pod sztandarami Białego Orła. Dyscyplina i bezwzględne posłuszeństwo prawowitym władzom i dowódcom, to najwyższy obowiązek żołnierski, na który składaliście przysięgę. Wierność Ojczyźnie, wierność Konstytucji, wierność legalnemu rządowi jest warunkiem dotrzymania tej przysięgi".

Prezydent Stanisław Wojciechowski z gen. Mariuszem Zaruskim przed Grobem Nieznanego Żołnierza w Warszawie. Wikimedia Commons/dp

Konflikt z Piłsudskim

O kulisach przewrotu majowego, zerwaniu przyjaźni między Wojciechowskim i Piłsudskim po 12 maja 1926 mówił historyk, dr Rafał Habielski w audycji Agnieszki Steckiej z cyklu "Polscy prezydenci". Program został nadany w marcu 1995 roku.

- Paradoksem jest to, że zamach majowy nie był konfliktem między Józefem Piłsudskim a prezydentem Stanisławem Wojciechowskim - komentował  dr Rafał Habielski. - Jeśli już mowa o konflikcie personalnym, to dotyczył on Józefa Piłsudskiego i ówczesnego premiera Wincentego Witosa. De facto chodziło o dwa różne pomysły na państwo, na sposób rządzenia Polską - stwierdził historyk.

Dymisja

Zamach majowy był zwycięstwem sił popierających Józefa Piłsudskiego, doprowadził do dymisji rządu, ale też do ustąpienia z urzędu prezydenta Stanisława Wojciechowskiego.

Drugi prezydent RP usunął się z życia politycznego, do śmierci marszałka nie chciał spotkać się ze swym dawnym przyjacielem, nie uczestniczył w jego pogrzebie. - Uważał, że Piłsudski podniósł rękę na konstytucyjny porządek Polski, i że w sytuacji kraju zarówno zewnętrznej, jak i wewnętrznej był to gest niebezpieczny - powiedział gość Agnieszki Steckiej. "Z Piłsudskim pogodzę się na tamtym świecie" - miał powiedzieć, gdy zapraszano go do Belwederu.

W cieniu wielkiej polityki

Brakowało mu charyzmy, nie cieszył się autorytetem. To, że nie miał oparcia w żadnej partii było dobre w momencie, gdy powoływano go na to stanowisko, ale zupełnie nie sprawdziło się w czasie kryzysu i przesilenia w państwie. Kiedy odchodził, nikt się za nim nie ujął. Stanisław Wojciechowski poświęcił się działalności spółdzielczej w "Społem", był także profesorem SGGW i WSH.

- Wojciechowski, który dopiero co opuścił Belweder, przychodził codziennie rano do małej kawiarenki, która znajdowała się na rogu Marszałkowskiej i Śniadeckich – opowiadał Wacław Zbyszewski na antenie RWE. - Zasiadał zawsze przy tym samym stoliku, na tym samym krześle, zamawiał białą kawę, żądał wszystkich gazet i wszystkie je czytał od deski do deski, bez słowa, z tą samą miną bez wyrazu.

Małomówny i nieprzystępny

- Siedział prosto jakby był figurą z drzewa - mówił Zbyszewski. - Był zimny, nieprzystępny i niesympatyczny. Nigdy się nie uśmiechał.

O tych cechach charakteru Wojciechowskiego mówił również jego wnuk, prof. Maciej Grabski w audycji Agnieszki Steckiej:

- Mieszkał u nas, w domu w Gołąbkach z moimi rodzicami od Powstania Warszawskiego. To był człowiek niesłychanie precyzyjny i dokładny, dosyć oschły, nie był wylewny. To nie był taki dziadek, któremu się wskakuje na kolana.

Stanisław Wojciechowski zmarł 9 kwietnia 1953 roku. Był człowiekiem skromnym, cichym, uczciwym, i co najważniejsze patriotą - przyznawali to nawet najwięksi krytycy drugiego prezydenta RP.

bs