"List 34" był pierwszym w powojennej Polsce wspólnym protestem intelektualistów. Jak pisał w swoim dzienniku Andrzej Kijowski: "Był aktem publicznym i jako taki stanowił precedens dla innego typu postępowania obywatelskiego. Odwoływał się do prawa, a nie do "dobrej woli", "życzliwości", czyli - krótko mówiąc – "łaski". Trzydziestu czterech uznało siebie za obywateli".

Mała stabilizacja

Na początku lat 60. w Polsce władze po kolei likwidowały obszary względnej wolności, jakie pojawiły się po Październiku '56. Zaostrzono cenzurę i inwigilację pisarzy. W 1962 roku zamknięto - powstały w Warszawie na fali odwilży popaździernikowej - Klub Krzywego Koła, jedno z niewielu miejsc, gdzie można było w miarę swobodnie głosić swoje poglądy. Powołane zostało nowe pismo - "Kultura" - na miejsce dwu zlikwidowanych "buntowniczych" pism - "Nowej Kultury" i "Przeglądu Kulturalnego".

Protest

Sygnatariusze "Listu 34" zwracali uwagę na ograniczenie przydziału papieru na druk książek oraz zaostrzenie cenzury i domagali się zmiany polityki kulturalnej państwa na zgodną z duchem praw zagwarantowanych przez konstytucję PRL.

Adresatem listu był premier Józef Cyrankiewicz. Poeta Antoni Słonimski napisał: "Ograniczenia przydziału papieru na druk książek i czasopism oraz zaostrzenie cenzury prasowej stwarza sytuację zagrażającą rozwojowi kultury narodowej. Niżej podpisani, uznając istnienie opinii publicznej, prawa do krytyki, swobodnej dyskusji i rzetelnej informacji za konieczny element postępu, powodowani troską obywatelską, domagają się zmiany polskiej polityki kulturalnej w duchu praw zagwarantowanych przez konstytucję państwa polskiego i zgodnych z dobrem narodu".

List podpisali: Jerzy Andrzejewski, Maria Dąbrowska, Stanisław Dygat, Karol Estreicher, Marian Falski, Aleksander Gieysztor, Konrad Górski, Paweł Hertz, Leopold Infeld, Paweł Jasienica, Mieczysław Jastrun, Stefan Kisielewski, Zofia Kossak-Szczucka, Tadeusz Kotarbiński, Jan Kott, Anna Kowalska, Julian Krzyżanowski, Kazimierz Kumaniecki, Edward Lipiński, Maria Ossowska, Stanisław Cat Mackiewicz, Jan Parandowski, Stanisław Pigoń, Adolf Rudnicki, Artur Sandauer, Wacław Sierpiński, Antoni Słonimski, Jan Szczepański, Władysław Tatarkiewicz, Jerzy Turowicz, Melchior Wańkowicz, Adam Ważyk, Kazimierz Wyka i Jerzy Zagórski. Współorganizatorem zbierania podpisów był Jan Józef Lipski.

Więcej o Antonim Słonimskim i pozostałych sygnatariuszach "Listu 34" zobacz na stronie "Radia Wolności">>>

"Sama treść listu była, jak widać, bardzo umiarkowana. Jednak podpisanych pod nim nazwisk nie można było lekceważyć, były to bowiem nazwiska najbardziej szanowanych przedstawicieli życia intelektualnego i kulturalnego w Polsce. Dla twórców kultury zaś było to próbą generalną przed marcem 1968 roku, kreślącą niezmienną przez ćwierć wieku geografię polityczną środowiska" - pisał prof. Jerzy Eisler, historyk, w tekście "List 34" (Wydawnictwo Naukowe PWN, 1993).

Za decyzją o podpisaniu listu stały najróżniejsze motywacje. "Podpisałem, bo byłem wychowany na westernach" - powiedział Stanisław Dygat. "Ten list był dla mojego ojca pewną formą ekspiacji za stalinizm" - przytacza Tomasz Jastrun zdanie z dziennika swego ojca, Mieczysława. Dąbrowska wahała się: "Nie palę się do takich petycji, bo to nic nie da, ale tak wciąż wszystkiego odmawiam, że zawsze w końcu zdarzy się coś, czemu po prostu na zasadzie prawa liczb nie odmówię" - zanotowała w "Dziennikach".

"List 34" Antoni Słonimski osobiście dostarczył do Urzędu Rady Ministrów 14 marca 1964. Pierwszą reakcją władzy była rewizja w mieszkaniu i zatrzymanie Jana Józefa Lipskiego. Trzy dni później o "Liście 34" poinformowało Radio Wolna Europa. 18 kwietnia w "Timesie" ukazał się tekst krytykujący władze PRL, podpisany przez 21 brytyjskich pisarzy i artystów, m.in. przez Arthura Koestlera i Allana Bullocka, potem wystąpienie pisarzy amerykańskich (m.in. Susan Sontag, Williama Styrona, Hannah Arendt, Saula Bellowa, Elii Kazana, Normana Mailera i Arthura Millera) oraz profesorów uniwersytetów Harvarda i Berkeley i włoskich intelektualistów (m.in. Alberto Moravii).

Władza kontratakuje

W odpowiedzi partia, w ramach "kary", zmniejszyła nakład "Tygodnika Powszechnego" z 40 do 30 tys. i wydała zakaz wymieniania nazwisk sygnatariuszy w radiu i telewizji, 14 pisarzy ukarano zakazem publikowania, wielu innym odmówiono wydania paszportu. Zaangażowanie RWE w propagowanie dokumentu dało władzy pretekst do piętnowania jego sygnatariuszy jako "ideowych targowiczan dostarczających żeru zagranicznym propagandzistom".

Dziesięciu uczonych przekonano, by wysłali do "Times'a" list z ubolewaniem, że ich nazwiska wykorzystano do antypolskiej kampanii. Jednocześnie przygotowywany był "kontrlist" potępiający "List 34". W maju figurowało pod nim już 600 podpisów m.in. prezesa Związku Literatów Polskich Jarosława Iwaszkiewicza.

Najsurowsze represje spotkały 72-letniego Melchiora Wańkowicza. Za wysłanie do mieszkającej w Waszyngtonie córki, Marty Erdman, prywatnego listu z opisem "Listu 34", którego fragmenty zostały następnie odczytane w Radiu Wolna Europa, został on 5 października 1964 roku aresztowany, a 11 listopada skazany na trzy lata więzienia. Władze komunistyczne, chcąc uniknąć kompromitacji wycofały się z wykonania wyroku, zawieszając jego wykonanie.

pd

6 lipca 1934 roku czołowi działacze Obozu Narodowo-Radykalnego zostali osadzeni w Miejscu Odosobnienia w Berezie Kartuskiej. Cztery dni później władze sanacyjne rozwiązały organizację. Pierwszymi osadzonymi działaczami ONR byli: Zygmunt Dziarmaga, Władysław Chackiewicz, Jan Jodzewicz, Edward Kemnitz, Bolesław Piasecki, Mieczysław Prószyński, Henryk Rossman, Włodzimierz Sznarbachowski i Bolesław Świderski.

Powody powstania najcięższego z aresztów w II RP

Obóz dla więźniów politycznych w Berezie Kartuskiej formalnie utworzono dopiero 12 lipca 1934. Obiekt ten nosił oficjalną nazwę "Miejsce Odosobnienia".

Powstał on na mocy rozporządzenia prezydenta Ignacego Mościckiego z dnia 17 czerwca 1934 roku "w sprawie osób zagrażających bezpieczeństwu, spokojowi i porządkowi publicznemu". Pomysłodawcą projektu, zaaprobowanego przez marszałka Józefa Piłsudskiego, był premier II RP Leon Kozłowski.

Przyczyny powstania

Bezpośrednią przyczyną podjęcia decyzji o utworzeniu obozu było zabójstwo Bronisława Pierackiego, ówczesnego wicepremiera i ministra spraw wewnętrznych. Ten zaufany człowiek Marszałka został zastrzelony na warszawskiej ulicy Foksal. Dość szybko udało się zidentyfikować sprawców, którymi okazali się członkowie Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów (UON). Bojówką tą kierował bezpośrednio ukraiński polityk Stepan Bandera.

Obóz miał łamać charaktery

Jako odpowiedź na terrorystyczne metody działania w ciągu kilku tygodni utworzono Obóz Odosobnienia w Berezie Kartuskiej.

– Bereza była czymś w rodzaju łagodnego sowieckiego łagru czy niemieckiego obozu koncentracyjnego tej doby – mówił prof. Paweł Wieczorkiewicz. Kierowani tam ludzie poddawani byli szykanom, drylowi, biciu oraz przymusowi bezsensownej pracy. Zasady kierujące życiem obozowym były niezwykle okrutne i rygorystyczne, a wobec osadzonych stosowano sadystyczne metody represji. Pobyt w tym najcięższym z aresztów II RP miał być dla nich ciężkim doświadczeniem.

Do Berezy trafiali działacze nielegalnych lub zdelegalizowanych przez rządy sanacyjne Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów (UON), Obozu Narodowo Radykalnego (ONR), Komunistycznej Partii Polski (KPP) oraz ludzie związani ze Stronnictwem Ludowym (SL) i Polską Partią Socjalistyczną (PPS). Do wybuchu wojny przez obóz przewinęło się około 3 tys. osób.

Kontrowersje

Miejsce Odosobnienia w Berezie Kartuskiej stało się przedmiotem najostrzejszych ataków ze strony liberalnej opozycji przed II wojną światową oraz powodem ocen na temat rzekomej faszyzacji kraju w okresie międzywojennym. Propaganda PRL chętnie wykorzystywała termin "polskie obozy koncentracyjne" na określenie Berezy Kartuskiej, by przekonywać o antydemokratycznym i represyjnym charakterze sprawowania rządów w II Rzeczypospolitej.

Według historyka prof. Pawła Wieczorkiewicza Bereza miała łamać charaktery ludzi tam kierowanych, łamać, ale nie zabijać. To był okres kiedy w Związku Sowieckim za jakąkolwiek odmienność dostawało się kulę w łeb. W tym samym czasie taką metodę zaczął stosować Adolf Hitler w Niemczech.

– W Polsce tego nie było, a że był taki obóz dla przeciwników państwa, dla terrorystów, a potem także dla  przestępców kryminalnych, których tam można było kierować w trybie administracyjnym przez władze państwowe, to były takie czasy. Tak chyba musiało być, a państwo musiało bronić się przed zagrożeniami terrorystycznymi – dodał prof. Wieczorkiewicz.

Do II wojny światowej

Bereza Kartuska istniała do wybuchu II wojny światowej. Po tym, jak tereny województwa poleskiego opuściły organy władzy II RP, obszary te zostały zajęte w 1939 roku przez Związek Radziecki, a więźniowie zostali wypuszczeni przez Armię Czerwoną.

Według różnych źródeł przez 5 lat istnienia obozu zanotowano od 4 do 20 przypadków śmierci. Historyk Norman Davies w swojej książce dotyczącej historii Polski pt. "Boże igrzysko" podaje liczbę 17 ofiar śmiertelnych.

mk

Stanisław Cat-Mackiewicz był związany z czterema miastami. Urodził się w Petersburgu, gdzie spędził wczesną młodość. Później przez 17 lat był redaktorem gazety "Słowo" w Wilnie. Był to główny okres jego wpływów i działań publicystycznych. Napisał 21 książek, 55 broszur i ponad 3 tys. artykułów.

Deklarował poglądy konserwatywne, czuł się monarchistą, ale sympatyzował z Józefem Piłsudskim. Poparł zamach majowy. Krytyka polityki Józefa Becka zaprowadziła Mackiewicza wiosną 1939 roku do obozu w Berezie Kartuskiej.

W latach 1940-1956 działał w Londynie. Tu nastąpił szczyt jego działalności politycznej. Należał do czołowych przedstawicieli opozycji rządu emigracyjnego, zwalczał gabinety Władysława Sikorskiego i Stanisława Mikołajczyka. W 1954 roku emigracyjny prezydent August Zaleski, powierzył Mackiewiczowi tekę premiera i ministra spraw zagranicznych Rządu RP na Uchodźstwie.

W 1956 roku Stanisław Cat-Mackiewicz wypowiedział słynne słowa: "Polska jest Polską" i jako jeden z nielicznych emigracyjnych polityków wrócił do kraju. Ostatni okres życia spędził w Warszawie, skupiając się przede wszystkim na twórczości historyczno-literackiej.

Wybitny publicysta czy mało poważny polityk?

- Obawiam się, że nie da się mówić o Mackiewiczu wyłącznie jako o polityku albo wyłącznie jako o publicyście. To było bardzo silnie powiązane - zaznaczył dr Jerzy Jaruzelski na wstępie w audycji Andrzeja Sowy z cyklu "Na historycznej wokandzie".

- Mackiewicza gubiły proroctwa, które szybko dały się konfrontować z realiami. Służył Polsce bezinteresownie, ale także anachronicznie i w moim przekonaniu bezużytecznie. Nie rozumiał istoty nowoczesnej Polski - mówił dr Janusz Osica, występujący w audycji w roli oskarżyciela.

- We wszystkich tych okresach jednej rzeczy Mackiewiczowi zarzucić nie można, że nie cenił tego, co uważał za polską rację stanu. Był to człowiek bezspornie ideowy. Miał swoją wizję Polski, interesu narodowego i wedle tego zawsze postępował - ripostował antenowy obrońca dr Janusz Jaruzelski, autor książki "Mackiewicz i konserwatyści".

Jakie były polityczne dokonania Stanisława Mackiewicza dla Polski? Posłuchaj sporu historyków.

mjm

39 lat temu, 31 stycznia 1985 zmarł, Józef Mackiewicz, pisarz i dziennikarz, brat Stanisława Cata-Mackiewicza, świadek ekshumacji grobów katyńskich. Był jedną z najbardziej kontrowersyjnych postaci polskiej emigracji. Posłuchaj dlaczego.

Przed wybuchem II wojny światowej pracował w Wileńskim "Słowie", gdzie redaktorem naczelnym był jego starszy brat - Stanisław Cat-Mackiewicz.

Kontrowersje

Kontrowersje na temat postaci Mackiewicza wzbudza to, czym zajmował się po zajęciu Wilna przez Niemców. Został wtedy redaktorem w polskojęzycznym, gadzinowym "Gońcu Codziennym". AK wydała na Mackiewicza wyrok śmierci.

- Na skutek protestów różnych środowisk wileńskich ten wyrok został cofnięty przez dowódcę Okręgu Wileńskiego AK, gen. Krzyżanowskiego - mówił siostrzeniec Mackiewicza, pisarz Kazimierz Orłoś w audycji "Józef Mackiewicz - rodzinny punkt widzenia" Ewy Stockiej-Kalinowskiej.

- Żaden z jego artykułów i fragmentów prozy nie miał w najmniejszym stopniu antypolskiego i proniemieckiego charakteru. Ich ostrze było wyraźnie antysowieckie, a ostatnią z tych publikacji był reportaż z odkrycia grobów pomordowanych oficerów w Katyniu - mówił Włodzimierz Odojewski na antenie Radia Wolna Europa.

Katyń

Mackiewicz został zaproszony do oględzin masowych grobów przez Niemców. Dziennikarz otrzymał przyzwolenie na udział w ekshumacji od polskich władz podziemnych.

W 1944 roku zaczęła się jego ucieczka na zachód przed Sowietami. W styczniu 1945 roku dotarł do Rzymu, gdzie został oczyszczony przez sąd koleżeński z zarzutów o kolaborację i opracował obszerny raport na temat zbrodni katyńskiej.

KATYŃ -zobacz serwis specjalny Polskiego Radia >>>>>

Trudny los na emigracji

Po wojnie przebywał w Londynie. Tam współpracował z czasopismami emigracyjnymi. W 1955 roku przeprowadził się do Monachium, które - dzięki otwarciu Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa - stało się kolejnym politycznym centrum emigracji.

- Monachium nie okazało się dla niego szczęśliwym miejscem. Został niedoceniony przez emigrację, a przez jej część był zwalczany - mówiła historyk dr Małgorzata Ptasińska.

W Monachium nadal publikował. Wydał m.in. książki krytykujące politykę Watykanu wobec ZSRR.

bm