112 lat temu, 29 października 1909 roku, powstało Tatrzańskie Pogotowie Ratunkowe z siedzibą w Zakopanem.

Na początku XX stulecia, kiedy zdobywanie szczytów i odkrywanie nowych szlaków stało się modne, brakowało organizacji, która zajęłaby się ratowaniem ofiar groźnej tatrzańskiej przyrody oraz własnej lekkomyślności.

O założeniu górskiego pogotowia ratunkowego pierwsi pomyśleli gen. Wojska Polskiego Mariusz Zaruski i kompozytor Mieczysław Karłowicz.

Kiedy w lutym 1909 roku w lawinie śnieżnej zaginął właśnie Mieczysław Karłowicz, na ratunek wyruszyli mu: Mariusz Zaruski i najlepszy narciarz wśród przewodników – Stanisław Gąsienica-Byrcyn. Śmierć współzałożyciela organizacji przyczyniła się do zatwierdzenia 29 października 1909, przez namiestnictwo austriackie, statutu Tatrzańskiego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego. Instytucja powstała na wzór ochotniczych straży pożarnych oraz pogotowia ratunkowego. Była i jest gotowa w każdej chwili nieść pomoc w Tatrach potrzebującym.

W 1909 roku prezesem stowarzyszenia został Kazimierz Dłuski, naczelnikiem gen. Zaruski, a jego zastępcą słynny przewodnik Klemens Bachleda. Do głównych celów nowo powstałej organizacji należało: znoszenie rannych, znoszenie zabitych, poszukiwanie zaginionych, odkopywanie zasypanych w lawinach i ściąganie utkniętych w skałach. Przyrzeczenie składane przez przyszłego ratownika brzmiało: "Przyrzekam, że póki zdrów jestem, na każdą prawdziwą wiadomość o wypadku w Tatrach bez względu na porę roku, dnia i stan pogody udam się w góry w celu poszukiwań zaginionego, niesienia mu pomocy".

W okresie dwudziestolecia międzywojennego odbyło się ponad 300 akcji ratunkowych. Do najsłynniejszych należały wyprawy po: Klimka Bachledę, Marię Bandrowską, Wincentego Birkenmajera.  Najwybitniejsi przewodnicy tego okresu to: Stanisław Gąsienica-Byrcyn, Jan Gąsienica-Daniel, Bartłomiej Obrochta, Jędrzej Marusarz-Jarząbek, Józef Gąsienica-Tomków, Józef  i Wojciech Wawrytkowie, Wojciech Gąsienica Juhas oraz Stanisław Motyka.

Z chwilą wybuchu II wojny światowej pogotowie ratunkowe zawiesiło swą działalność, ludzie częściowo opuścili Zakopane i rozeszli się po całym kraju. W 1940 roku na rozkaz niemieckiego okupanta ratownicy zgodzili się wznowić działalności TOPR-u. W czasie wojny funkcjonował on pod nazwą Freiwillige Tatra Bergwacht.

W tamtych czasach, kiedy nie było takich rozwiązań technicznych jak teraz, akcje ratownicze trwały często ponad 50 godzin. - Żeby ratować ludzi, trzeba kochać ludzi i góry. Nie idzie się wtedy, kiedy się ma ochotę kogoś ratować, tylko wtedy jak jest najgorsza pogoda, deszcz, burza, lawina, halny – mówił o zawodzie ratownika górskiego Stanisław Gąsienica-Byrcyn.

W 1952 roku, kiedy turystyka górska na większą skalę wykroczyła poza Tatry, Tatrzańskie Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe zmieniło nazwę na Górskie Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe (GOPR). W 1991 roku TOPR ponownie usamodzielnił się, wychodząc ze struktur GOPR-u. Od 1999 roku jest członkiem Międzynarodowego Komitetu Ratownictwa Alpejskiego (IKAR).

mk

8 lutego 1909 na samotnej wyprawie narciarskiej zginął, zasypany lawiną śnieżną pod Małym Kościelcem, Mieczysław Karłowicz (ur. 1876) - wybitny kompozytor, taternik, fotograf, publicysta, współtwórca Tatrzańskiego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego. Wielka postać przełomu kulturalnego Młodej Polski.

Wieść o "białej śmierci" wstrząsnęła całą współczesną społecznością kulturalną rozdartej jeszcze przez zabory Polski. W powadze żegnali go, jak swego, zakopiańscy górale.

Mieczysław Karłowicz był jednym z wybitnych taterników owych lat, odbył kilkanaście zimowych i letnich, pierwszych w ogóle, wejść na szczyty lub przełęcze. Wiele wypraw odbył samotnie, inne w towarzystwie wypróbowanych druhów. Dokonał m.in. pierwszego przejścia na nartach z Hali Gąsienicowej przez Liliowe, Zawory i Koprową Przełęcz, do Szczyrbskiego Jeziora.

Początki Tatrzańskiego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego

Na początku XX stulecia, kiedy zdobywanie szczytów i odkrywanie nowych szlaków stało się modne, brakowało organizacji, która zajęłaby się ratowaniem ofiar groźnej tatrzańskiej przyrody oraz własnej lekkomyślności. Mieczysław Karłowicz, wraz z gen. Mariuszem Zaruskim, pierwsi pomyśleli o założeniu górskiego pogotowia ratunkowego.
Kiedy w lutym 1909 roku w lawinie śnieżnej zaginął właśnie Mieczysław Karłowicz, na ratunek wyruszyli mu: Mariusz Zaruski i - najlepszy narciarz wśród przewodników - Stanisław Gąsienica-Byrcyn. Śmierć współzałożyciela organizacji przyczyniła się do zatwierdzenia 29 października 1909 przez namiestnictwo austriackie statutu Tatrzańskiego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego.

TOPR był organizacją społeczną, która na tamtym etapie utrzymywała się ze składek społecznych. Matka Karłowicza po jego śmierci, znając jego zaangażowanie w sprawy TOPR-u, wpłaciła za niego składkę członka założyciela, a więc, formalnie rzecz biorąc, Mieczysław Karłowicz jest członkiem założycielem Tatrzańskiego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego - mówił Maciej Pinkwart, autor książki "Zakopiańskim szlakiem Mieczysława Karłowicza".
Śmierć Karłowicza - było to wydarzenie szokujące dla społeczeństwa. Zginął wielki muzyk, znany kompozytor, człowiek, którego nazwisko było znane szerokim rzeszom ludzi, zwłaszcza tym związanym z Tatrami i z muzyką.

Nie wszystek umrę

W miejscu tragicznej śmierci Karłowicza umieszczono obelisk skalny, na którym Mariusz Zaruski wykuł napis: "Mieczysław Karłowicz tu zginął pod lawiną śnieżną dnia 8 lutego 1909 roku. Non omnis moriar".  A nad tym napisem wyrył czarną swastykę – znak szczęścia, znak świętego ognia słowiańskiego, swastykę zbezczeszczoną później przez hitlerowców. Mieczysław Karłowicz został pochowany na Cmentarzu Powązkowskim w Warszawie.

mk

Nie ma górala, który nie znałby tego nazwiska. Mówi się nawet, że taternictwo (w znaczeniu alpinizmu) istnieje dopiero od czasów prof. Tytusa Chałubińskiego. Był to człowiek, który potrafił znaleźć złoty środek między rozwojem Zakopanego a szacunkiem do środowiska naturalnego.

Miłość od pierwszego wejrzenia

Rodowity Radomianin po raz pierwszy Tatry i Zakopane zobaczył kiedy miał 29 lat. Przez góry przedzierał się na Węgry jako lekarz podczas rewolucji w 1848 roku. Na stałe z Tatrami związał się wiele lat później, w roku 1873, który został uznany za przełomowy dla rozwoju turystyki górskiej i rozwoju Podhala. Odtąd Chałubiński każde wakacje spędzał w Zakopanem. W 1879 roku rozpoczął już budowę własnego domu, o wiele mówiącej nazwie "Swoboda".

– Nie ma w Zakopanem, w Tatrach jednej drobnej sprawy, która by nie była przez niego zapoczątkowana lub dokonana – pisał o Chałubińskim Stanisław Witkiewicz. – Zakładał szkoły, budował drogi, tworzył banki, stowarzyszenia. Wprowadzał wszystko, co mogło ucywilizować, uspołecznić, uszczęśliwić lud góralski i wszystko, co mogło wpłynąć na rozbudzenie zamiłowania do Tatr w społeczeństwie i ułatwienia mu dostępu i pobytu w tych, do niedawna, dzikich, nieznanych światach.

Miłość ludności góralskiej zjednał sobie już po przyjeździe, zaczęła wówczas panować epidemia cholery. Z pełnym oddaniem leczył chorych i pomagał im. Odtąd walczył z nędzą i ciemnotą góralskiej społeczności, przez lata był ich bezpłatnym lekarzem. Uczył ich nawet uprawy roli, współdziałał w organizowaniu szkół – pracował u podstaw.

Reformator myślenia o górach

– My, którzy czasy Chałubińskiego pamiętamy zawsze ich żałować będziemy – pisał o Królu Tatr Kazimierz Przerwa-Tetmajer. – Tatry były wtedy jeszcze młodsze, mniej spospolitowane, miały urok ziemi dziewiczej. Chałubiński wprowadzał w nie jakieś życie dziwne, strzeliste, jedyne w swoim rodzaju. Porywał wszystkich ze sobą, górom dawał szczególny czar.

Zakopane w tym czasie to miejsce szczególnie upodobane przez artystów. Chałubińskiego pasjonowała sztuka ludowa i muzyka Podhala, którą chciał zainteresować warszawskich artystów. Upodobał sobie Paderewskiego, którym zachwyciła się Helena Modrzejewska, a później pomogła mu w karierze. Często widywany był także u boku Henryka Sienkiewicza i Stanisława Witkiewicza.

Chałubiński szukał w górach dróg niepopularnych, niezdobytych, miejsc odwiedzanych tylko przez górali uganiających się za kozicami. Interesowała go botanika, więc z wypraw przynosił próbki do swoich zielników, naukowców zachęcał zaś do badania Tatr. Mówiło się, że był na wszystkich zwiedzanych przez turystów przełęczach i szczytach Tatr.

– Gdy wychodził w góry na wycieczkę, całe Zakopane nie mówiło o czym innym – podkreślano w audycji Barbary Petrozolin-Skowrońskiej. – Wycieczki, takie, jakie urządzał Chałubiński, miały w sobie coś romantycznego i epickiego zarazem. Przede wszystkim odbywały się zazwyczaj gromadą złożoną z kilkunastu zaproszonych osób i wielu górali, ze starym Sabałą na czele.

Ostatnią wyprawą 67-letniego Tytusa Chałubińskiego było wyjście na Rohacze, które przerwał atak choroby. W 1888 roku ciężko chory nie wrócił już na zimę do Warszawy, w górach mimo choroby czuł się potrzebny. Rok później jego stan zdrowia znacznie się pogorszył.

Na miesiąc przed śmiercią Chałubińskiego poruszony stanem zdrowia przyjaciela Ignacy Paderewski przyjechał do Zakopanego z Wiednia, gdzie dawał w tym czasie koncerty. Na pogrzeb Króla Tatr przybyli przyjaciele, artyści, ale i zwykli górale. Pochowano go 8 listopada 1889 roku na Cmentarzu Zasłużonych na Pęksowym Brzyzku. W Tatrach został zapamiętany jako niestrudzony społecznik i przyjaciel gór.

mb/im

99 lat temu, 3 października 1924 roku, zmarł Władysław Zamoyski. Był działaczem społecznym, inicjatorem budowy linii kolejowej Chabówka-Zakopane. Uratował od całkowitego zniszczenia zdewastowane przez poprzednich właścicieli lasy tatrzańskie. Zaangażowany był w spór graniczny z Królestwem Węgier o Morskie Oko. Wszystkie swoje dobra wielkopolskie oraz zakopiańskie przekazał na cele społeczne i narodowe.

Godny szlachetnego rodu

Urodził się 18 listopada 1853 roku. Młodość spędził we Francji, gdzie jego ojciec prowadził niepodległościową działalność emigracyjną. Służył w armii francuskiej oraz był członkiem francuskiej delegacji na wystawę światową w Sydney. Już wtedy dał się poznać jako człowiek o wszechstronnych zainteresowaniach i powrócił z wyprawy z bogatymi zbiorami etnograficznymi i mineralogicznymi.

W latach 80. XIX wieku objął w posiadanie majątek w Kórniku, który znajdował się wówczas w pruskim zaborze. W Wielkopolsce bronił Polaków przed germanizacyjnym ustawodawstwem niemieckim.

Patron Zakopanego

Po kilku latach przeniósł się do Galicji i osiedlił się w podtatrzańskich Kuźnicach. Poświęcił się ochronie przyrody górskiej i dbał o rozwój Zakopanego. W 1889 roku zakupił dobra tatrzańskie i uratował znaczną część lasów tatrzańskich od wycinki. Ograniczył wyręb oraz stopniowo zalesiał ubytki.

Władysław Zamoyski był fundatorem linii kolejowej Chabówka-Zakopane, która odegrała znaczną rolę w rozwoju tego wówczas jeszcze niewielkiego miasteczka jako uzdrowiska oraz ośrodka turystycznego.

– Żeby Zakopane mogło zostać ukształtowane, musiał zostać spełniony pewien układ warunków. W latach 60. XIX wieku na Krakowie kończyły się możliwości komunikacyjne. Do niego można było dojechać koleją, ale dalej trzeba było jechać furką – mówił historyk literatury prof. Andrzej Makowiecki w audycji Polskiego Radia. – Kiedy Stanisław Witkiewicz zamierzał się osiedlić w Zakopanem w 1890 roku, mógł dojechać koleją do Chabówki i stamtąd dalej furką. Wreszcie w 1899 roku linia kolejowa została przedłużona do samego Zakopanego, które wtedy było już dobrze rozreklamowane.

Hrabia Zamoyski w znacznym stopniu przyczynił się do tego, że Polacy mogli bez przeszkód udawać się na wycieczki do Morskiego Oka. W 1902 roku był zaangażowany w spór graniczny pomiędzy Węgrami a Galicją, który ostatecznie zakończył się potwierdzeniem dotychczasowej granicy, obejmującej tereny wokół Morskiego Oka.

Niedługo przed swoją śmiercią założył Zakłady Kórnickie. Była to fundacja, która promowała nowoczesne rolnictwo, krzewiła wiedzę rolniczą oraz inicjatywy społeczne na rzecz ludności zamieszkującej teren zakładów lub ich okolice. Na majątek fundacji składały się kórnickie i zakopiańskie dobra Zamoyskiego.

Początek zamiłowania Tatrami

W drugiej połowie XIX wieku rozpoczął się okres ożywionego zainteresowania Tatrami Polskimi. Jego prekursorem był doktor Tytus Chałubiński. Rozwój Zakopanego wiąże się z młodopolskim zainteresowaniem życiem i obyczajem ludu polskiego oraz wykształceniem się współczesnego ruchu turystycznego.

– Najlepsze czasy Zakopanego zaczynają się po 1890 roku. Przejmuje wtedy rolę, której już nigdy więcej nie pełniło, mianowicie letniej stolicy. To określenie się zbanalizowało, ale wtedy było autentyczną płaszczyzną życia kulturowego między zaborami. Było bardzo silnym ośrodkiem kulturotwórczym – powiedział prof. Andrzej Makowiecki.

Posłuchaj audycji poświęconej rozwojowi Zakopanego na przełomie XIX i XX wieku.

sa

Najnowsze wyniki badań pokazują, że wysokość kilkuset punktów w Tatrach znacznie różni się od informacji, które możemy znaleźć w atlasach. Zdaniem naukowców, Rysy nie mierzą, jak do tej pory sądzono, 2499 metrów, a ponad 2500, a Pośrednia Sołtysia Kopa urosła aż o 34 metry. Ustalenia kartografów brzmią sensacyjnie.

– Wykonaliśmy pomiary metodą lidarową. Przeanalizowaliśmy wysokości kilku tysięcy wierzchołków, przełęczy i stawów i zmieniliśmy kilkaset wartości. Zmiany były większe i mniejsze. Bardzo ciekawe są dane dotyczące przełęczy, bo tam różnice wynoszą po kilkanaście metrów. Najciekawsza jest Kozia Przełęcz, która okazuje się być niższa aż o 11 metrów – mówi kartograf Michał Siwicki.

Dane zgadzają się w wielu miejscach z pomiarami sprzed lat, ale, dzięki nowoczesnej technologii, są one znacznie bardziej precyzyjne. – Do tej pory, wysokość gór odnoszono do poziomu morza w Kronsztadzie. Tak było w czasach PRL. Obecnie, Polska wraca do europejskiego poziomu odniesienia, więc wszystkie wartości w naszym kraju urosną – wyjaśnia Michał Siwicki.

Są jednak tacy, którzy polemizują z tymi wynikami. 

– Mówiąc obrazowo, wykonaliśmy pomiary bardziej dokładną technologią. W przypadku Rysów, nasze pomiary potwierdziły te znane z przeszłości. Pomiar lidarowy jest tu mniej dokładny i mam do niego mniejsze zaufanie – zauważa dr inż. Stanisław Szombara z AGH.

Swoje teorie mają też miejscowi. – Moim zdaniem, nasze góry stale rosną i z roku na rok są coraz większe – stwierdza z przekonaniem góral z Kościeliska, Dariusz Galica.

***

Tytuł audycji: Do Trójki zaprasza Michał Kirmuć 
Prowadzi: Michał Kirmuć
Autor materiału reporterskiego: Martyna Masztalerz
Data emisji: 26.08.2020
Godzina emisji: 7.46

ml

Zwierzęta na skraju wyginięcia

W drugiej połowie XIX wieku Zakopane oraz Tatry zyskały dużą popularność wśród polskiego społeczeństwa. Doceniano bogatą przyrodę oraz zachwycano się ludem podhalańskim. Wieść o walorach Zakopanego się roznosiła, a w góry przybywało coraz więcej podróżnych. Zainteresowanie Tatrami nie przysłużyło się jednak dobrze dla lokalnej flory i fauny.

W 1865 roku krakowscy przyrodnicy rozpoczęli starania o roztoczenie opieki nad tatrzańskimi świstakami oraz kozicami górskimi. Oba te gatunki były zagrożone wyginięciem z powodu kłusownictwa. Polscy naukowcy rozpoczęli lobbing zarówno w lokalnym środowisku, jak i wśród wiedeńskich elit. Jednym z najbardziej zaangażowanych w sprawę zoologów byli Maksymilian Nowicki i ksiądz Eugeniusz Janota z Towarzystwa Naukowego Krakowskiego. Obaj już od dłuższego czasu byli znanymi popularyzatorami turystyki tatrzańskiej.

Wspólnie pisali broszury obnażające działania na szkodę tatrzańskiej przyrody oraz wzywali urzędników, aby niezwłocznie zajęli się tą sprawą. To oni także odkryli powody tępienia zwierząt. W przypadku świstaków Podhalanom zależało na tłuszczu małych gryzoni, który rzekomo miał właściwości lecznicze. Z kolei kozice były zabijane dla mięsa, które było szczególnie cenione przez zamożnych przedstawicieli elity galicyjskiej, skupujących je od górali lub samodzielnie polujących na kozice.

Władysław Zamoyski uratował polskie Tatry

Pierwsza taka ustawa

Duże znaczenie dla ochrony zwierząt w Tatrach miała broszura "Upomnienie Zakopianów i wszystkich Podhalanów, aby nie tępili świstaków i kóz", napisana dla ludu przez księdza Eugeniusza Janotę. Przestrzegał w niej bogobojnych górali, aby odstąpili od swoich okrutnych zwyczajów. Użył do tego religijnych argumentów oraz obszernych cytatów z Biblii, które udowadniały, że człowiek powinien dbać o zwierzęta.

Broszura została wysłana na początku października 1865 roku do urzędu powiatowego w Nowym Targu, który następnie skierował ją do wójtów oraz sieci szkół i parafii. Wierni dowiedzieli się o niej w trakcie niedzielnych kazań. Przekazano ją także biskupom w Tarnowie i Spiszu oraz po południowej stronie Tatr.

Władze świeckie i duchowne przyjęły broszurę nadzwyczajnie ciepło i przyczyniły się do rozpowszechnienia jej treści wśród ludu zakopiańskiego. Postulaty Maksymiliana Nowickiego i księdza Eugeniusza Janoty zyskiwały coraz szersze poparcie wśród wszystkich warstw społecznych.

Symbol polskich Tatr. Skąd się wziął krzyż na Giewoncie?

Ostatecznie 5 października 1868 roku galicyjski Sejm Krajowy uchwalił ustawę "względem zakazu łapania, wytępienie i sprzedawania zwierząt alpejskich, właściwych Tatrom, świstaka i dzikich kóz". 19 lipca 1869 roku prawo zostało zatwierdzone przez cesarza Franciszka Józefa.

Ustawa wprowadzona przez Sejm Krajowy była pionierska, bowiem wcześniejsze światowe prawodawstwo w dziedzinie praw zwierząt koncentrowało się jedynie na zakazie okrutnego traktowania. Dopiero tatrzańskie kozice i świstaki zostały objęte kompleksową ustawą o ochronie gatunkowej.

Był to ostatni moment na ratunek, bowiem w drugiej połowie XIX wieku zwierzęta stały na skraju wyginięcia. Wprowadzenie prewencyjnych działań pozwoliło na ich uratowanie, dzięki czemu współcześnie możemy podziwiać sympatyczne świstaki i kozice w trakcie górskiego wypoczynku.

sa