19 listopada 1557 roku w Bari zmarła Bona Sforza, królowa polska, żona Zygmunta I Starego.

Piękna i ambitna

"Trudno o większy kontrast małżonków niż w związku Bona - Zygmunt Stary. Z jednej strony starszy już mężczyzna, przywykły do kobiet uległych, konserwatywny, ociężały, lubiący spokój i wygody. Z drugiej - młoda kobieta o wybujałych ambicjach, zdecydowana na osiągnięcie politycznych sukcesów w swej przybranej ojczyźnie, na przekór panującej tu obyczajowości i przyzwyczajeniom" - czytamy w biografii królowej.

- Kiedy przyjechała jako piękna, bardzo młoda dziewczyna o złotych włosach, z ciemnymi oczami, piękną cerą i świetną figurą, zrobiła w pierwszym momencie na Polakach bardzo dobre wrażenie - mówiła w audycji Elizy Bojarskiej z cyklu "Anegdoty i fakty" prof. Maria Bogucka. - Ale bardzo szybko zorientowano się, że Bona chce się mieszać do polityki, że usiłuje stworzyć własne stronnictwo, że wywiera naciski na króla - dodała. Taka postawa nie mieściła się w polskiej obyczajowości i w mentalności ówcześnie rządzących.

Kobieta polityk

Bona odebrała bardzo staranne wykształcenie. Czytała dzieła Wergiliusza, Cycerona i Ojców Kościoła. Posiadała wiedzę z zakresu historii, prawa, administracji i teologii. Niemal od początku swego pobytu w Polsce starała się zdobyć silną pozycję polityczną.

- Kiedy przyjechała do naszego kraju, wydawało się, że tu będzie mogła realizować swe marzenia i wykorzystać nauki, które pobierała w swojej ojczyźnie - stwierdziła prof. Bogucka. - Niestety okazało się, że w Polsce wszelkie mieszanie się kobiet do polityki było bardzo źle widziane.

Bona była świetną organizatorką, kobietą, która doskonale znała każdy ze swoich licznych majątków. Wychodziła z założenia, że pieniądze zapewnią niezależność w realizacji planów politycznych i będą stanowić o potędze władzy królewskiej. Skupowała dobra nie tylko na terenie Polski, ale i na Litwie. Dysponowała ogromnymi dochodami.

Ukochany syn - Zygmunt August

Prywatne życie całkowicie podporządkowała polityce. Miała cztery córki i jednego syna.

- Córki, poza najstarszą Izabelą Węgierską, do czasu śmierci Bony były całkowicie w jej cieniu - komentował gość programu. - Nie zadbała o wydanie ich korzystnie za mąż. Największe nadzieje pokładała w synu, Zygmuncie Auguście. Liczyła, że na wzór włoski będzie on władcą absolutnym - stwierdziła profesor Bogucka.

Ale ostatecznie, skłócona z synem, wyjechała z Polski do swego księstwa Bari. Mówi się, że wywiozła ze sobą ogromne dobra; niektórzy uważają wręcz, że ograbiła nasz kraj.

- Sprawa jest bardziej skomplikowana - słyszymy w komentarzu. - Niewątpliwie wywiozła bardzo duży majątek z Polski, ale zrobiła to, do czego upoważniał ją kontrakt ślubny i polskie prawo.

Tajemnicza śmierć

Bona na starość zrobiła się chorobliwie chciwa. Wierzyła, że pieniądze zapewnią jej bezpieczne życie w księstwach odziedziczonych po rodzicach. Bogactwo jednak okazało się dla niej przekleństwem.

- Jej historia jest tragiczna i kryminalna. Została otruta, najprawdopodobniej na polecenie Habsburgów - powiedziała profesor Maria Bogucka.

"Uległa tajemniczej chorobie nagle, w listopadzie 1557 roku - czytamy w biografii królowej. - Mimo opieki sześciu lekarzy stan jej pogarszał się gwałtownie. Wedle relacji niejakiego Cezarego Fariny, przebywającego wówczas na zamku w Bari, a więc naocznego świadka wydarzeń, na zlecenie zaufanego dworzanina, Jana Wawrzyńca Pappacody podano królowej dwukrotnie truciznę".

Jej dobra przejęli Habsburgowie. Starania o zwrot majątku przez prawowitego spadkobiercę, króla Zygmunta Augusta nie przyniosły żadnych rezultatów (specjalnie w tym celu powstała nawet specjalna linia pocztowa Kraków-Wenecja). Wytaczane w późniejszych latach przez stronę polską procesy też nic nie dały. Nigdy zagrabione wówczas mienie nie powróciło do naszego kraju.

Posłuchaj historii kobiety, która chciała rządzić Polską.

bs

660 lat temu, 28 marca 1364 roku, arcybiskup gnieźnieński Jarosław ze Skotnik w obecności króla Kazimierza Wielkiego dokonał uroczystej konsekracji katedry na Wawelu.

Zdaniem historyków pierwszy kościół katedralny na Wawelu wzniesiony został ok. roku 1000, tuż po ustanowieniu w Krakowie biskupstwa. Informacje na ten temat są raczej skąpe. Znacznie więcej wiemy o historii kościoła z czasów XI i XII stulecia. Świątynię, która miała wówczas wystrój romański, konsekrowano w roku 1142. Z tamtego okresu zachowały się do dziś znaczne partie tej budowli, przede wszystkim krypta św. Leonarda i dolna część wieży południowej.

Relikwie biskupa męczennika

Dzieje katedry wawelskiej przedstawił w reportażu nadanym w kwietniu 1995 roku Jerzy Swalski. – Sercem świątyni jest trumna z relikwiami św. Stanisława – mówił jeden z gości audycji, ówczesny proboszcz bazyliki, ks. prałat Janusz Bielański. – To jest ołtarz Ojczyzny – "Ara Patriae".

Biskup krakowski, Stanisław został zamordowany z rozkazu króla Bolesława Śmiałego w 1079 roku. Bardzo szybko katedra krakowska stała się miejscem czci biskupa. Do jego grobu zaczęli przybywać pielgrzymi z całej Polski. Kanonizowano go w 1253 roku. Kult świętego łączony był z ideą zjednoczenia rozbitego na dzielnice państwa polskiego. Zapewne ten fakt sprawił, że wbrew wcześniejszej tradycji koronowania polskich władców w Gnieźnie, zwyczaj ten od 1320 roku przeniesiono właśnie tu na Wawel.

Konsekracja świątyni

– Budowę katedry w tym kształcie, jaki znamy dziś, rozpoczął król Władysław Łokietek – powiedział ks. Bielański. – On pierwszy był tu namaszczony na władcę Polski. Oczywiście później świątynia była upiększana, dobudowywano nowe kaplice.

Uroczysta koronacja Władysława Łokietka odbyła się 20 stycznia 1320 roku w pobliżu relikwii patrona odrodzonej polskiej monarchii. Odtąd, następni włodarze Polski tu właśnie otrzymywali swoje królewskie insygnia.

Przez następne lata katedra na Wawelu była rozbudowywana. Jej konsekracji, w obecności ówczesnego króla, Kazimierza Wielkiego, dokonał  arcybiskup gnieźnieński Jarosław ze Skotnik 28 marca 1364 roku.

Dzieło artystów

– Ja katedrę w swojej wyobraźni dzielę na trzy części: korzenie, pień i korona drzewa – mówił kolejny uczestnik reportażu, rzeźbiarz Czesław Dźwigaj. – Korzeniami są groby królewskie, pniem: cały korpus katedry, a koroną: wieże z dzwonami. Na najwyższych konarach tego drzewa wisi 10 dzwonów. Najstarszy nosi imię "Nowak" i już od XIII wieku towarzyszy nam we wszystkich uroczystościach. Natomiast najwspanialszy, największy nosi imię "Zygmunt". Związany jest z naszą historią od 9 lipca 1521 roku. Jego głęboki ton pobudza do refleksji i zadumy nad losami Polski.

Polski Akropol

W podziemiach katedry, jak i w nawach bocznych jest wiele wspaniałych sarkofagów, nagrobków, epitafiów, pomników wybitnych ludzi. Chowano ich tu już od XI wieku – Sprowadzono na przykład relikwie św. Floriana – mówił rzeźbiarz. – Tu są relikwie Wincentego Kadłubka, tu też spoczywają doczesne szczątki większości królów polskich.

Katedra wawelska to również miejsce pochówku narodowych bohaterów: Tadeusza Kościuszki, księcia Józefa Poniatowskiego, marszałka Józefa Piłsudskiego, gen. Władysława Sikorskiego. Jest to również nekropolia wieszczów narodowych. – Tu odbył się powtórny pogrzeb Adama Mickiewicza, Juliusza Słowackiego, a w latach 90. XIX wieku Cypriana Kamila Norwida – powiedział Czesław Dźwigaj.

Symbol narodowy

Wybitni artyści: rzeźbiarze, witrażyści, architekci swoimi pracami złożyli się na ten wielki pomnik polskiej kultury, historii i wiary.

– Można porównywać katedrę do wielu innych na całym świecie – komentował Czesław Dźwigaj. – Ale nie ma takiej drugiej, z jej nastrojem, z tym, czym jest ona dla Polski i dla Polaków. Każdy odnajdzie tu swoją cząstkę, bez względu na to, w jakim czasie żyje i żył będzie.

Co kryją krypty?

Adam Bujak, wybitny artysta fotografik wracał w audycji pamięcią do czasów dzieciństwa. Przypominał zdarzenia związane z kryptą marszałka Piłsudskiego. Mówił o tym, jak wielkie wrażenie zrobił na nim powtórny pogrzeb pary królewskiej: Kazimierza Jagiellończyka i jego żony Elżbiety.

– To było wstrząsające, wręcz niesamowite widowisko – opowiadał. W latach 70. XX wieku odgrzebano szczątki pary królewskiej. Było nas tam wtedy, w krypcie chyba osiem osób. Pierwszy zobaczył otwór ówczesny kardynał, ks. Karol Wojtyła. Na końcu ja się znalazłem z aparatem i zacząłem to miejsce fotografować. Ono było jakieś takie abstrakcyjne - tak mógłbym to określić. Dlaczego? – Każdy sobie wyobraża, że to jest taki majestat śmierci zmarłego króla, a wszystko było takie rozwalone. Czaszka była odrzucona, trumna pęknięta w połowie, wisiała i w to był wbity miecz królewski. Trochę pyłu, kości, trochę małych szmatek z dawnego stroju królewskiego.

Parę tygodni później odbył się uroczysty pogrzeb. Na wielkim katafalku przed głównym ołtarzem stały dwie cynowe trumny. Na jednej był napis: "Król Kazimierz Jagiellończyk", a na drugiej – "Królowa Elżbieta". Parę królewską pochowano przy biciu dzwonu Zygmunta i "Requiem" Mozarta.

Maria Józefa pochodziła z jednego z najznamienitszych rodów europejskich. Habsburgowie dzierżyli w swoich rękach koronę Świętego Cesarstwa Rzymskiego, a zatem teoretyczną zwierzchność nad innymi niemieckimi państwami. Nic dziwnego, że August II już w czasach, gdy jego syn miał 7 lat, starał się dla niego o rękę Habsburżanki.

- Ta transakcja polityczna, a tak należy rozumieć małżeństwa władców, była uwikłana w sojusz sasko-austriacko-holendersko-angielski, który był wymierzony przeciwko Rosji i Prusom - mówił prof. Wojciech Kriegseisen, gość audycji Hanny Marii Gizy z cyklu "Klub ludzi ciekawych wsyzstkiego". Posłuchaj audycji.

Para wzięła ślub w 1719 roku. On miał 24 lata, ona 20.

Bal nad trumną

Maria Józefa została żoną elektora saskiego. 17 stycznia 1734 koronowano ją na królową Rzeczpospolitej. Ceremonia była jedną z najhuczniejszych w ówczesnej Europie. Nie świadczyła jednak o znakomitości władcy i dobrej kondycji państwa. O wyborze męża zadecydowały obce mocarstwa – Rosja i Prusy.

Małżeństwo Augusta i Marii było udane. W przeciwieństwie do ojca, przedostatni król Polski nie miał skłonności do romansów.

- Największym osiągnięciem politycznym Marii Józefy było to, że urodziła czternaścioro dzieci, z których troje zmarło. Dzieci były bardzo istotnym elementem polityki dynastycznej – mówił historyk.

Mimo tej zgodności, para rozstała się po zajęciu Saksonii przez Prusy w trakcie wojny siedmioletniej. August uciekł do Warszawy, Maria została w Dreźnie. Już nigdy nie mieli się spotkać. Maria zmarła 17 listopada 1757 roku.

Ona była młodziutką – ledwie trzynastoletnią – córką króla Polski i Węgier, Ludwika Andegaweńskiego. Po śmierci ojca została koronowana na królową. On, starszy od niej o około 10 lat, przybysz z pogańskiego kraju, musiał się jej wydawać półdzikim barbarzyńcą. Tym bardziej, że gdy Jadwiga miała 4 lata, jej rękę oddano Wilhelmowi, władcy z poważanej i potężnej europejskiej dynastii Habsburgów. Ślub dzieci był traktowany jako umowa między państwami, zdarzały się od niej odstępstwa.

Ludwik - na Węgrzech Wielki, w Polsce - Andegaweński

Dlatego polscy możnowładcy mogli wybrać Jadwidze nowego męża. Wybór padł na Jagiełłę, pogańskiego wielkiego księcia litewskiego, który był naturalnym sojusznikiem Korony w walce ze wzrastającą potęgą Państwa Krzyżackiego.

Na podstawie podpisanej 14 sierpnia 1385 unii w Krewie Jagiełło zobowiązał się do chrystianizacji Litwy i ożenienia się z Jadwigą.

- Dla Litwy podstawową sprawą związaną z unią była nie tyle walka z Krzyżakami, ile problem utrzymania tożsamości zagrożonej przez Ruś - mówił prof. Henryk Samsonowicz w audycji Andrzeja Sowy i dr. Janusza Osicy z cyklu "Historia na opak". - Czy przypadkiem Polska nie stałaby się terenem kolonizacji i eksploatacji ludzi mówiących językiem niemieckim? (…). Czy nie stałaby się, podobnie jak Czechy, granicznym państwem Rzeszy?

To, że Jadwiga została żoną Jagiełły, nie oznaczało, że ona sama wycofała się z polityki. W 1387 roku osobiście poprowadziła wyprawę na Ruś Czerwoną i przyłączyła ją do Korony.

Po 12 latach małżeństwa królowa zaszła w ciążę. 22 czerwca 1399 Jadwiga urodziła córkę Elżbietę. Niestety: obie zmarły kilka tygodni później. Władysław – bo takie imię przybrał na chrzcie – rządził w Koronie do śmierci w 1434 roku, po śmierci Jadwigi miał jeszcze trzy żony.

Symbolicznym potomkiem pary stał się związek państw, który doprowadził w końcu do scalenia i powstania jednego, potężnego państwa: Rzeczpospolitej.  

- Należeliśmy wówczas do pierwszej piątki państw decydujących na kontynencie, w ówczesnym rozumieniu także świata – mówił prof. Henryk Samsonowicz.

bm

961 lat temu, 21 marca 1063 roku, zmarła Rycheza, żona Mieszka II, pierwsza królowa Polski.

Rycheza pochodziła z najwyższych kręgów arystokracji niemieckiej. Była córką Matyldy, siostry cesarza Ottona III i palatyna reńskiego Ezzona. Ślub tej pary uważano za mezalians. Dlaczego? Posłuchaj audycji Hanny Marii Gizy z cyklu "Klub ludzi ciekawych wszystkiego".

Małżeństwo polityczne

Za podobny mezalians uważano małżeństwo krewnej cesarza z wnukiem pogańskiego księcia, Mieszkiem II. Ich związek miał być gwarantem postanowień zawartych na zjeździe w Merseburgu w 1013 roku, który kończył jeden z etapów konfliktu Polski z niemieckim Cesarstwem Rzymskim.

- Wojna między Bolesławem a Henrykiem, następcą Ottona III, była przede wszystkim wojną o zachowanie przez Chrobrego takiej pozycji, jaką mu proponował Otton (na zjeździe gnieźnieńskim - przyp. red.) - mówił dr Jerzy Pysiak w audycji Hanny Marii Gizy z cyklu "Klub ludzi ciekawych wszystkiego". - Małżeństwo księcia, wyznaczonego w ten sposób na następcę tronu, z Rychezą było potwierdzeniem związków z arystokracją Cesarstwa.

Królowa zdrajczyni?

W 1025 roku, kiedy jej mąż koronował się na króla Polski, ona założyła na skroń koronę królowej. Jako władczyni sprowadziła do Polski budowniczych i fundowała klasztory.

- Rycheza była importerem rozwoju kulturowego – wyjaśniał historyk.

Małżeństwo nie było udane. Mieszko zdradzał żonę z nałożnicą, o czym wspominają kronikarze. Sześć lat po koronacji, w 1031 roku państwo znalazło się w kryzysie. Po napaści niemieckiej i ruskiej na Polskę, po władzę sięgnął starszy syn Chrobrego – Bezprym. Mieszko II musiał uciekać do Czech, Rycheza wywiozła syna i insygnia władzy do Niemiec.

Ten fakt przyczynił się do tego, że królowa przez wieki była postrzegana jako osoba okrutna i przekupna, która zdradziła interes Polski. Czy tak było faktycznie? Czy współpracowała z Bezprymem? Posłuchaj audycji Hanny Marii Gizy.

Dbała o syna

W późniejszym okresie odegrała istotną rolę w odzyskaniu władzy przez jej syna, Kazimierza Odnowiciela.

- Trudno powiedzieć, czy była lojalna wobec Mieszka II. Wiadomo, że była lojalna wobec interesu dynastycznego, gdyż był to jej własny interes – wyjaśniał gość audycji. - Udało się jej dzięki kontaktom z Cesarstwem zapewnić pomoc zbrojną dla syna i odbudować prestiż monarchii piastowskiej.

Jak wiele monarchiń wczesnośredniowiecznych, które przeżyły swoich mężów, jesień życia Rycheza spędziła w klasztorze.

bm