Uczęszczał do szkół w Pińczowie, później studiował na Akademii Krakowskiej, gdzie zdobył tytuł doktora filozofii. Następnie kształcił się w Wiedniu i w Rzymie, gdzie doktoryzował się z prawa i teologii, a także przyjął święcenia kapłańskie.

Wróciwszy do kraju w 1774 roku, objął kanonię krakowską, pełnił również posługę kapłańską w parafiach w Pińczowie i Krzyżanowicach Dolnych. W okresie reform, które próbował wprowadzić Stanisław August Poniatowski, Kołłątaj był aktywnym członkiem Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych oraz Komisji Edukacji Narodowej (KEN), w ramach której był autorem koncepcji rozbudowy szkół na terenie kraju.

Jako delegat KEN, a później rektor Akademii Krakowskiej przyczynił się do reformy uczelni, otwierając drogę do edukacji studentom z mieszczaństwa, wprowadził zajęcia z literatury polskiej i nauk przyrodniczych, zajął się także finansami, poziomem edukacji i rozwojem Akademii. Po przeprowadzce do stolicy skupił wokół siebie grono entuzjastów reform i publicystów tworząc tzw. Kuźnicę Kołłątajowską, gdzie działali m.in. Stanisław Małachowski i Franciszek Salezy Jezierski. Działacz opozycji antykrólewskiej, a podczas Sejmu Czteroletniego aktywny członek obozu patriotycznego.

W tym czasie napisał rozprawę "Do Stanisława Małachowskiego o przyszłym sejmie Anonima listów kilka", gdzie przedstawił program swojego stronnictwa postulujący m.in. reformy społeczne, dziedziczność tronu, równouprawnienie mieszczan i wolność dla chłopów (zniesienie pańszczyzny na rzecz czynszu), likwidację liberum veto oraz wprowadzenie ogólnego opodatkowania. Kołłątaj był współtwórcą Konstytucji 3 Maja, później jednym z przywódców Zgromadzenia Przyjaciół Ustawy Rządowej, podkanclerzym koronnym i członkiem rządu.

Konstytucja 3 maja - zobacz serwis specjalny

Po sukcesie konfederacji targowickiej przebywał przez pewien czas w Dreźnie i Lipsku, gdzie napisał "O ustanowieniu i upadku Konstytucji 3 Maja". Później aktywnie uczestniczył w przygotowania do insurekcji kościuszkowskiej, zostając po jej wybuchu szefem Wydziału Skarbu w Radzie Najwyższej Narodowej. Współtwórca uniwersału połanieckiego, przyznającego ziemię uczestniczącym w powstaniu chłopom. Po klęsce zrywu w 1794 roku wyjechał z Warszawy. Ścigany przez Rosjan, został aresztowany przez władze austriackie i uwięziony. Odzyskawszy wolność, przeniósł się na Wołyń, gdzie wspólnie z Tadeuszem Czackim założył Gimnazjum Wołyńskie, którego nazwę później zmieniono na Liceum Krzemienieckie.

Po powstaniu Księstwa Warszawskiego, pomimo wezwań Napoleona, nie udało mu się do niego dołączyć. Przez pewien czas był wówczas więziony przez Rosjan w Moskwie. Po przyjeździe do Księstwa nie został jednak dopuszczony do działalności we władzach. Pod koniec życia, pozostając w pewnym zapomnieniu, wydał "Uwagi nad tą częścią ziemi polskiej, którą od traktatu tylżyckiego zwać poczęto Księstwem Warszawskim".

Hugo Kołłątaj zmarł po długiej chorobie 28 lutego 1812 w Warszawie. Spoczął na stołecznym Cmentarzu Powązkowskim.

pd/im

Sejm Czteroletni został zwołany za zgodą carycy Katarzyny II. Obradował do maja 1792 roku. Głównym dziełem Sejmu Wielkiego było uchwalenie w dniu 3 maja 1791 nowej Konstytucji ustrojowej. Konstytucja majowa wprowadzała podział władzy na ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą, zwiększyła uprawnienia mieszczan, zapowiadała poprawę sytuacji chłopów. Posłowie przyjęli zapisy o likwidacji konfederacji i zasady liberum veto w Sejmie.

O kulisach zwołania Sejmu Czteroletniego, przebiegu obrad i podjętych przez posłów decyzjach mówił w audycjach z cyklu "Historia Polski", nadawanych w grudniu 2003 roku prof. Jacek Staszewski.

- Caryca Katarzyna nie zgodziła się na to, by sejm był skonfederowany – komentował historyk. – A więc zbierający się jesienią 1788 roku Sejm otwierany był pod niezbyt jasnymi auspicjami i nie wiadomo było, co przyniosą najbliższe tygodnie obrad. Przyniosły rzecz, która stała się przełomową dla obrad Sejmu i dla dziejów Rzeczypospolitej.

Jakie były relacje Rzeczypospolitej z Rosją i Prusami? Czego dotyczyły pierwsze akty prawne podjęte przez Sejm Czteroletni? Co przyniosła Konstytucja 3 maja? Posłuchaj komentarza historyka, prof. Jacka Staszewskiego.

Kliknij w obrazek i dowiedz się więcej o Konstytucji 3 maja:

bs/im

– Ostateczny wizerunek Stanisława Augusta w oczach opinii publicznej został określony przez zderzenie faktów: klęskę państwa polskiego i odrodzenie tego państwa przez patriotów emigrantów – mówił historyk, prof. Henryk Wisner.

Stanisław Poniatowski został koronowany jako król polski i wielki książę litewski Stanisław II August 25 listopada 1764 roku w kolegiacie św. Jana w Warszawie.

Okres jego panowania w latach 1764-1795 budzi wiele kontrowersji. Z jednej strony docenia się jego działania na rzecz oświecenia kraju w drugiej połowie XVIII wieku, z drugiej obarcza odpowiedzialnością za upadek państwa polskiego.

– Na pewno był jednym z najbardziej wykształconych władców epoki: zastał Polskę kulturalnie zapuszczoną, a zostawił oświeconą – zaznaczał historyk, dr hab. Jerzy Robert Nowak w audycji Andrzeja Sowy "Na historycznej wokandzie". – Ale uważam, że w tym okresie Polsce był potrzebny dobry polityk, a niestety do prowadzenia polityki brakowało mu jednej podstawowej rzeczy – kręgosłupa.

Stanisław August Poniatowski urodził się 17 stycznia 1732 roku w Wołczynie, jako szóste dziecko Stanisława Poniatowskiego i Konstancji Czartoryskiej. Dzięki pozycji rodziny otrzymał wszechstronne wykształcenie, wiele podróżował. Już w wieku 23 lat Stanisław August został ambasadorem Anglii w Sankt Petersburgu. Wówczas poznał carycę Katarzynę II, z którą miał romans, a dzięki jej późniejszej protekcji 7 września 1764 roku został wybrany na króla Polski. 25 listopada tegoż roku z rąk arcybiskupa gnieźnieńskiego i prymasa Polski, Władysława Łubieńskiego przyjął koronę Rzeczypospolitej.  

Młody i oświecony

Młody król od początku swojego panowania zaczął wprowadzać reformy. Działania te szybko jednak zahamowała Rosja, która dawała odczuć Poniatowskiemu, że ten nie powinien nadmiernie korzystać z władzy królewskiej, którą w końcu otrzymał dzięki protekcji carycy.

– Polityk, który zakłada, że sprzymierzeńcy, czy wrogowie, będą działać zgodnie z naszym interesem, a nie z własnym, nie jest politykiem – mówił historyk, prof. Henryk Wisner w audycji Andrzeja Sowy.

W 1765 roku król Stanisław założył Szkołę Rycerską – elitarną uczelnię wojskową, która miała kształcić przyszłą armię. Utworzył również będącą zalążkiem rządu konferencję króla z ministrami i kancelarię królewską. Z kolei w 1773 roku powstała Komisja Edukacji Narodowej – pierwsza na świecie centralna instytucja o charakterze dzisiejszego Ministerstwa Edukacji.

Czy Stanisław August Poniatowski był rusofilem?

Król Stanisław August powszechnie uważany był za rusofila. Ambasador Rosji w Polsce, Mikołaj Repin utrzymywał jednak, że stał on zawsze w poprzek interesom rosyjskim. Mimo tego szlachta podczas konfederacji barskiej (22 października 1770 roku) w wyrazie niechęci do Poniatowskiego ogłosiła jego detronizację. Choć ten akt nie miał mocy sprawczej, jasno wyrażał stosunek do panującego króla.

– Nie jest prawdą, że Stanisław August Poniatowski był rusofilem – zaznaczył prof. Wisner. – W początkach panowania próbował orientacji na Austrię. Pojawiły się nawet plany małżeństwa, z którąś z księżniczek austriackich.

Król ze związanymi rękami

Głównym czynnikiem ograniczającym działania króla były pieniądze, których ciągle brakowało w królewskiej kasie. W tej kwestii nie mógł znaleźć też porozumienia ze swoim bratankiem, księciem Józefem, który często wyrzucał królowi, że powinien więcej inwestować w armię. Stanisław przez swoje wielkie długi był jeszcze bardziej zależny od łaski carskiego ambasadora.

Król pomimo ograniczeń władzy (już po I rozbiorze) nadal zabiegał o rozwój kultury. Słynne stały się jego obiady czwartkowe, na których spotykali się polscy intelektualiści. Pieczę nad królewskimi zbiorami sztuki powierzono malarzowi Marcello Bacciarellemu. Z polecenia króla zbudowano też przy zamku w Warszawie nowy gmach biblioteki królewskiej, której zbiory szacowano wówczas nawet na 20 tys. woluminów.

Sejm Czteroletni

Sejm Wielki i uchwalenie Konstytucji 3 maja w 1791 roku uważa się za jedno z większych osiągnięć króla. Jednak według historyka, dr. hab. Jerzego Roberta Nowaka, okres Sejmu Czteroletniego, kiedy w Polsce trwała niezwykle dobra koniunktura, został zmarnowany. Wówczas król Poniatowski powinien skierować swoją uwagę na budowanie silnej armii, a nie kłótnie w sejmie.

– Okres od Targowicy jest to niestety postępujący i gwałtowny upadek króla – mówił dr Nowak.

Uchwalenie Konstytucji 3 Maja przez Sejm Czteroletni, aut. Kazimierz Wojniakowski (1806), Wikipedia/dp

Abdykacja

Kraj stawał się coraz bardziej zależny od wpływów zaborców. W końcu Stanisław August Poniatowski został zmuszony do oddania władzy. W akcie abdykacji pisał: "Nie szukając w ciągu królowania naszego innych korzyści lub zamiarów, jak stać się użytecznym ojczyźnie Naszej, byliśmy także tego zdania, iż opuścić należy tron w okolicznościach, w których rozumieliśmy, że oddalenie Nasze przyłoży się do powiększenia szczęścia współziomków Naszych lub też przynajmniej umniejsza ich nieszczęścia…" (Wikiźródła: "Akt abdykacji Stanisława Augusta Poniatowskiego", Grodno, 25 listopada 1795. Rzeczywistym autorem tekstu był były poseł rosyjski w Rzeczypospolitej Mikołaj Repnin)

Rzeczpospolita bez pieniędzy i armii nie miała wystarczającej siły, aby oprzeć się zaborcom. 25 listopada 1795 roku - 31 lat po wstąpieniu na tron - Stanisław August Poniatowski zmuszony został do rezygnacji z korony. Wzgardzony zmarł na wygnaniu 12 lutego 1798 roku w Petersburgu. Jego zwłoki obecnie znajdują się w katedrze św. Jana w Warszawie.

mb/im