21 września 1942 roku Niemcy, w ramach tak zwanej "Aktion Reinhard", zakończyli likwidację warszawskiego getta. W czasie jej trwania ponad 250 tys. Żydów wywieziono do obozu zagłady w Treblince; 11 tys. skierowano do obozów pracy, na miejscu rozstrzelano ok. 6 tys. W getcie pozostało ok. 60 tys. osób, z czego blisko połowa nielegalnie.

Powstanie w Getcie Warszawskim - zobacz serwis specjalny

Wielka akcja wysiedlania getta w Warszawie rozpoczęła się 22 lipca 1942 roku. W getcie, którego bramy zamknięto w listopadzie 1940 roku, na obszarze 307 ha przebywało ponad 400 tysięcy Żydów, zmuszonych do życia w nieludzkich warunkach. Przez następne miesiące wprowadzano kolejne zarządzenia, zakazy i ograniczenia, pozbawiające ludność żydowską pracy, pieniędzy, opieki i możliwości kontaktów z mieszkańcami drugiej strony muru. Od 12 listopada 1940 każdy Żyd powyżej 12 lat musiał nosić na prawym ramieniu białą opaskę z niebieską gwiazdą Dawida.  

"20 lipca rozpoczynają się aresztowania. Zostają osadzeni na Pawiaku prawie wszyscy lekarze szpitala na Czystem, część zarządu żydowskiej samopomocy społecznej, pewna ilość radnych gminy. Rozumiemy, że getto jest w przededniu likwidacji" – pisał w swoich wspomnieniach Marek Edelman.

Według niemieckich rozporządzeń z wysiedlenia na "wschód" mieli być zwolnieni Żydzi zatrudnieni w warsztatach produkujących na potrzeby Wehrmachtu na terenie getta.

"Dnia 22 lipca 1942 o godzinie 10.00 rano zajeżdżają przed dom Rady Żydowskiej niemieckie samochody. Po krótkim posiedzeniu przedstawiciele Judenratu wiedzą już, czego chcą Niemcy. Sprawa jest prosta. Wszyscy nieproduktywni Żydzi zostaną przesiedleni na wschód (…) wysiedlenie będzie przeprowadzała policja żydowska w porozumieniu z Niemcami. W ten sposób naziści doprowadzili do tego, że Rada Żydowska sama wydała wyrok śmierci na przeszło 300 tysięcy mieszkańców getta" – można przeczytać w zapiskach jednego z przywódców powstania w getcie warszawskim.

Getto warszawskie zostało ostatecznie zlikwidowane i zrównane z ziemią 16 maja 1943 roku. Po zdławieniu powstania w getcie Niemcy wysadzili w powietrze Wielką Synagogę przy ul. Tłomackie. Tego dnia gen. SS i policji Jürgen Stroop wysłał do swych przełożonych telegram: "Nie ma już w Warszawie dzielnicy żydowskiej".

Później na terenie getta przeprowadzali masowe egzekucje mieszkańców Warszawy - polskich więźniów politycznych oraz Żydów schwytanych po "aryjskiej stronie". Od lata 1943 roku w okolicach ulicy Gęsiej funkcjonował niemiecki obóz koncentracyjny.

mjm

O ile w 1942 roku sytuacja militarna aliantów nie pozwala na wiele, o tyle już w późniejszym okresie można było zrobić więcej, na przykład zbombardować linie transportowe prowadzące do Auschwitz - przekonuje rozmówca Polskiego Radia.

- Widzimy, co działo się w sierpniu 1944 roku, gdy samolot za samolotem leciał nad Warszawę podczas Powstania Warszawskiego. To byłoby możliwe, gdyby istniały: polityczne zaangażowanie i wola. Ale ich nie było. Alianci być może troszczyli się o Żydów, ale nie aż tak - ironizuje brytyjski historyk.

70. rocznica wyzwolenia Auschwitz-Birkenau - zobacz serwis specjalny >>>

Profesor Fleming mówi Polskiemu Radiu, że na Wyspach istniała subtelna presja ze strony rządu, by wieści o losie Żydów nie trafiały na pierwsze strony gazet. Jak podkreśla, doniesienia o Holokauście postrzegane były jako problematyczne dla brytyjskiej opinii publicznej. Mogły podobno pogłębić obecny tu antysemityzm. Poza tym swój interes miała tu też brytyjska prasa. Redaktorzy mieli sprzedawać gazety. A historia Holokaustu często nie była uważana za interesującą dla czytelników.
Jednocześnie profesor Fleming zauważa, że najważniejszym źródłem informacji o Auschwitz i Holokauście były źródła polskie. Jego zdaniem, nie bez znaczenia były tu: szeroki skład Rządu na Uchodźstwie, a także niechęć niektórych polityków i działaczy do Żydów. Politycy o umiarkowanych poglądach musieli liczyć się z poglądami nacjonalistów.

- Mamy dowody, że informacje były wypuszczane przez polski rząd, ale możemy mieć wątpliwości co do podejmowania wysiłków zmierzających do dotarcia z nimi na wyższe szczeble - mówi historyk.

Profesor Fleming pracuje obecnie na Polskim Uniwersytecie na Obczyźnie. Wcześniej wykładał na Oksfordzie i Uniwersytecie Londyńskim. Jest też sekretarzem przy brytyjskim Instytucie Studiów Polsko-Żydowskich. O wynikach swoich badań pisze w wydanej w zeszłym roku przez University of Cambridge książce "Auschwitz, the Allies and Censorship of the Holocaust".

II wojna światowa - zobacz serwis specjalny >>>

IAR, to

28 października 1938 roku władze III Rzeszy deportowały do Polski około 17 tys. Żydów z polskimi dokumentami. Najwięcej z nich – około 9,5 tys. – zmuszono do przekroczenia polskiej granicy w rejonie Zbąszynia.

Tzw. Polenaktion była wykorzystaniem sytuacji stworzonej przez polski Sejm, który 31 marca 1938 roku uchwalił ustawę o pozbawieniu obywatelstwa Polaków przebywających nieprzerwanie na obczyźnie przez dłużej niż pięć lat po odzyskaniu niepodległości. To prawo miało powstrzymać powrót polskich Żydów, którzy byli zagrożeni antysemickimi prześladowaniami w Niemczech i Austrii.

Pomoc polskich ambasadorów

Akcja wysiedleńcza została zapowiedziana już dwa dni przed rozpoczęciem działań. 26 października Reinhard Heydrich, szef służby bezpieczeństwa Rzeszy, wydał rozporządzenie, które zapowiadało wydalenie z Niemiec wszystkich Żydów z polskim obywatelstwem. Niemal natychmiast zostały wystosowane nakazy deportacji osób nim objętych.

W dniach 28-29 października została zorganizowana akcja wysiedleńcza, która objęła 17 tysięcy polskich Żydów. Deportowani często nie mieli nawet czasu, aby zabrać ze sobą dobytek. Musieli wyruszyć w stronę polskiej granicy w specjalnych pociągach jedynie z paroma ubraniami i drobną ilością pieniędzy.

Sprawiedliwi ambasadorzy. Polscy dyplomaci, którzy pomagali Żydom

Deportowanym z pomocą ruszyła polska dyplomacja. Ministerstwo Spraw Zagranicznych zagroziło, że na działania III Rzeszy odpowie wysiedleniem niemieckich obywateli z obszaru II RP. Z kolei polski konsul w Lipsku, Feliks Chiczewski otworzył drzwi siedziby konsulatu dla wypędzonych. Ponadto wydawał polskie paszporty, co pozwalało Żydom legalnie przekroczyć  granicę. Chiczewski nie ograniczał się tylko do tego i osobiście wyszukiwał w Lipsku przypadki dręczenia Żydów przez niemiecką policję i bojówki SA i podejmował w ich sprawie interwencje.

Obóz w Zbąszyniu

Większość przesiedleńców została przetransportowana do stacji kolejowej w Neu Bentschen (dzisiejszy Zbąszynek) – ostatniego przystanku przed polską granicą. Ci, którzy posiadali polskie dokumenty, mogli przekroczyć granicę i znaleźć schronienie w obozie przejściowym w Zbąszyniu. W gorszej sytuacji znaleźli się Żydzi o statusie bezpaństwowców, którzy musieli koczować na pasie ziemi niczyjej pomiędzy niemiecką a polską granicą.

Archiwum Ringelbluma - niezwykłe świadectwo Zagłady

W pomoc dla wysiedleńców przebywających w obozie w Zbąszyniu zaangażowały się polskie i żydowskie organizacje charytatywne. Jednym z najbardziej zasłużonych w niesieniu pomocy dla uchodźców był Emanuel Ringelblum, historyk i przyszły twórca organizacji Oneg Szabat, która gromadziła materiały dokumentujące życie w warszawskim getcie.

Pretekst do pogromu nocy kryształowej

Polenaktion miała duże znaczenie dla wydarzeń tzw. nocy kryształowej, największego pogromu w III Rzeszy. Został przeprowadzony w nocy z 9 na 10 listopada 1938 w większych miastach niemieckich i austriackich. Jego nazwa pochodzi od potłuczonych szyb witryn żydowskich sklepów i prawdopodobnie została wymyślona przez ministerstwo propagandy Rzeszy.

Noc kryształowa - niemiecka noc hańby

Pretekstem do pogromu stało się morderstwo Ernest vom Ratha, niemieckiego dyplomaty w Paryżu. Jego sprawcą był Herszel Grynszpan, młody Żyd polskiego pochodzenia, którego rodzina w 1911 roku osiedliła się w Niemczech.

Grynszpan od 1936 roku przebywał w stolicy Francji, gdzie pod koniec października dotarły do niego wiadomości o wysiedleniu z Rzeszy Żydów polskiego pochodzenia. Wśród nich znaleźli się jego rodzice, co wywołało wściekłość u siedemnastolatka.

– Kierując się motywem zemsty i pragnąć zwrócić uwagę międzynarodowej opinii publicznej na prześladowanie Żydów w III Rzeszy, Grynszpan chciał właściwie zastrzelić ambasadora niemieckiego. Wskutek pomyłki kule trafiły Ratha, który w dwa dni później zmarł – mówił prof. Eugeniusz Cezary Król w audycji Sławomira Szofa z cyklu "Dźwiękowy przewodnik po historii najnowszej – Niemcy".

sa