Historia

"Pociągi pod specjalnym nadzorem". Czeski film w szczytowej formie

Ostatnia aktualizacja: 18.11.2023 05:40
18 listopada 1966 roku odbyła się premiera filmu Jiřego Menzla "Pociągi pod specjalnym nadzorem". Jest to najciekawszy i najlepszy przykład czeskiej nowej fali zasłużenie uhonorowany Oscarem, a stawkę podbija jeszcze fakt, że był to właściwie debiut reżysera.
Jiri Menzel, Vaclav Neckar, Jaromir Sofr filmują Pociągi pod specjalnym nadzorem.
Jiri Menzel, Vaclav Neckar, Jaromir Sofr filmują "Pociągi pod specjalnym nadzorem".Foto: Oldrich Picha/PAP/CTK

Oscar za "Pociągi pod specjalnym nadzorem" to największy sukces w karierze reżyserskiej Jiřego Menzla. Duża w tym zasługa świetnego scenariusz opartego na opowiadaniu Bohumila Hrabala, choć w filmie widać też bardzo dużą zręczność reżyserską młodego twórcy. Aż trudno uwierzyć, że nie śmiał on marzyć o prawdziwej karierze reżysera, bo wydawało mu się, że jest mało zdolny i zostanie najwyżej czyimś asystentem.

- Kiedy byłem w wojsku, nie pamiętam czy Evald Schorm, czy Jan Němec powiedzieli, że przygotowują film według opowiadania Hrabala - wspominał Jiří Menzel w audycji Aldony Wołłk w Polskim Radiu. - Ale nie byłem dobrym uczniem, nie wiedziałem, że będę kiedyś sam kręcił filmy. Miałem niską samoocenę. Ale powiedzieli, że mógłbym to z nimi robić. Nikt mnie nie pytał o dyplom - po prostu pozwolili mi pracować. Mamy takie powiedzenie, że kiedy się szczęście zmęczy, to usiądzie i na ośle - dodawał Menzel.

Posłuchaj
27:50 Pociągi.mp3 Reżyser opowiada o pracy nad swoimi filmami. "Jiri Menzel". Audycja Aldony Wołłk z cyklu "O wszystkim z kulturą". (PR, 8.03.2016)

 

Niespodziewanie więc spadło na Menzla wiele szczęśliwych wyzwań: praca nad tekstem uwielbianego Bohumila Hrabala, propozycja pracy nad własnym filmem, a później wielka nagroda, która przekonała go, że może, a nawet powinien być samodzielnym twórcą.

Prosta historia

Film Menzla był pierwszym przeniesieniem na ekran prozy Bohumila Hrabala. Sam Menzel w późniejszej karierze posiłkował się nią jeszcze w pięciu produkcjach. To prosta historia z życia codziennego mieszkańców prowincji - i w tym tkwi jej siła -  w prostocie.

Opowieść ma dwa główne wątki. Młody zawiadowca na malutkiej stacji kolejowej, ośmielony podbojami miłosnymi swoich przełożonych, przeżywa ze swoją dziewczyną inicjację seksualną, która kończy się rozczarowaniem. Gdy dzięki pomocy starszej od siebie kobiety udowodni sobie, że jest mężczyzną, zyskuje nową siłę. Już jako prawdziwy mężczyzna dokonuje odważnego czynu - rzuca bombę do niemieckiego pociągu wypełnionego amunicją i zostaje zabity. Ta opowieść ma w sobie wszystko, co typowe dla czeskiej nowej fali: zwyczajnych bohaterów w codziennym, szarym życiu. Nie ma tu wielkich uniesień czy patosu, jest za to subtelna ironia z tragizmu wydarzeń.

Współpraca z Hrabalem

Scenariusz był efektem pracy zarówno reżysera jak i pisarza. Duże znaczenie, jak się okazało, miała również odwaga czy wręcz zuchwałość Menzla. Zgodził się bowiem na realizowanie filmu w ciemno, bo tekstu nie znał. 

- To było ogromne szczęście, spotkanie z Hrabalem - opowiadał Jiří Menzel w Polskim Radiu. - Cieszę się, że mogłem to zrobić, tu też miałem szczęście, bo trzej reżyserzy przede mną zrezygnowali z tego opowiadania. A ja lubiłem Hrabala, ale tej książki nie czytałem, tylko mały fragment, ale powiedziałem, że to wezmę. A kiedy już to przeczytałem, nie wiedziałem, co z tym zrobić - przyznawał reżyser.

Jiří Menzel to reżyser niezwykle oczytany, niemal wychował się w bibliotece - jak sam wspominał. Jego ojciec - dziennikarz i scenarzysta - miał spore zbiory i Menzel od wczesnego dzieciństwa mógł czytać, co tylko chciał, bez ograniczeń. Wolał to nawet od zabaw na podwórku.

Estetyczna nowa fala

Uderzające w "Pociągach pod specjalnym nadzorem" są konsekwencja i estetyczna czystość zdjęć Jaromíra Šofra. Piękne monochromatyczne kadry przykuwają wzrok doskonale wyważonym kontrastem i przywodzą na myśl "Matkę Joannę od Aniołów" z mistrzowskimi zdjęciami Jerzego Wójcika. Estetyka "Pociągów…" wywodzi się z odkrywanego wtedy przez Czechów kina zachodniego.

- Już pod koniec lat 60. mogliśmy oglądać ciekawe filmy - mówił Jiří Menzel w Polskim Radiu. - Raczej nie amerykańskie. Była cała masa amerykańskich dokumentów, ale przede wszystkim francuska nowa fala i włoski neorealizm. To mieliśmy od początku, to komuniści jakoś tolerowali, a więc mieliśmy filmy De Sici, Pietrangelego, a kiedy już chodziłem na FAMU, pojawił się Godard, Truffaut i inni - wspominał reżyser.

Prosta, ale nie banalna inscenizacja stanowi odzwierciedlenie opowiadanej historii.

Reżyser nie powtórzył już później oscarowego sukcesu. Ma na swoim koncie 30 filmów.

az/im

Czytaj także

Bohumil Hrabal – między Dostojewskim a Chaplinem

Ostatnia aktualizacja: 30.03.2014 19:00
– Fenomen jego prozy polega na zadziwiającym kontraście między poważną tematyką egzystencjalną, a niezwykle lekką i frywolną formą – mówił w Dwójce Aleksander Kaczorowski, autor biografii Bohumila Hrabala pt. "Gra w życie".
rozwiń zwiń
Czytaj także

Menzel: pochwał Hrabala nie brałem na serio

Ostatnia aktualizacja: 08.03.2016 18:30
- Mamy takie powiedzenie, że kiedy się szczęście się zmęczy, to usiądzie nawet na ośle. I to jest właśnie mój przypadek - opowiadał w Dwójce kultowy czeski reżyser.
rozwiń zwiń
Czytaj także

Czechosłowacka nowa fala w kinie

Ostatnia aktualizacja: 29.07.2016 14:27
W "Akademii kina" porozmawiamy o jednym z najciekawszych nurtów w historii światowej kinematografii.
rozwiń zwiń
Czytaj także

Czeska Nowa Fala. Realizm i groteska

Ostatnia aktualizacja: 31.07.2016 16:00
- Przez Czechosłowacką Nową Falę przepływa pewien rodzaj sceptycyzmu i tragizmu wymieszanego z komicznością ludzkiego życia - opowiadał w Dwójce prof. Marek Hendrykowski przy okazji rozmowy o bogactwie czeskiego kina lat 60.
rozwiń zwiń
Czytaj także

"Wspaniali chłopcy i dziewczyny". Czeskie kino Josefa Škvoreckiego

Ostatnia aktualizacja: 29.06.2018 15:20
Zapraszamy na spotkanie z tłumaczem Andrzejem S. Jagodzińskim, który opowie o książce "Wszyscy ci wspaniali chłopcy i dziewczyny" wybitnego czeskiego pisarza.
rozwiń zwiń
Czytaj także

Czeskie kino z innej strony. Historie Škvoreckiego

Ostatnia aktualizacja: 05.07.2018 09:00
- To są opowieści niesłownikowe i niepodręcznikowe. On podkreśla, że nie jest filmoznawcą, tu nie ma jakichś poważnych analiz filmów. Jest coś innego - mówił tłumacz Andrzej S. Jagodziński o książce "Wszyscy ci wspaniali chłopcy i dziewczyny" Josefa Škvoreckiego.
rozwiń zwiń
Czytaj także

Bohumil Hrabal - "zapisywacz rzeczywistości"

Ostatnia aktualizacja: 28.03.2020 05:40
- W czasach socrealizmu z jego języka bił autentyzm i prawda życia. Fenomen prozy Hrabala jest osadzony na zadziwiającym kontraście pomiędzy poważną tematyką a niezwykle lekką liryczną formą - oceniał tłumacz i eseista Aleksander Kaczorowski. W Archiwum Polskiego Radia zachowała się wypowiedź Hrabala w języku czeskim.
rozwiń zwiń
Czytaj także

Miloš Forman – piewca wolności

Ostatnia aktualizacja: 18.02.2024 05:40
92 lata temu, 18 lutego 1932 roku, urodził się Miloš Forman, czeski reżyser filmowy. Forman należący do absolutnych gigantów światowego kina, autor takich filmów jak "Lot nad kukułczym gniazdem" czy "Amadeusz" był przede wszystkim piewcą wolności. Jednak na przestrzeni lat jego rozumienie tego pojęcia mocno ewoluowało.
rozwiń zwiń
Czytaj także

"Hair" – film o włosach skrywających pełne buntu umysły

Ostatnia aktualizacja: 14.03.2021 05:45
42 lata temu, 14 marca 1979 roku miał premierę film "Hair" w reżyserii czeskiego reżysera Miloša Formana.
rozwiń zwiń