21 września 1942 roku Niemcy, w ramach tak zwanej "Aktion Reinhard", zakończyli likwidację warszawskiego getta. W czasie jej trwania ponad 250 tys. Żydów wywieziono do obozu zagłady w Treblince; 11 tys. skierowano do obozów pracy, na miejscu rozstrzelano ok. 6 tys. W getcie pozostało ok. 60 tys. osób, z czego blisko połowa nielegalnie.

Powstanie w Getcie Warszawskim - zobacz serwis specjalny

Wielka akcja wysiedlania getta w Warszawie rozpoczęła się 22 lipca 1942 roku. W getcie, którego bramy zamknięto w listopadzie 1940 roku, na obszarze 307 ha przebywało ponad 400 tysięcy Żydów, zmuszonych do życia w nieludzkich warunkach. Przez następne miesiące wprowadzano kolejne zarządzenia, zakazy i ograniczenia, pozbawiające ludność żydowską pracy, pieniędzy, opieki i możliwości kontaktów z mieszkańcami drugiej strony muru. Od 12 listopada 1940 każdy Żyd powyżej 12 lat musiał nosić na prawym ramieniu białą opaskę z niebieską gwiazdą Dawida.  

"20 lipca rozpoczynają się aresztowania. Zostają osadzeni na Pawiaku prawie wszyscy lekarze szpitala na Czystem, część zarządu żydowskiej samopomocy społecznej, pewna ilość radnych gminy. Rozumiemy, że getto jest w przededniu likwidacji" – pisał w swoich wspomnieniach Marek Edelman.

Według niemieckich rozporządzeń z wysiedlenia na "wschód" mieli być zwolnieni Żydzi zatrudnieni w warsztatach produkujących na potrzeby Wehrmachtu na terenie getta.

"Dnia 22 lipca 1942 o godzinie 10.00 rano zajeżdżają przed dom Rady Żydowskiej niemieckie samochody. Po krótkim posiedzeniu przedstawiciele Judenratu wiedzą już, czego chcą Niemcy. Sprawa jest prosta. Wszyscy nieproduktywni Żydzi zostaną przesiedleni na wschód (…) wysiedlenie będzie przeprowadzała policja żydowska w porozumieniu z Niemcami. W ten sposób naziści doprowadzili do tego, że Rada Żydowska sama wydała wyrok śmierci na przeszło 300 tysięcy mieszkańców getta" – można przeczytać w zapiskach jednego z przywódców powstania w getcie warszawskim.

Getto warszawskie zostało ostatecznie zlikwidowane i zrównane z ziemią 16 maja 1943 roku. Po zdławieniu powstania w getcie Niemcy wysadzili w powietrze Wielką Synagogę przy ul. Tłomackie. Tego dnia gen. SS i policji Jürgen Stroop wysłał do swych przełożonych telegram: "Nie ma już w Warszawie dzielnicy żydowskiej".

Później na terenie getta przeprowadzali masowe egzekucje mieszkańców Warszawy - polskich więźniów politycznych oraz Żydów schwytanych po "aryjskiej stronie". Od lata 1943 roku w okolicach ulicy Gęsiej funkcjonował niemiecki obóz koncentracyjny.

mjm

Pierwszy transport więźniów dotarł do KL Warschau 19 lipca 1943 roku. Przywieziono ich z Buchenwaldu, przeważali kryminaliści, więźniowie polityczni i tzw. elementy aspołeczne. Byli przeznaczeni do roli obozowych kapo, a Żydzi przetrzymywani w Gęsiówce wspominali ich jak najgorzej.

To był jedyny taki obóz umieszczony przez Niemców w europejskiej stolicy. KL Warschau, zwany Gęsiówką, powstał w lipcu 1943 roku w ruinach getta warszawskiego, kiedy na gruzowisku po dzielnicy żydowskiej próżno już było szukać żywych ludzi. 

KL Warschau

Gęsiówka pierwotnie znajdowała się w dawnym budynku Koszar Wołyńskich, w którym podczas wojny mieścił się Areszt Centralny w getcie warszawskim. Jeden budynek szybko stał się zbyt ciasny na potrzeby wojennego przemysłu śmierci i ostatecznie Gęsiówka przerodziła się w obóz koncentracyjny, rozciągający się od ulicy Okopowej, aż po Zamenhofa. Obecnie to teren osiedla Muranów.

Tablica ostrzegawcza przy ogrodzeniu obozu koncentracyjnego KL Warschau, 10 maja 1945

Niebawem Niemcy zaczęli sprowadzać Żydów do KL Warschau. Od 31 sierpnia do 27 listopada 1943 roku przybyły pierwsze transporty z Auschwitz. Gęsiówka przyjmowała kolejnych więźniów do lata 1944 roku. Byli to głównie Żydzi, którzy pochodzili spoza Polski. Taki zabieg służył uniemożliwieniu komunikacji z cywilną ludnością Warszawy i utrudnieniu możliwości potencjalnej ucieczki.

Więźniowie Gęsiówki byli zatrudnieni przy porządkowaniu ruin getta i wynajdowaniu w nim drogocennych przedmiotów. Historycy oceniają, że w czasie funkcjonowania KL Warschau zginęło w nim ok. 20 tys. osób. W tej liczbie zawierają się ofiary egzekucji mieszkańców Warszawy, wykonywanych na terenie obozu i ruin getta przez okupanta.

Akcja likwidacyjna

27 lipca 1944 roku rozpoczęła się likwidacja Gęsiówki. Niemcy postanowili zatrzeć ślady swoich zbrodni i rozpoczęli ewakuację. 400 więźniów niezdolnych do wymarszu rozstrzelano na terenie obozu. Reszta z nich podążyła do Kutna, z którego 2 sierpnia została odesłana do Dachau. W marszu śmierci mogło zginąć nawet 2000 osób. W tym czasie w Warszawie pozostało jeszcze ok. 400 więźniów przeznaczonych do pracy przy ostatecznej likwidacji obozu.

Niemcy początkowo nie chcieli ewakuować więźniów Gęsiówki, ponieważ obawiali się uwolnienia ich przez polską ludność. Wyjście z obozu wspominał Oskar Paserman. Był jednym z niewielu polskich Żydów uwięzionych w warszawskim obozie.

"O godzinie 4.00 byliśmy już gotowi do wymarszu. Każdy musiał wziąć swoje dwa koce. Ustawiono nas w grupach po stu, w sumie było nas 4 tysiące ludzi. Ponad czterystu pozostało jeszcze w obozie. […] 4 tysiące ludzi maszerowało w najlepszym porządku przez miasto. Na każdych pięciu więźniów był jeden esesman, na końcu jechały samochody z karabinami maszynowymi". 

Odbicie Gęsiówki

Obóz koncentracyjny został uwolniony przez żołnierzy Armii Krajowej w czasie Powstania Warszawskiego. Batalion "Zośka" zajął go 5 sierpnia 1944 roku.

– Gdy już przegoniliśmy Niemców, nagle zostaliśmy otoczeni przez setki więźniów w pasiakach. Dopiero wtedy zorientowaliśmy się, że uwalniamy Żydów. Pewna ich grupa ustawiła się w dwuszeregu, jeden z nich wystąpił i zameldował naszemu dowódcy plutonu pancernego, że zgłasza ochotników do naszego wojska – opowiadał uczestnik walk, Witold Sikorski ps. Boruta, w cyklu Radiowa Mapa Powstania Warszawskiego.

Duża część więźniów KL Warschau zdecydowała się wstąpić w szeregi powstańców i dołączyć do walki ze swoimi prześladowcami.

Po II wojnie światowej na terenie Gęsiówki ponownie więziono ludzi. Obóz przejął Urząd Bezpieczeństwa. Trzymano tutaj przede wszystkim niemieckich jeńców wojennych, których wykorzystywano do pracy przy odbudowie Warszawy. Zostali zwolnieni w 1949 roku, ale nie oznaczało to końca istnienia więzienia. Powstało tam wówczas Centralne Więzienie - Ośrodek Pracy w Warszawie. Aż do 1956 roku przetrzymywano w nim więźniów politycznych i kryminalnych.

sa

Wypowidź świadka pochodzi z: J. Galdamesz, Odbicie Gęsiówki, "Karta", 99, 2019.

- Po raz pierwszy z wystawą odnosimy się tak mocno do kontekstu miejsca. Do II wojny światowej to miejsce zamieszkiwała największa w Europie społeczność żydowska i to tutaj toczyło się żydowskie życie Warszawy. Także tutaj w czasie wojny Niemcy stworzyli największe getto w okupowanej Europie - przyznała Marta Dziewulska.

"Tu Muranów". Wystawa w Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN

- To żydowskie serce Warszawy zostało zmiecione z powierzchni ziemi, a obraz społeczności żydowskiej został wymazany z kart historii. Umiejscowienie Muzeum Polin wydaje się zatem oczywiste. Chcemy opowiadać o warstwach historii na różnych etapach. Opowiadamy o niezwykłej dzielnicy północnej, gdzie po wojnie powstało zupełnie nowe, modernistyczne osiedle, o którym mówi się współcześnie, że żyje się tu dobrze - podkreśliła rozmówczyni.

Więcej w nagraniu.

* * *

Audycja: "Temat dnia/Gość PR24"
Prowadzący: Maja Kluczyńska
Gość: Marta Dziewulska (MHŻ Polin)
Data emisji: 22.08.2020
Godzina emisji: 18.06

Polskie Radio 24/pkr