3 sierpnia 1945 roku zmarł wybitny matematyk Stefan Banach.

Ukończył gimnazjum klasyczne, w którym doskonale poznał łacinę i grekę. Później zwykł mawiać, że to logika, precyzja i doskonałość gramatyki łacińskiej uczyniły z niego matematyka. O programie matematyki w szkole wyrażał się jak najgorzej. Twierdził, że przypominała używanie bagnetu zamiast wykałaczki.

Niemniej ów nielubiany program szkolny miał w przysłowiowym małym palcu. Sam przyswoił sobie elementy matematyki wyższej, której arkana odkrywał w języku francuskim. Do dziś pozostaje zagadką, skąd znał wówczas ten język.

W 1910 roku Stefan Banach zdał maturę. Studiów nie ukończył. Mimo to w wieku 29 lat był już asystentem na Politechnice Lwowskiej, a także otrzymał stopień doktora. W 1928 roku uzyskał tytuł profesora zwyczajnego Uniwersytetu Lwowskiego, będąc już od trzech lat członkiem Akademii Umiejętności.              

Wykładał doskonale, nigdy nie gubił się w szczegółach. Nie lubował się w dociekaniach logicznych, choć rozumiał je doskonale. Nie pociągały go także praktyczne zastosowania matematyki, choć z pewnością mógłby się nimi zająć.

Wybuch II wojny światowej zastał prof. Banacha na dworcu w Kijowie. Powrócił do Lwowa, gdzie w czasie okupacji niemieckiej, pozbawiony możliwości pracy w zawodzie, był karmicielem wszy. Taka praca dawała skuteczną ochronę przed niemieckimi represjami.

Po zajęciu Lwowa przez Sowietów wrócił na uniwersytet. Jednak uczonego zawiodło zdrowie. 31 sierpnia 1945 genialny matematyk umarł na raka oskrzeli.

mjm

Był filozofem, logikiem i matematykiem, który zdołał rozwiązać jeden z najpoważniejszych sporów naukowych początku XX wieku - ustalił definicję prawdy.

Urodził się 14 stycznia 1901 roku jako Alfred Tajtelbaum w rodzinie żydowskiej. Choć rodzina praktykowała judaizm i pielęgnowała żydowskie tradycje, nie miała problemów asymilacyjnych w otoczeniu. Alfred już w dzieciństwie biegle władał polskim i rosyjskim. W 1915 roku rozpoczął naukę w Szkole Mazowieckiej - polskim gimnazjum w Warszawie. Tam poznał m.in. niemiecki, francuski, grekę, łacinę, filozofię, matematykę i logikę. W 1923 roku Alfred wraz z bratem zmienił nazwisko na "Tarski" i konwertował na katolicyzm. Zaczął także uważać się za Polaka. Nie krył również swojego patriotyzmu.

Szkoła Lwowsko-Warszawska

W 1923 roku podjął studia biologiczne na Uniwersytecie Warszawskim, ale po roku zmienił kierunek studiów na filozofię. Początek jego studiów przypadł na moment niezwykłego rozwoju filozofii w Warszawie i we Lwowie. Pod względem formacji intelektualnej Tarski był absolwentem Szkoły Lwowsko-Warszawskiej założonej przez profesora Kazimierza Twardowskiego pod koniec XIX wieku. Twardowski preferował tzw. małą filozofię, opartą na analizie pojęć, jasnym wyrażaniu myśli i unikaniu problemów, które uważano za zbyt abstrakcyjne. Ten typ filozofii w naturalny sposób sprzyjał rozwojowi logiki. Uczniami Twardowskiego byli m.in. Stanisław Leśniewski, późniejszy promotor Tarskiego, Jan Łukasiewicz i Tadeusz Kotarbiński. W 1915 roku na reaktywowanym Uniwersytecie Warszawskim profesorem został najpierw Łukasiewcz, a później Leśniewski. Był również wychowankiem szkoły matematycznej Zygmunta Janiszewskiego, który zajmował się m.in. logiką matematyczną.

- W tym czasie atmosfera w Warszawie była unikatowa na skalę światową. To się później rozniosło na wszystkie polskie uniwersytety. Dla porównania na początku lat 20. XX wieku w Polsce było aż pięć katedr logiki, a w Niemczech jedna – mówił prof. filozofii Jan Woleński w audycji Barbary Schabowskiej z cyklu "Sezon na Dwójkę" z 2013 roku.

Spór o prawdę

- Pod koniec XIX wieku przestano uważać matematykę za naukę przyrodniczą. Zaczęto zastanawiać się nad tym, gdzie w matematyce leży prawda – powiedział prof. Marek Kordos.

Najwybitniejsi matematycy początków XX wieku – David Hilbert, Bertrand Russel - głowili się, na czym polega istota matematyki i gdzie leży prawda. Polska szkoła matematyczna również postanowiła zająć się tym problemem.

Alfred Tarski zaproponował swoją definicję prawdy matematycznej.

- Tak naprawdę chodzi o prawdziwość, czyli to, kiedy możemy ustalić, czy zdanie napisane lub wypowiedziane jest prawdziwe - wyjaśnił prof. Damian Niwiński.

Tarski swoją definicję zawarł w książce "Pojęcie prawdy w językach nauk dedukcyjnych" z 1933 roku. W publikacji rozważał problem teorii poznania jako dyscypliny filozoficznej. Zdefiniował prawdę w sposób semantyczny, nawiązując do popularnej w Polsce tradycji arystotelesowskiej, tzn. takiej, która w każdej sytuacji stara się znaleźć rozsądne rozwiązanie problemu.

Chciał zdefiniować prawdę w ten sposób, by rozważanie nie prowadziło do tzw. paradoksów semantycznych (jak np. w przypadku paradoksu kłamcy, który można zilustrować słowami: "czy jeśli kłamca mówi, że kłamie, to kłamie czy mówi prawdę?").

Już pod koniec lat 30. XX wieku definicja prawdy Tarskiego stała się podstawą w jednym z najważniejszych działów współczesnej logiki, czyli teorii modeli, będącej połączeniem algebry uniwersalnej i logiki. Teoria modeli znalazła bardzo częste zastosowanie nie tylko w logice, ale również w matematyce. Bez tej teorii nie dało się rozwiązać wielu problemów matematycznych.

Zrewolucjonizowanie logiki

Tarski udowodnił, że pojęcie prawdy i pojęcie dowodu w matematyce nie pokrywają się. Obecnie stanowi to fundamentalną tezę dla logiki i matematyki. Największym osiągnięciem ideowym Tarskiego było udowodnienie, że pewne pojęcia semantyczne są treściowo bogatsze od pojęć syntaktycznych. Tzn., że znaczenie jednego słowa może być ważniejsze niż cała budowa zdania, w którym występuje. Np. w zdaniu "Drzwi są zamknięte, ponieważ Jan przekręcił klucz w zamku" lub "Jan przekręcił klucz w zamku, dlatego drzwi są zamknięte" najważniejsze jest to, że drzwi nie można otworzyć, a nie jak zbudowane są zdania, które to oznajmiają. Odkrycie filozofa zrewolucjonizowało sposób myślenia o systemach formalnych, czyli zbiorach zawierających niepodważalne tezy - aksjomaty - i systemy ich wnioskowania.

Dziedzictwo Tarskiego

Obecnie nie istnieje żadna poważna książka filozoficzna o pojęciu prawdy bez wzmianki o Tarskim. W 1936 roku przetłumaczono książkę Tarskiego na język niemiecki, co pomogło w popularyzacji jego teorii. Od tego czasu jego kariera rozwinęła się błyskawicznie.

Tuż przed wybuchem II wojny światowej, Tarski wyjechał do Stanów Zjednoczonych. Po wojnie nie powrócił do Polski. W 1945 roku przyjął obywatelstwo amerykańskie. Wykładał logikę i matematykę na wielu prestiżowych uczelniach m.in. na Harvardzie, Uniwersytecie Nowojorskim, Princeton i Berkeley. Wizytował też różne uczelnie na świecie.

Do końca życia podkreślał swoje przywiązanie do Polski. W swoim domu chętnie gościł polskich emigrantów. Zmarł 26 października 1983 roku w Berkeley.

seb

- Prof. Edward Marczewski, prof. Bronisław Knaster, prof. Władysław Ślebodziński i prof. Hugo Steinhaus - to była wielka czwórka, od której się zaczęła matematyka wrocławska. Dla nas, pierwszych adeptów tych profesorów, każdy z nich był trochę jak Pan Bóg – podziwialiśmy, czciliśmy, szanowaliśmy – mówił prof. Roman Duda, rektor Uniwersytetu Wrocławskiego w latach 1995-1999. – Mój pierwszy z nim kontakt to były wykłady. Lubił wykładać, robił to świetnie i można się było od niego dużo nauczyć.

Hugo Steinhaus urodził się 14 stycznia 1887 roku w Jaśle w żydowskiej rodzinie. Był synem Bogusława i Ewy Lipszyc. Ojciec był kupcem i właścicielem cegielni w Jaśle. Do dziewiątego roku życia uczył się w domu, potem chodził do gimnazjum klasycznego w Jaśle, gdzie w 1905 roku zdał maturę z wyróżnieniem. W tym samym roku wyjechał do Lwowa na studia matematyczne i filozoficzne. Po roku, za radą przyjaciela rodziny, wyjechał do niemieckiej Getyngi i na tamtejszym uniwersyteckie zrezygnował z filozofii i poświęcił się studiowaniu matematyki stosowanej. Semestr zimowy roku akademickiego 1910/1911 uzupełniał swą wiedzę na uniwersytecie w Monachium.

W 1911 roku, po uzyskaniu tytułu doktora nauk do 1915 roku podróżował po Europie, zajmował się matematyką i poznawał ówczesne sławy matematyczne.

Wiosną 1915 roku wstąpił do Legionów Polskich i po przeszkoleniu brał udział w walkach na froncie wołyńskim. Po roku zwolniony z wojska zatrzymał się w Krakowie. Poznał tam studiujących matematyków, m.in. Stefana Banacha i Władysława Ślebodzińskiego. Habilitował się na Uniwersytecie Lwowskim i włączył się w działalność powstałego w 1917 roku Lwowskiego Towarzystwa Matematycznego, które rok później przekształciło się w ogólnopolskie oddziały we Lwowie, Wilnie, Warszawie, Krakowie i Poznaniu.

Słynne stały się spotkania wybitnych matematyków w Kawiarni Szkocka na lwowskiej starówce, gdzie w czasie wielogodzinnych spotkań naukowcy rozwiązywali wymyślane przez siebie zagadki matematyczne. W 1920 roku Steinhaus został profesorem nadzwyczajnym na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie. W okresie międzywojennym opublikował 84 prace matematyczne.

W 1941 roku po zajęciu Lwowa przez Niemców opuścił miasto i ukrywał się pod zmienionymi nazwiskami do końca II wojny światowej. W tym czasie zajmował się tajnym nauczaniem. Żeby nikt nie odkrył, kim naprawdę jest, dawał wykłady ze wszystkich przedmiotów, oprócz matematyki i fizyki.

Niedługo po wojnie, pod koniec 1945 roku przyjął zaproszenie do pracy we Wrocławiu. Został organizatorem i pierwszym dziekanem Wydziału Matematyki, Fizyki i Chemii oraz kierownikiem Katedry Zastosowań Matematyki.

Widział świat w matematycznych wzorach

W 1948 roku na ogólnopolskim zjeździe matematyków wygłosił referat "Drogi matematyki stosowanej". W tym samym roku we Wrocławiu zaczął prowadzić seminarium poświęcone stosowaniu matematyki do zagadnień z nauk przyrodniczych, medycznych i społecznych. Sposoby wykorzystania matematyki w codzienności stały się jego życiową pasją. W 1953 roku założył we Wrocławiu czasopismo naukowe "Zastosowania Matematyki".

Interesował się różnymi dziedzinami życia i możliwościami wykorzystania w nich matematyki. Między innymi wymyślił siatkę do pomiarów długości linii krzywych, którą wykorzystano do czytania map. Miał duży wkład w rozwój medycyny, m.in. przyczynił się do skutecznego ustalania ojcostwa (wykorzystując rachunek prawdopodobieństwa). Jego sposoby użycia obliczeń i maszyn matematycznych w diagnozach lekarskich wyprzedziły czasy, w których żył prof. Steinhaus.

- Matematyka, którą reprezentuje prof. Steinhaus, pozwala głębiej spojrzeć na pewne prawdy, zasady, mechanizmy, które przebiegają w organizmie pacjenta, pozwalają oceniać – do tego służą metody statystyczne – skuteczność terapii i pozwalają stosować elektronikę – wspominał prof. Józef Łukaszewicz, rektor Uniwersytetu Wrocławskiego w latach 1981-1982, uczeń i współpracownik prof. Steinhausa.

Dzięki jego pracom udało się zastosować matematykę dodatkowo m.in. w badaniach wydajności pracy, kontroli produkcji artykułów przemysłowych, w badaniach nad właściwym rozmieszczeniem szybów wiertniczych i sposobach automatyzacji pracy oraz przy konstruowaniu mostów wiszących.

Miłość do polszczyzny

Miał wielkie poczucie humoru i wielką miłość do polszczyzny. Tępił rusycyzmy, germanizmy i złe akcentowanie wyrazów.

– Bardzo go oburzało, kiedy ktoś mówił "jakby nie było", bo przecież w polszczyźnie mamy "jakkolwiek" – mówił prof. Roman Duda.

Znany był jego spór z prof. Bronisławem Knasterem w sprawach językowych, w dziedzinie, w której obaj uważali się za ekspertów. Spór, jaki toczyli, dotyczył odmiany nazwiska Knaster.

- Steinhaus domagał się, żeby to nazwisko odmieniać Knaster, Knastra, tak jak się mówi plaster, plastra, natomiast mój mistrz uważał, że powinno się odmieniać Knastera - wspominał prof. Duda.

Bawił się językiem, znaczeniami słów. Te gry słowne były publikowane w "Wiadomościach matematycznych" w rubryce "Słownik racjonalny". Zebrało się tego tyle, że wydano książkę z aforyzmami profesora. Jego pomysły na zabawę słowami nie kończyły się. W "Słowniku racjonalnym" znajdują się liczne złote myśli i słowne kalambury, np. "Kula u nogi - Ziemia", "Pensja wykładaczy marksizmu - wieczysta renta od "Kapitału", a "Wędlina z nielegalnego uboju - boczek". 

Jego "Słownik racjonalny" zafascynował samego Juliana Tuwima, który podobno upadł przed profesorem na kolana, kiedy usłyszał, że Ziemia to kula u nogi.

Posłuchaj prof. Dudy i dowiedz się, jakie zabawy słowne prof. Steinhausa zabroniła drukować cenzura.

W 1960 roku prof. Steinhaus przeszedł na emeryturę, ale wciąż aktywnie pracował - publikował w naukowych pismach i wykładał w Stanach Zjednoczonych i w Wielkiej Brytanii.

Zmarł w 1972 roku. Jest pochowany we Wrocławiu na cmentarzu Świętej Rodziny. Na jego nagrobku żona kazała wyryć napis: "Między duchem a materią pośredniczy matematyk".

im

- To byli młodzi ludzie, którzy znaleźli swoją pasję i umieli ze sobą współpracować w tamtych warunkach. Nie rywalizowali ze sobą. Osiągnięcia, które doprowadziły ich do sławy, pochodziły ze współpracy – mówił prof. matematyki Jacek Miękisz w audycji "Rok Matematyki".

W ramach Polskiego Towarzystwa Matematycznego działało kilka tzw. szkół, ulokowanych na uniwersytetach Krakowa, Warszawy, Poznania, Lwowa i Wilna. Wkrótce na całym świecie stały się znane wyniki prac tzw. lwowskiej szkoły matematycznej, której współtwórcami byli prof. Hugo Steinhaus i jego uczeń Stefan Banach.

Pierwszy z nich interesował się zastosowaniami matematyki w różnych dziedzinach nauki i w życiu nauki. Stworzył m.in. siatkę do pomiarów długości linii krzywych, którą wykorzystano do czytania map. Przyczynił się także do rozwoju medycyny. Wykazał, że wykorzystując rachunek prawdopodobieństwa, można ustalić ojcostwo. Swoimi odkryciami zastosowania matematyki w medycynie wyprzedził czasy, w których przyszło mu żyć. Dzięki jego pracom udało się zastosować matematykę dodatkowo m.in. w badaniach wydajności pracy, kontroli produkcji artykułów przemysłowych, w badaniach nad właściwym rozmieszczeniem szybów wiertniczych i sposobach automatyzacji pracy oraz przy konstruowaniu mostów wiszących.

W Archiwum Polskiego Radia zachowały się krótkie wypowiedzi jednych z największych polskich geniuszy - prof. Hugo Steinhausa i Mariana Rejewskiego. Posłuchaj.

Stefan Banach, choć nigdy nie ukończył studiów, zdołał obronić doktorat. Był najważniejszą postacią lwowskiej szkoły matematycznej. To dzięki m.in. jego pracom międzywojenna Polska stała się centrum światowych rozwiązań matematycznych i to tu, w Polsce, powstał nowy dział królowej nauk - analiza funkcjonalna.

Inny uczeń tej szkoły - Stanisław Ulam - brał udział w amerykańskim projekcie "Manhattan" mającym na celu skonstruowanie bomby atomowej.

Na czym jeszcze polegał fenomen tej szkoły i czym zajmowali się jej przedstawiciele? Posłuchaj audycji "Rok Matematyki". 

Każda ze szkół specjalizowała się badaniem innej dziedziny matematyki. Szkoła lwowska zajmowała się głównie tzw. analizą funkcjonalną, stworzoną przez Stefana Banacha, która umożliwia opis pewnych zjawisk naturalnych i jest podstawą całej matematyki.

Uczeni Warszawskiej Szkoły Matematycznej prowadzili badania m.in. nad logiką matematyczną, teorią mnogości, topologią i teorią funkcji rzeczywistych. Do czołowych przedstawicieli tej grupy zalicza się Zygmunta Janiszewskiego, Stefana Mazurkiewicza i Wacława Sierpińskiego. To oni w 1920 roku założyli pismo naukowe "Fundamenta Mathematicae".

Matematycy ze szkoły krakowskiej zajmowali się teorią równań różniczkowych i funkcji analitycznych oraz geometrią różniczkową. Z Krakowem związani byli Stanisław Zaręba, współzałożyciel Międzynarodowej Unii Matematycznej, Tadeusz Szwarzewski.

Szkoła poznańska to przede wszystkim Marian Rejewski, Jerzy Różycki i Henryk Zygalski. W latach 30. XX wieku władze Biura Szyfrów zwróciły się do profesora Zdzisława Krygowskiego, twórcy Wydziału Matematyki Uniwersytetu Poznańskiego, z prośbą o zorganizowanie kursu kryptologii. Miał być to kurs dla najzdolniejszych studentów matematyki. Profesor Krygowski potraktował propozycję bardzo poważnie. Spośród kilkunastu chętnych wybrano trzech najlepszych: Mariana Rejewskiego, Henryka Zygalskiego i Jerzego Różyckiego. Postawiono przed nimi zadanie rozwiązania niemieckiego szyfru maszynowego "Enigma".

- To właśnie dzięki naukowcom ze szkoły poznańskiej udało się złamać kod niemieckiej maszyny szyfrującej Enigma – mówił prof. Jacek Miękisz.

Zobacz i posłuchaj, co o roli Polaków w złamaniu szyfru urządzenia mówił w marcu 2019 roku  w rozmowie z PolskimRadie24.pl sir Johnem Dermotem Turingiem, bratanek Alana Turinga, pisarz, autor książki "XYZ. Prawdziwa historia złamania szyfru Enigmy":

Senat Rzeczypospolitej Polskiej w specjalnej uchwale ogłosił rok 2019 Rokiem Matematyków. W uzasadnieniu uchwały można przeczytać, że upamiętnienie zostało wprowadzone: "w uznaniu zasług polskich matematyków dla światowej nauki, upamiętniając niezwykły rozwój matematyki polskiej, jaki nastąpił po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, a także podkreślając rolę tej dziedziny nauki w rozwoju polskiego społeczeństwa".

Więcej o Polskim Towarzystwie Matematycznym dowiesz się z audycji "Rok Matematyki".

seb/im

115 lat temu, 13 kwietnia 1909 roku, urodził się we Lwowie Stanisław Ulam, matematyk i współtwórca bomby wodorowej.

Od dziecka wyróżniał się wręcz fenomenalną pamięcią. Po latach potrafił odtworzyć treść artykułów z gazet, które jemu jako dziecku czytała na głos matka. W wieku 15 lat, dzięki odkryciom Władysława Sierpińskiego o rachunku różniczkowym, teorii grup i teorii liczb, zainteresował się matematyką. Po maturze rozpoczął studia na Politechnice Lwowskiej, gdzie poznał sławnych już wtedy matematyków. Był autorem ponad 150 prac z teorii mnogości, z teorii funkcji rzeczywistych, teorii grup, fizyki matematycznej i teorii prawdopodobieństwa. Odkrycia Ulama miały istotne znaczenie dla naukowców z wielu dziedzin.

Już podczas studiów odniósł pierwsze spektakularne sukcesy. Zajmował się kombinatoryką dotyczącą zbiorów nieskończonych. Wtedy też powstały pierwsze znaczące w środowisku naukowym prace Ulama.

Na Politechnice Lwowskiej, dostał się pod bezpośredni wpływ profesora Kazimierza Kuratowskiego, którego erudycją i logiką od razu się zachwycił. Często zostawał po wykładach, by dyskutować ze swoim mistrzem. Zadawał pytania, których oryginalnością czasem zaskoczony był sam profesor. Ulam zaprzyjaźnił się również z innymi wybitnymi naukowcami - Stefanem Banachem i Stanisławem Mazurem. Często spotykał się z nimi na dysputach w kawiarni "Szkockiej", do której często uczęszczali wykładowcy i studenci Politechniki Lwowskiej. Jedno z takich spotkań, na którym poruszano różne problemy matematyczne, trwało aż 17 godzin.

- Był niezwykłą postacią zarówno w Polsce, jak i w światowej matematyce. Każdy matematyk ma swoją dziedzinę, w której się specjalizuje. Ulam zajmował się odległymi od siebie zagadnieniami - mówił prof. matematyki Zbigniew Semadeni w audycji "Portrety Polaków".

Projekt "Manhattan"

W latach 30. podczas podróży po Europie poznał wielu znaczących naukowców. W związku z tym, że w Polsce było bardzo niewiele etatów dla matematyków na uczelniach wyższych, w 1935 roku zdecydował się na wyjazd do Stanów Zjednoczonych. Do USA ściągnął go wybitny naukowiec węgierskiego pochodzenia John von Neumann.

W czasie II wojny światowej dobrowolnie zgłosił do władz, że jest w stanie wziąć udział w pracach naukowych, które miałyby na celu przyśpieszenie zwycięstwa nad Hitlerem. Propozycja została przyjęta przez władze, jednak długo ukrywano to, gdzie będzie pracować Ulam. Dopiero przed samym wyjazdem dowiedział się, że trafi do centrum naukowego w Los Alamos, gdzie będzie pracować przy Projekcie Manhattan mającym na celu stworzenie bomby atomowej.

- W Los Alamos nieustannie szukał nowych metod i rozwiązań. Zastanawiał się między innymi nad użyciem metod statystycznych przy produkcji bomby - twierdził prof. matematyki Zbigniew Semadeni.

Ulamowi nadano przydomek "ojca chrzestnego bomby wodorowej". W 1947 roku przedstawił pewne propozycje, które po dyskusji z nadzorującym projekt Manhattan fizykiem jądrowym Edwardem Tellerem, doprowadziły do nowej konstrukcji bomby wodorowej. Prywatnie Ulam był przeciwnikiem dalszego wyścigu zbrojeń. Twierdził, że podczas pracy w Projekcie Manhattan on sam, jak i wielu innych naukowców, nie zdawało sobie sprawy z siły działania bomby.

- Wierzę, że odkrycie tego źródła energii było czymś w rodzaju ratunku. Przy bombie wodorowej sięgnęliśmy po tak straszliwą broń, że nikt, nigdy nie będzie mógł jej użyć do zbrodniczych celów. W nauce są rzeczy nieuniknione. Wcześniej czy później ktoś musiał do tego dojść - mówił Stanisław Ulam w audycji "Portrety Polaków".

Sukces za oceanem

W Stanach Zjednoczonych rozwinęła się kariera naukowa Ulama. Zdobył tytuł profesora na Harvardzie. Intensywnie pracował nad zastosowaniem teorii prawdopodobieństwa w różnych dziedzinach nauki. Został osobistym doradcą prezydenta Johna Kennedy'ego i członkiem Naukowego Komitetu Doradczego. Należał także do Komitetu Kosmicznego Air Force oraz był konsultantem różnych korporacji m.in. giganta w zakresie informatyki IBM. Często wygłaszał  eksperckie przemówienia w Senacie w Komitecie Energii Atomowej. Jednak w historii amerykańskiej nauki zapisał się przede wszystkim jako doradca naukowy ośrodka w Los Angeles.

- Przez całe życie podkreślał swoją polskość. Nawet mieszkając już w Stanach, publikował nie tylko z dziedziny matematyki, ale pisał również o kawiarni "Szkockiej". Popularyzował postać Stefana Banacha czy Stanisława Mazura – dodał prof. matematyki Zbigniew Semadeni.

Twórca metody Monte Carlo

Stanisław Ulam wniósł wiele do rozwoju nauki, dzięki opracowaniu metody Monte Carlo. Metoda ta polega na przygotowaniu komputerowej symulacji pewnych zjawisk, które wcale nie muszą być przewidywalne. Dzięki tej metodzie było możliwe przeprowadzenie pierwszych symulacji w Los Alamos, podczas których badano np. oddziaływania pomiędzy cząsteczkami kryształu, które można było zapisać za pomocą równań matematycznych.

seb/im

Leon Chwistek urodził się i przez wiele lat mieszkał w Krakowie ale często w latach młodzieńczych przebywał w Zakopanem, gdzie jego ojciec prowadził uzdrowisko w willi "Adasiówka". Zbierała się tam, poza pensjonariuszami, artystyczna śmietanka tego niezwykłego miasta. Tam Chwistek poznał wieloletnich przyjaciół i swoich rówieśników Stanisława Witkiewicza "Witkacego" i Bronisława Malinowskiego – późniejszego światowej sławy antropologa. Tam też miał okazje rozmawiać z młodym Feliksem Dzierżyńskim, który zaszczepił mu pociąg do idei socjalistycznych.

Kraków

Chwistek studiował filozofię, psychologię i matematykę na Uniwersytecie Jagiellońskim. Przez pewien czas był też uczniem Józefa Mehoffera w jego pracowni malarskiej, z czego jednak szybko zrezygnował. W 1906 roku Chwistek uzyskał tytuł doktora filozofii. Od tego momentu przez 20 lat z przerwami był nauczycielem matematyki w gimnazjum im. Jana Sobieskiego w Krakowie.

Getynga

W latach 1908 – 1909 kontynuował studia matematyczne w Getyndze. Tutaj zetknął się wielkim niemieckim matematykiem Davidem Hilbertem, a także chodził na wykłady innej znakomitości Heinriego Poincarego. W Getyndze poznał również młodego polskiego matematyka Hugona Steinhausa, ale przede wszystkim jego piękną siostrę Olgę Steinhaus, która okazała się być miłością jego życia.

Paryż

Z kolei w latach 1913 – 1914 studiował w Paryżu rysunek i zetknął się z twórczością kubistów. Tutaj też stoczył słynny pojedynek w obronie czci swojej narzeczonej, którą obraził malarz Władysław Dunin – Borkowski. Pojedynek, który odbywał się na Placu Zgody wygrał Chwistek, który ranił adwersarza w ucho. Następnego dnia w paryskich gazetach ukazał się artykuł donoszący, że Polacy chyba zupełnie zwariowali, bo w Paryżu urządzają między sobą jakieś pojedynki.

Legiony

Sekundantem Chwistka był Bolesław Wieniawa – Długoszowski, poprzez którego Chwistek miał okazje poznać przebywającego akurat w Paryżu Józefa Piłsudskiego. Następnie Chwistek powrócił do kraju, gdzie w latach 1914 – 1916 walczył w Pierwszej Brygadzie Legionów, za co został odznaczony Krzyżem Niepodległości.

Formizm

W 1917 roku Chwistek był współzałożycielem grupy "Ekspresjoniści Polscy", którą w 1919 roku przemianowano na Formistów. Chwistek został jej czołowym teoretykiem ale także twórcą, chociaż uważał, że jego prace plastyczne zaliczyć należy do Strefizmu, nurtu, który sam stworzył.

Najsławniejszy obraz Chwistka pod tytułem "Szermierka" z 1920 roku jest też jednym z najważniejszych dzieł formizmu. Artysta w nowatorskiej, awangardowej formie przedstawił na nim dwie pojedynkujące się postaci, czerpiąc inspirację z własnych paryskich przygód.

Leon Chwistek był zwolennikiem pluralizmu estetycznego, czemu dał wyraz w swoich traktatach pod tytułem "Wielość rzeczywistości w sztuce" (1918) i "Wielość rzeczywistości" (1921).

Kariera naukowa

W 1919 roku, razem z Hugonem Steinhausem i Stefanem Banachem był jednym z założycieli Polskiego Towarzystwa Matematycznego. Od 1922 roku Chwistek wykładał matematykę dla przyrodników na Uniwersytecie Jagiellońskim. Jego kariera naukowa napotykała jednak na przeszkody w związku z dziwnym statusem jego osoby – niby naukowiec, ale jednocześnie awangardowy artysta – w konserwatywnym Krakowie budziło to kontrowersje. Pozwolono mu wprawdzie zrobić w 1928 roku habilitację ale pod warunkiem, że nie będzie ubiegał się o katedrę w Krakowie.

Logik

Chwistek był jednak naukowcem dużego kalibru, zwłaszcza w dziedzinie logiki. Cieszył się uznaniem między innymi wielkiego autorytetu w tej dziedzinie Anglika Bertranda Russella. To jego poparcie oraz Stefana Banacha pozwoliło mu objąć w 1930 roku katedrę logiki na Uniwersytecie im. Jana Kazimierza we Lwowie, co nie było oczywiste, ponieważ o stanowisko to walczył z wybitnym, choć wtedy jeszcze dość młodym Alfredem Tarskim.

Lwów

We Lwowie czuł się świetnie. Miał tu bowiem doskonałe towarzystwo wybitnych naukowców o otwartych umysłach w osobach Stefana Banacha, Włodzimierza Stożka, Stanisława Ulama czy Stanisława Mazura, z którymi spotykał się często w kawiarni "Szkocka".

Natomiast zawsze trudna przyjaźń z Witkacym rozpadła się głównie z powodu coraz bardziej rozbieżnych poglądów obu panów, zwłaszcza na politykę. Chwistek z latami coraz silniej sympatyzował bowiem z socjalizmem, a nawet komunizmem, czego Witkacy, który na własne oczy w Moskwie widział rewolucję bolszewicką, zupełnie nie mógł zrozumieć.

Komunista

W 1938 roku Chwistek został mianowany profesorem zwyczajnym, jednak wkrótce jego plany naukowe pokrzyżował wybuch II wojny światowej. Co prawda sowiecka okupacja Lwowa, dla samego Chwistka, w związku z jego poglądami, nie była specjalnie dotkliwa, ale gdy Lwów odbili Niemcy postanowił ewakuować się w głąb ZSRR. W tym momencie został rozłączony ze swoją żoną Olgą, która nie chciała jechać z nim. Nigdy więcej się nie spotkali.

Moskwa

Chwistek wykładał przez dwa lata na uniwersytecie w Tibilisi, a następnie został sprowadzony do Moskwy, gdzie aktywnie wspierał komunistyczny Związek Patriotów Polskich. Proponowano mu nawet tekę ministerialną w planowanym przyszłym rządzie, ale odmówił. Miesiąc później już nie żył, choć możliwe, że powodem śmierci był faktycznie pogarszający się stan zdrowia.

Nie wiadomo, czy Leon Chwistek zdążył przed śmiercią otrząsnąć się z komunistycznego odurzenia. Bez względu jednak na kontrowersyjne wybory polityczne Leon Chwistek jest ważną postacią dla polskiej sztuki i nauki, ale jego osiągnięcia w dziedzinie logiki są istotne dla badaczy na całym świecie.

az