Wykonawcą zamachu był niemiecki oficer, szef sztabu wojsk rezerwowych - hrabia Claus Schenk Graf von Stauffenberg. Na naradę z Hitlerem, która odbywała się w kwaterze głównej Wehrmachtu - Wilczym Szańcu koło Kętrzyna, wniósł teczkę z materiałem wybuchowym.

Była to już czwarta próba pozbawienia życia Führera. Celem zamachu było jednocześnie całe naczelne dowództwo nazistowskich sił zbrojnych.

"Ratować Rzeszę przez usunięcie Hitlera"

Stauffenberg stanął na czele spisku przygotowanego przez oficerów Wehrmachtu. Próba pozbawienia życia Führera była kulminacją starań niemieckiego ruchu oporu. Przeciwnicy III Rzeszy dążyli do obalenia reżimu nazistowskiego i przejęcia władzy w Niemczech. Śmierć Hitlera miała ułatwić przeprowadzenie puczu wojskowego i utworzenie nowego rządu pod zwierzchnictwem nadburmistrza Lipska Carla Friedricha Goerdelera jako kanclerza oraz szefa sztabu Ludwiga Becka jako głowy państwa.

Wybuch ogromny, ale bezskuteczny

Eksplozja nastąpiła około godziny 12.30. Gdy bomba wybuchła, zamachowca nie było już w budynku, wyszedł pod pretekstem wykonania pilnego telefonu. Claus von Stauffenberg widział eksplozję z auta, którym chwilę potem odjechał na lotnisko w podkętrzyńskim Wilamowie, by natychmiast odlecieć do Berlina. Wybuch wyglądał na tyle poważnie, iż był przekonany, że dyktator nie żyje. Hitler jednak ocalał.

Tego samego dnia wieczorem Führer wygłosił przemówienie radiowe: "Jeżeli mówię dziś do was, to po pierwsze dlatego, abyście usłyszeli mój głos i wiedzieli, że jestem zdrów i cały, a po drugie, żebyście się dowiedzieli o zbrodni, która nie ma sobie równej w historii Niemiec. Niewielka grupka zżeranych ambicją, nieodpowiedzialnych, a jednocześnie nierozsądnych i głupich oficerów uknuła spisek, żeby się pozbyć mnie i naczelnego dowództwa sił zbrojnych. Bomba wybuchła dwa metry ode mnie, jedna z osób, które były przy mnie zginęła, inni koledzy odnieśli ciężkie rany. Ja zostałem tylko lekko draśnięty, potłuczony i poparzony. Uważam to za potwierdzenie zadania, jakie opatrzność mi powierzyła".

Hitler szybko i bezlitośnie rozprawia się z przeciwnikami

Zaraz po zamachu Hitler spotkał się z Mussolinim i rozkazał natychmiast rozstrzelać Stauffenberga. Zgodnie z rozkazem po wylądowaniu w Berlinie, hrabiego aresztowano i jeszcze tej samej nocy wykonano wyrok.

Pułkownik był jedną z 200 osób straconych po ujawnieniu zamachu, wśród nich znaleźli się: marszałek polny Erwin von Witzleben, 19 generałów, między innymi Ludwig Beck, któremu pozwolono popełnić samobójstwo, 26 pułkowników, 2 ambasadorów, 7 dyplomatów, 1 minister, 3 sekretarzy stanu, a także szef policji kryminalnej, wielu prezydentów i premierów rządów krajów związkowych, regionalnych prezydentów policji.

Ponadto z rozkazu Hitlera dokonano czystek, które zakończyły się egzekucją blisko 5 tysięcy przeciwników nazizmu. Większość tych osób nie miała nic wspólnego z zamachem, ale wystarczyło, że zostali posądzeni o jakiekolwiek związki z członkami spisku lub o postawę opozycyjną wobec Hitlera.

mk

Wychował się w Drohobyczu, gdzie ukończył gimnazjum i zdał maturę. Od października 1911 do września 1912 roku odbył służbę wojskową w armii austriackiej. Później studiował na Wydziale Prawa Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie.

W 1913 roku przeniósł się na Wydział Lekarski Uniwersytetu Jagiellońskiego. Od 1910 roku był członkiem Polskiej Partii Socjalistycznej-Frakcja Rewolucyjna. W tym samym okresie przystąpił do Związku Walki Czynnej i Związku Strzeleckiego. Działając w tych organizacjach zaczął używać pseudonimu "Karasiewicz", który z czasem zmieniony na "Karaszewicz" zaczął stanowić drugi człon jego nazwiska.

Był aktywnym członkiem Związku Strzeleckiego i jego komendantem w Samborze oraz Drohobyczu. W 1913 roku ukończył kurs oficerski i został odznaczony tzw. Parasolem. Z czasem otrzymał stanowisko komendanta niższej szkoły oficerskiej w Krakowie, a od stycznia 1914 roku pracował jako instruktor Związku Strzeleckiego w Warszawie. Przed wybuchem I wojny światowej w lipcu 1914 roku został wcielony na krótko do armii austriackiej. W tym czasie ukończył w Wiedniu kurs oficerów rezerwy.

W sierpniu 1914 roku wstąpił do Legionów Polskich, gdzie dowodził 5. batalionem 1. pułku piechoty. W październiku podczas bitwy pod Laskami został ciężko ranny. Po powrocie do służby był także dowódcą batalionu w 5. i 6. pułku piechoty, a następnie dowódcą 5. pułku piechoty.

Legionista niepokorny

W lipcu 1917 roku w czasie kryzysu przysięgowego Karaszewicz odmówił złożenia przysięgi i wyjechał do Przemyśla. Austriacy aresztowali go w Pikulicach pod zarzutem buntu. Do 23 listopada był więziony w Przemyślu. Po zwolnieniu wcielono go do armii austriackiej, w której służył do czerwca 1918 roku. Następnie przeszedł do Polskiej Organizacji Wojskowej. Był przedstawicielem POW na obszar Rosji i Ukrainy oraz przy francuskiej misji wojskowej w Moskwie i Komitecie Wojskowym Polskim.

W listopadzie 1918 roku wstąpił do Wojska Polskiego i w stopniu podpułkownika dowodził 5. pp Legionów. Był dowódcą oddziałów idących na odsiecz Lwowa. W kwietniu 1919 roku na czele brygady uczestniczył w operacji wileńskiej. Później walczył na froncie litewsko-białoruskim. W randze dowódcy I Brygady Rezerwowej w czerwcu 1920 roku stanął do boju z Armią Czerwoną na Wołyniu.

Po 1921 roku był dowódcą 19. Dywizji Piechoty w Wilnie (1924-1926). W 1924 roku uzyskał awans do stopnia generała brygady. W kolejnych latach pełnił funkcje szefa Biura Personalnego Ministerstwa Spraw Wojskowych (1926-1928) oraz dowódcy 25. Dywizji Piechoty w Kaliszu (1928-1932). Był także dowódcą Okręgu Korpusu III Grodno (1932-1936), Okręgu Korpusu VI Lwów (1936-1938) i Okręgu Korpusu VIII Toruń (1938-1939).

Konspiracja i łagry

We wrześniu 1939 roku gen. Tokarzewski dowodził Grupą Operacyjną wchodzącą w skład Armii "Pomorze", która wzięła udział w bitwie nad Bzurą. Po dotarciu do Warszawy zajął stanowisko zastępcy dowódcy Grupy Armii "Warszawa". W przeddzień kapitulacji stolicy gen. Juliusz Rómmel powierzył mu misję utworzenia konspiracyjnej organizacji wojskowej, która miała przyjąć nazwę - Służba Zwycięstwu Polski.

Tak powstała Służba Zwycięstwu Polski. Posłuchaj wspomnień jej twórcy Michała Tokarzewskiego-Karaszewicza

Na początku stycznia 1940 roku do okupowanego kraju dotarły rozkazy Naczelnego Wodza gen. Władysława Sikorskiego, nakazujące utworzenie Związku Walki Zbrojnej. Komendantem głównym mianowany został gen. Kazimierz Sosnkowski, który przebywał w Paryżu. W nowej strukturze konspiracyjnej gen. Tokarzewski, jako wpływowy człowiek, mający zaplecze w terenie i znający ziemie południowo-wschodniej Polski, został komendantem Obszaru Nr 3 Lwów ZWZ, który obejmował tereny okupacji sowieckiej.

W tym samym czasie komendantem terenów okupacji niemieckiej został płk Stefan Grot-Rowecki. Roszady na stanowiskach kierowniczych różnych organizacji polskiego podziemia, w tym przekształcenie Służby Zwycięstwu Polski i włączenie jej do ZWZ, spowodowane były zamiarem podporządkowania podziemnych struktur rządowi emigracyjnemu, który nie patrzył przychylnym okiem na działalność konspiracyjną przedstawicieli obozu sanacyjnego. Za takie właśnie emigracyjny rząd przebywający w Paryżu uznawał Służbę Zwycięstwu Polski, a przed wszystkim liczną diasporę wrześniową przebywającą na Węgrzech i w Rumunii.

Aresztowanie

6 marca 1940 roku w trakcie przekraczania Sanu pod Jarosławiem, w drodze do Lwowa, gen. Tokarzewski został aresztowany przez NKWD. Ujęto go na linii rozdzielającej obszar okupacji niemieckiej i sowieckiej. Przetrzymywano go w Przemyślu. Następnie trafił do Dniepropietrowska i łagru w okolicach Archangielska. Po wyjściu na wolność w sierpniu 1941 roku generał objął dowództwo 6. Dywizji Piechoty "Lwów" w Armii Polskiej organizowanej na obszarze Związku Sowieckiego przez gen. Władysława Andersa.

W styczniu 1943 roku uzyskał awans do stopnia generała dywizji. Od marca 1943 roku do grudnia 1944 roku był zastępcą dowódcy II Korpusu Polskiego. Po zakończeniu II wojny światowej do sierpnia 1946 roku pozostawał w dyspozycji Ministerstwa Obrony Narodowej.

Emigracja

W drugiej połowie 1946 roku objął dowództwo 2. Korpusu, z którym przybył do Wielkiej Brytanii. Z czasem został szefem Polskiego Korpusu Przysposobienia i Rozmieszczenia. Po demobilizacji w 1947 roku zdecydował się na pozostanie w Wielkiej Brytanii. Osiadł w Londynie. Czynnie udzielał się w życiu polskiej emigracji, aktywnie działając na rzecz polskich kombatantów.

W 1954 roku prezydent August Zaleski mianował go generalnym inspektorem Sił Zbrojnych i ministrem obrony narodowej. W 1964 roku Michał Tokarzewski-Karaszewicz awansował do stopnia generała broni.

W maju 1964 roku udał się na leczenie do Maroka. Zmarł 22 maja 1964 roku w Casablance. Został pochowany na cmentarzu Brompton w Londynie, skąd we wrześniu 1992 roku jego prochy przeniesiono na cmentarz Powązkowski w Warszawie. Generał broni Michał Tokarzewski-Karaszewicz spoczął przy pomniku Gloria Victis.

Tokarzewski-Karaszewicz należał do grupy wyższych oficerów o rodowodzie strzelecko-legionowym. Był jednym z najbardziej zaufanych ludzi Józefa Piłsudskiego, o czym świadczy m.in. to, że to jemu u progu odzyskania niepodległości powierzono zadanie odsieczy Lwowa obleganego przez Ukraińców.

Polskie Państwo Podziemne - fenomen w skali Europy

Wybuch wojny zastał Tokarzewskiego-Karaszewicza (od 1924 roku generała) na stanowisku dowódcy Okręgu Korpusu VIII Toruń. Po bitwie nad Bzurą zdołał przebić się do Warszawy, gdzie objął stanowisko zastępcy gen. Juliusza Rómmla, dowódcy Grupy Armii "Warszawa".

Tokarzewski-Karaszewicz był realistą. Doświadczył siły niemieckiej napaści na własnej skórze, mijał czwarty tydzień, od kiedy sojusznicy Polski nie zrobili prawie nic, by jej pomóc, połowa kraju znajdowała się w rękach Niemców, druga połowa – Sowietów, a rząd i Wódz Naczelny wyjechali do Rumunii. Okupacja była nieunikniona. W tej sytuacji trzeba było rozpocząć prace nad utworzeniem konspiracji.

Wielka improwizacja

- Szukałem w sztabie Rómmla śladów jakiegoś planowania, co mamy robić, gdy przyjdzie się poddać Warszawie. Szukałem też rozkazów i przygotowań sprzed wojny zorganizowania opuszczonych terenów, ale moje poszukiwania nie dały żadnego rezultatu. Jako były dowódca Okręgu "Pomorze" wiedziałem, że istniały plany i prowadzone były jakieś przygotowania prowadzone przez majora Edmunda Galinata ze sztabu, były one jednak tak głęboko zakonspirowane, że niczego nie mogłem odnaleźć  – wspominał Tokarzewski-Karaszewicz.

W pracy organizacyjnej generał był zdany na siebie. Trzeba było improwizować.

- Przed 25 września nikt nie kwapił się do rozmowy ze mną na te tematy. Zresztą w gwałcie tego, co musiałem robić, wykonując poruczone mi zadania, przy trudności poruszania się piechotą po bombardowanym mieście i przy zaoraniu wszystkich bieżącą pracą i ja też odsuwałem od siebie chwile ostatecznej decyzji – wspominał generał.

Michał Tokarzewski - twórca Polskiego Państwa Podziemnego

Po dywanowym bombardowaniu Warszawy z dnia 25 września, w którym zginęło 10 tys. warszawiaków, pewne było jednak, że stolica nie może się dłużej bronić. Decyzji o kapitulacji sprzeciwiał się wówczas już tylko prezydent Stefan Starzyński. Cel polityczny obrony miasta – wykazanie ducha narodu – został osiągnięty, dalsza walka oznaczała tylko śmierć cywilów i żołnierzy oraz dalsze zniszczenia. Tokarzewski udał się do Rómmla z propozycją utworzenia podziemia. Dowódca Grupy Armii "Warszawa" zgodził się na jego propozycję.

"Dane mi przez Naczelnego Wodza w porozumieniu z Rządem pełnomocnictwo dowodzenia w wojnie z najazdem na całym obszarze Państwa, przekazuję gen. bryg. Michałowi Tokarzewskiemu-Karaszewiczowi z zadaniem prowadzenia dalszej walki o utrzymanie niepodległości i całości granic - J. Rómmel, gen. dyw." – brzmiał rozkaz.

Początki pracy

Do najbliższych współpracowników Michała Tokarzewskiego-Karaszewicza należał wspomniany wyżej Edmund Galinat. Major przybył do Warszawy z Rumunii samolotem, z poleceniem utworzenia konspiracyjnej organizacji od Naczelnego Wodza Edwarda Rydza-Śmigłego. Wobec powstania SZP, Galinat podporządkował się Tokarzewskiemu-Karaszewiczowi, a wkrótce został wysłany z misją do Francji, by tam przedstawić nowemu Rządowi na Uchodźstwie informacje o sytuacji w kraju. Prawą ręką Tokarzewskiego-Karaszewicza został Stefan Rowecki, a szefem dywersji Franciszek Niepokólczycki.  

Polscy żołnierze na frontach II wojny światowej - zobacz serwis historyczny

- W drugiej połowie października zmontowaliśmy sprawne działanie dowództwa głównego. Mogłem więc ruszyć w teren. Wyjechałem na objazd terenu z końcem października, a wróciłem do Warszawy w drugiej połowie listopada. Byłem w Radomiu, Lublinie, Kielcach, Krakowie, Tarnowie, Zagłębiu, Częstochowie. Wszędzie starałem się stworzyć zawiązki dowództw, powiązać je z zawiązkami rad okręgowych i powiatowych, omówić wytyczne, zorientować się w położeniu własnym i nieprzyjaciela – wspominał generał. – Wszędzie udawało mi się odnaleźć ludzi dla uruchomienia wojskowej i politycznej pracy.

Generał odbywał rozmowy z przedstawicielami stronnictw politycznych i ponad setki lokalnych organizacji konspiracyjnych. O akceptację dla swoich działań zabiegał u biskupa Adama Sapiehy i u uwięzionego Wincentego Witosa.

Tokarzewski-Karaszewicz położył zręby pod organizację ogólnonarodowego podziemia. Jednak jako przedstawiciel obozu piłsudczykowskiego, skompromitowanego klęską września, nie mógł utrzymać konspiracyjnego kierownictwa. Na początku stycznia 1940 r. do okupowanego kraju dotarły rozkazy Naczelnego Wodza gen. Władysława Sikorskiego dotyczące utworzenia Związku Walki Zbrojnej, podporządkowanej Rządowi na Uchodźstwie. Tokarzewski-Karaszewicz komendantem Obszaru Nr 3 Lwów ZWZ, który obejmował tereny okupacji sowieckiej.

bm

Aleksander Pragłowski był szefem sztabu Armii "Warszawa", prawą ręką dowódcy obrony stolicy, gen. Juliusza Rómmla. To on, razem z gen. Tadeuszem Kutrzebą udał się na pertraktacje dotyczące kapitulacji do dowodzącego oblężeniem stolicy niemieckiego generała Johannesa Blaskowitza. 

Ze względu na to, że generał Tadeusz Kutrzeba dotarł do stolicy dopiero 22 września i nie orientował się dobrze w rozlokowaniu sił Rómmla, główny ciężar pertraktacji spadł właśnie na Pragłowskiego. 

- Niemcom śpieszno było wejść do Warszawy, bo mieli na karku Hitlera - wskazywał Pragłowski. - Zgodzili się na honorową niewolę oficerów z pozostawieniem broni osobistej oraz rozpuszczenie do domów żołnierzy. Wynegocjowałem trzy dni na odminowanie miasta. 

bm

Późniejszy twórca polskich wojsk spadochronowych w czasie wojny polskiej 1939 roku był dowódcą 21 Warszawskiego Pułku Piechoty "Dzieci Warszawy". 

Gen. Sosabowski i jego żołnierze - zobacz serwis specjalny

"Ze szczególnym uznaniem muszę podkreślić bohaterstwo, upór i ofiarność żołnierzy 21 pp pod dowództwem wyśmienitego dowódcy pułku płk dypl. Stanisława Sosabowskiego, który w najcięższych chwilach kryzysu bitwy w dniach 2.IX. do 6.IX. utrzymał swój pułk w ręku i razem z dyonem artylerii 8 pal osłonił odwrót całej dywizji, odchodząc krok za krokiem; skutecznie zatrzymał nieprzyjaciela i tym dał możność innym oddziałom swojej dywizji zebrania się i zajęcia stanowisk wyjściowych do dalszej walki. Działanie to razem z akcją płk Sosabowskiego na wschodnim brzegu Wisły oraz udział chlubny w obronie Warszawy jeszcze raz stwierdza, że 21 pp zwany pułkiem «Dzieci Warszawy», nie zawiódł i jest godzien tej zaszczytnej nazwy" - pisał w rozkazie pożegnalnym dowódca Armii "Warszawa", gen. Juliusz Rómmel. 

Jako oficer, Sosabowski oddał się do niewoli, zgodnie z postanowieniami aktu kapitulacyjnego. Wydostawszy się z niewoli po symulowanej chorobie, wstąpił do Służby Zwycięstwu Polski. Otrzymał rozkaz przedarcia się do Francji. Tak zaczęła się jego tułacza epopeja, ukoronowana stworzeniem 1. Samodzielnej Brygady Spadochronowej. 

bm/im