Sprawą Dreyfusa na przełomie XIX i XX wieku żyła cała Francja. Jak opisywał to mieszkający wówczas w kraju nad Sekwaną rosyjski pisarz Anton Czechow, nie rozmawiano o niczym innym, tylko właśnie o Dreyfusie i o broniącym go we francuskiej prasie popularnym pisarzu Émile Zoli. Co sprawiło, że postać niesłusznie skazanego oficera francuskiej armii przeszła do historii?

Sprawa Alfreda Dreyfusa

Bohater tej opowieści przyszedł na świat w 1859 roku w Alzacji. Urodził się i wychował w żydowskiej rodzinie. Po przegranej w 1871 roku wojnie z Prusami Francja była zmuszona oddać zwycięzcom teren Alzacji i część Lotaryngii. To zmusiło rodzinę Dreyfusów do decyzji trudnych decyzji. I tak ojciec Alfreda wraz z większością rodziny przeniósł się do Paryża, jednak już starszy brat przyszłego oficera postanowił, by jego nową ojczyzną było Cesarstwo Niemieckie.

To mógł być jeden z powodów, dla którego Dreyfusa łatwo było oskarżyć o szpiegostwo na rzecz Niemiec. Drugim, znacznie istotniejszym, było jego żydowskie pochodzenie.

Gwałtowna kariera i równie gwałtowny jej koniec

Alfred Dreyfus po przeniesieniu się do Paryża podjął studia i rozpoczął karierę wojskową, która przebiegała bardzo dobrze. Jeszcze nie mając 30 lat już w 1889 roku był kapitanem i ukończył z wyróżnieniem studia w Wyższej Szkole Wojskowej. Skierowano go do pracy w sztabie generalnym.

Był niezwykle zaskoczony, gdy w 1894 roku został oskarżony szpiegowanie dla Niemiec. Na podstawie spreparowanych dowodów został skazany na dożywocie i zdegradowany.

Alfred Dreyfus - ofiara antysemickiej nagonki

Od czego wszystko się zaczęło?

Cała sprawa wzięła się z tego, że we francuskiej armii faktycznie działał szpieg, który sprzedawał informacje niemieckiemu wywiadowi. W niemieckiej ambasadzie znaleziono list odręcznie napisany przez agenta do niemieckiego attaché wojskowego. W liście podane były informacje dotyczące francuskiej artylerii, toteż szpiega poszukiwano w wśród artylerzystów.

Podejrzenie padło na Dreyfusa z powodu jego żydowskiego pochodzenia. Na dodatek okazało się, że pismo miał dość podobne do prawdziwego szpiega. Chociaż grafologowie nie potrafili definitywnie orzec, czy to on, czy też nie on, jest autorem listu, sąd nie zechciał wobec takich wątpliwości, rozsądzić na korzyść oskarżonego.

Francja podzielona

Aż trudno uwierzyć w to, jak wielki oddźwięk społeczny miała ta sprawa. Początkowo nikt nie chciał wierzyć w niewinność oficera, któremu zaraz po oskarżeniu zaproponowano przyznanie się do winy, a nawet honorowe samobójstwo. Odmówił uznawszy, że tylko żywy będzie w stanie dowieść swojej niewinności.

Zaczęły pojawiać się pierwsze wątpliwości dotyczące sprawy. Francuski dziennikarz Bernard Lazare oraz - niezależnie - nowy szef kontrwywiadu pułkownik Georges Picquart zaczęli dopatrywać się kolejnych nieścisłości w procesie. Oficer natrafił na przechwyconą korespondencję prawdziwego szpiega w szeregach francuskiej armii, kiedy jednak poinformował o tym Sztab Generalny, otrzymał "w nagrodę" dymisję i przeniesienie do Tunezji.

Francuska armia i całe państwo nie mogło przyznać się do błędu. Ze strony wojskowych dochodziła nie tylko kwestia kompromitacji za niesłuszne skazanie, ale także sprawa preparowania dowodów, które wciąż - mimo skazania Dreyfusa - się pojawiały.

W prasie zaczęły pojawiać się informacje podające słuszność skazania francuskiego kapitana, a społeczeństwo się podzieliło. Byli tacy, którzy podkreślali, że skazanie Dreyfusa uderza w państwo. Przeciwnicy podkreślali, że podważanie wiarygodności sądów jest sprzeczne z racją stanu. Sprawa wywoływała gwałtowne spory przez wiele lat, a ostatni pojedynek wywołany kłótnią o Dreyfusa stoczono jeszcze w 1906 roku

"J’accuse - Oskarżam"

Taki właśnie jest oryginalny tytuł filmu "Oficer i szpieg" Romana Polańskiego, który w piątek 27 grudnia miał premierę w Polsce. Tytuł ten nie jest przypadkowy. Właśnie pod takim tytułem w 1898 roku opublikowany został na łamach czasopisma "L’Aurore" słynny list francuskiego pisarza Émile Zoli.

Autor w swym liście - opierając się najprawdopodobniej w znacznej mierze na informacjach przekazanych przez zdymisjonowanego Georgesa Picquarta - oskarżył wprost, podając nazwiska, wiele osób spośród najważniejszych we francuskim wojsku i władzach państwowych.

"Cóż za obyczaje z czasów inkwizycji i tyranów. Jaka samowola kilku wygalowanych osobników, którzy butami depcą swój naród. Dławią go, wciskają mu z powrotem w gardło jego wołanie o prawdę i sprawiedliwość pod kłamliwym i bluźnierczym pretekstem rzekomej racji stanu (…). Powiedziałem to już gdzie indziej i powtarzam tutaj - kiedy się zakopuje prawdę pod ziemię, ona tam tężeje i nabiera takiej mocy eksplodującej, że wybuch jej wysadza wszystko w powietrze. Czas pokaże, czy nie przygotowano na przyszłość najgłośniejszej z katastrof".

To jednak wcale nie zakończyło sprawy. Wręcz przeciwnie. Sam Zola kilkakrotnie musiał zmierzyć się z wymiarem sprawiedliwości, oskarżany m.in. o znieważenie funkcjonariuszy publicznych.

Długa droga Alfreda Dreyfusa do rehabilitacji

Roman Polański: sprawa Dreyfusa aktualna jest i dziś

Alfred Dreyfus, pomimo że znaleźli się jego obrońcy, pomimo coraz liczniejszych dowodów niewinności, pomimo nawet jednoznacznych dowodów na preparowanie fałszywek mających pognębić oficera, długo czekał na pełną rehabilitację. Wprawdzie w 1899 roku francuski Trybunał Konstytucyjny uchylił skazujący go wyrok, jednak już za chwilę Rada Wojenna w Rennes skazała go ponownie - tym razem na 10 lat więzienia i z wnioskiem o nieodbieranie mu stopnia wojskowego.

Po kilku dniach prezydent republiki wprawdzie Dreyfusa ułaskawił, to jednak było raczej kompromisowe rozwiązanie, które miało równocześnie sprawić, by kapitan Alfred Dreyfus był wolny, a by rzekoma nieomylność wymiaru sprawiedliwości i generalicji nie została naruszona.

Ostatecznie i definitywnie sprawę zakończyło orzeczenie Trybunału Kasacyjnego w 1906 roku, kiedy wyrok skazujący oficera został jednogłośnie anulowany. W tym samym roku zresztą Georges Picquart, pierwszy spośród oficjeli, który próbował stanąć w obronie Alfreda Dreyfusa, został nowym ministrem wojny.

Historia Alfreda Dreyfusa stała się osią wielu dyskusji, polemik i sporów w całej Francji, ale także w całej Europie. Trudno wyobrazić sobie historię, która przez lata rozpalałaby dosłownie wszystkich obywateli jednego państwa tak, by nie rozmawiali o niczym innym.

Rolę skazanego niesłusznie Alfreda Dreyfusa zagrał w filmie polskiego reżysera Louis Garrel znany także z "Marzycieli", zaś w rolę broniącego go oficera kontrwywiadu Georgesa Picquarta - Jean Dujardin, który za rolę w "Artyście" otrzymał Oscara.

polskieradio24.pl, onet.pl, jmo

Dla polskiej kinematografii dlatego, że żaden film wyprodukowany nad Wisłą nie odniósł wcześniej tak dużego sukcesu na świecie, natomiast dla kinematografii światowej "Nóż w wodzie" oznaczał początek spektakularnej kariery jednego z największych reżyserów w historii kina.

Film z wakacji

Kilka lat po ukończeniu Łódzkiej Szkoły Filmowej Roman Polański dostał wreszcie pozwolenie na realizację debiutanckiego filmu pełnometrażowego. Ponieważ  w owym czasie był zapalonym żeglarzem, który eksplorował uroki Krainy Wielkich Jezior Mazurskich, wpadł na pomysł, aby umieścić tam akcję swojego filmu. Starsi koledzy Polańskiego, twórcy wybitnych filmów składających się na wysoko ceniony na świecie nurt, który okrzyknięto polską szkołą filmową, skupiali się niemal wyłącznie na opowiadaniu o okresie okupacji albo latach następujących tuż po niej.

Polański postanowił zupełnie odciąć się od tematów historycznych i opowiedzieć kameralna, współczesną historię. Zamykając trójkę bohaterów na małym jachcie na okres jednej doby uzyskał klasyczną jedność czasu i miejsca akcji. Na tamte czasy był to film zupełnie nowatorski.

Polityczne podteksty?

Historia o rywalizacji dojrzałego mężczyzny, który ma wszystko, czego w peerelu można było chcieć (piękną młodą żonę, elegancki samochód, jacht na Mazurach), z o połowę od niego młodszym chłopakiem, który wałęsa się samotnie z plecakiem i tytułowym nożem sprężynowym w kieszeni, na pierwszy rzut oka wydaje się zupełnie pozbawiona odniesień do polityki. Okazało się jednak, że w kraju, w którym polityka próbuje wpływać na każdy element życia obywateli, nie było to możliwe.

Komunistyczni włodarze polskiej kinematografii słusznie wyczuli, że postać starszego Andrzeja może być odbierana jako portret ich środowiska. W tamtych czasach było po prostu niemożliwe, aby osoba posiadająca taki status materialny i pracująca jako dziennikarz nie była wiernym sojusznikiem władzy. W związku z tym, skoro Andrzej miał konflikt z młodym, to ten młody stał się symbolem pokolenia ludzi, którzy buntowali się wobec establishmentu. Film bardzo nie spodobał się Gomułce, który miał ponoć w trakcie projekcji rzucić szklanką w stronę ekranu oraz powiedzieć, że reżyser nie ma nic do powiedzenia na temat współczesnej Polski.

Cenzorzy zażądali zmian. Jedną z nich miała być zmiana samochodu, którym jeździł Andrzej.  

- Zmieniono Mercedesa na Peugeota, bo Mercedesami jeździli w czasie wojny oficerowie SS – mówił w audycji Polskiego Radia Leon Niemczyk, grający w filmie Andrzeja.

Wydaje się jednak, że bardziej prawdopodobny powód tej zmiany to fakt, że Mercedes bardziej kojarzył się z wysoką pozycją, no i to, że Mercedesami jeździło wówczas zbyt wielu działaczy partyjnych.

Jeśli teraz uważnie obejrzy się pierwsze sceny filmu, można dostrzec, że w ujęciach kręconych wewnątrz samochodu Niemczyk trzyma w dłoniach czarną kierownicę, a w ujęciach samochodu z zewnątrz, kierownica jest biała. Film po wprowadzeniu kilku tego typu poprawek został dopuszczony do dystrybucji, ale w bardzo małej liczba kopii i zaledwie w kilku kinach. Po dwóch tygodniach zszedł z ekranów. Ogromna większość polskich widzów nie miała więc możliwości zobaczenia filmu, natomiast w prasie film był mieszany z błotem.

- W Polsce dyspozycyjni dziennikarze opluwali ten film. Był wyklęty – mówił w audycji Polskiego Radia Leon Niemczyk.

Jednak ci, którzy film zobaczyli, byli zachwyceni, a młodzi ludzie, być może wbrew zamiarom reżysera, który chyba naprawdę chciał zrobić po prostu film o klasycznym damsko-męskim trójkącie, mimo zarządzonych przez cenzurę zmian, utożsamiali się z grającym młodego Zygmuntem Malanowiczem – jako symbolem politycznego buntu.

Zagraniczne laury

Na szczęście dla Polańskiego i światowej kinematografii, film udało się jednak przemycić na Zachód, gdzie po pewnym czasie, niespodziewanie dostał nagrodę FIPRESCI na Festiwalu w Wenecji. Następnie przyszła pierwsza w historii polskiej kinematografii nominacja do Oscara. Podobno Polański Oscara przegrał tylko jednym głosem z filmem, który do dzisiaj jest uważany za jeden z najwybitniejszych filmów światowej kinematografii – "Osiem i pół" Federico Felliniego. Zatem wyszydzany w kraju "Nóż w wodzie", na świecie sięgnął niemal po najważniejszą możliwą nagrodę, odnosząc sukces do tej pory niespotykany.

Ciekawa jest też pewna prawidłowość, na którą uwagę zwrócił Marek Hłasko w swojej literackiej autobiografii "Piękni dwudziestoletni". Otóż, w części krajów zachodniego dobrobytu, takich na przykład jak Szwajcaria, sympatie publiczności podczas projekcji "Noża w wodzie" były tym razem zdecydowanie po stronie starszego mężczyzny, którego wysoki status materialny kojarzył się im z pracowitością i odpowiedzialnością. Okazało się, że to, co w Polsce było ewidentnie polityczne w innych warunkach znaczyło coś zupełnie innego. Jest to też przykład na to, że Polański już od pierwszego swojego filmu potrafił konstruować historie uniwersalne, otwarte na różne interpretacje. 

Walory "Noża..."

Film do dziś robi ogromne wrażenie, a Roman Polański, po latach, w jednym z wywiadów skomentował go następująco:

- Moje wczesne filmy uważam właściwie za grzechy młodości. Na większość z tych filmów nie mogę patrzeć, ale zupełnie dobry jest moim zdaniem "Nóż w wodzie". Może dlatego, że nakręciłem go niedługo po ukończeniu Łódzkiej Szkoły Filmowej.

Powyższa wypowiedź reżysera to swoista kokieteria, ale nie ulega wątpliwości, że debiut Polańskiego był wyjątkowy i to z wielu powodów. W 2009 roku podczas Festiwalu Filmowego i Artystycznego "Lato Filmów" "Nóż w wodzie" zdobył nagrodę za "najlepszy scenariusz w historii polskiego kina". Scenariusz autorstwa Romana Polańskiego, Jakuba Goldberga i Jerzego Skolimowskiego jest majstersztykiem i to dzięki ich pracy film przykuwa uwagę widzów od pierwszego do ostatniego kadru.

Piękność z Legii

Polański mimo młodego wieku wspaniale wyreżyserował aktorów, co nie było łatwe zwłaszcza w przypadku wcielającej się w rolę Krystyny Jolanty Umeckiej, która nie była zawodową aktorką. Polański wypatrzył ją na basenie warszawskiej Legii i uznał, że dziewczyna wygląda dokładnie tak, jak wyobraził sobie filmową Krystynę. Umecka okazała się jednak być naturszczykiem wyjątkowo pozbawionym aktorskiego drygu, co jednak w filmie udało się Polańskiemu ukryć.

Aktorski pojedynek

Z kolei Leon Niemczyk i Zygmunt Malanowicz przez cały film toczą fascynujący aktorski pojedynek o palmę pierwszeństwa. Polański potrafił w obu aktorach uruchomić najlepsze cechy osobowości, dzięki czemu ogromne doświadczenie Niemczyka równoważy młodzieńcza autentyczność Malanowicza.

Filmowe obrazy

Również zdjęcia Jerzego Lipmana pomagają w ukazaniu eskalującego napięcia pomiędzy dwoma samcami o nagrodę, jaką stanowi grana przez Umecką Krystyna. Ten konflikt udało się wyrazić nie tylko dialogiem czy zachowaniem się postaci. Jest on również ukazany w filmowych obrazach. Jednocześnie Lipmanowi udało się fantastycznie sfotografować ciągle zmieniające się mazurskie plenery. Zdjęcia do filmu charakteryzują się wyjątkową spójnością i prostotą środków.

Polański w pigułce

W "Nożu w wodzie" pojawiło się bardzo wiele elementów, które Polański kontynuował później przez całą swoją karierę. Jest to przede wszystkim motyw nieustannej walki o dominację pomiędzy postaciami, który pojawiał się później niemal we wszystkich jego filmach. Innym stałym elementem jest rygorystyczna jedność czasu i miejsca akcji. Po środek ten Polański również sięgał często. Niemal wszystkie filmy Polańskiego charakteryzowały się też specyficznym napięciem, którego źródło często nie było precyzyjnie zdefiniowane. W "Nożu w wodzie" elementy te złączyły się w sposób idealny.

Dla samego Polańskiego "Nóż w wodzie" był filmem, który szeroko otworzył mu drzwi do międzynarodowej kariery, przez które reżyser nie wiele się zastanawiając wszedł natychmiast. W ten sposób polska kinematografia w pewnym sensie utraciła swojego najzdolniejszego reżysera.

az/im

W Polsce pokazano go pierwszy raz w ostatni dzień tego roku – 31 grudnia. Każda projekcja zbierała tłumy w kinach – tak było w Stanach, tak było u nas, tak było w wielu ośrodkach kultury na świecie. Krytycy zgodnie określili ten film najlepszym w repertuarze Romana Polańskiego.

To dzięki ogólnemu uznaniu film ten wzbudził tak dużo kontrowersji. Uznanie to miało swój znaczący wyraz w 11. nominacjach do najbardziej uznanej nagrody w świecie filmu – Oscara. Nominowano go w kategoriach: najlepszy film, najlepszy scenariusz oryginalny, najlepszy aktor pierwszoplanowy, najlepsza aktorka pierwszoplanowa, najlepszy reżyser, najlepsza muzyka, najlepsza scenografia, najlepsze kostiumy, najlepsze zdjęcia, najlepszy dźwięk, najlepszy montaż..., a Oscara dostał tylko Robert Towne za najlepszy scenariusz. Z miejsca pojawiły się też plotkarskie uwagi, że przecież scenariusz pisany był razem z Romanem Polańskim. To właśnie te wydarzenia określiły ten film "wielkim przegranym".

Amerykański Instytut Filmowy, niezależna organizacja zajmująca się rodzimą produkcją filmową, dwukrotnie zbierała głosy 1500 aktorów, reżyserów i znawców kina, by stworzyć listę 100 najlepszych filmów stulecia kinematografii amerykańskiej.

W 1998 roku "Chinatown" zajął miejsce 19. Natomiast w 2007 film Polańskiego spadł na miejsce 21. Wielkie osiągnięcie – tym bardziej, że w pobitym polu pozostawił takie tytuły: "Lot nad kukułczym gniazdem", "Grona gniewu", "Sokół maltański", "E.T.", "Bonnie i Clyde", "Czas Apokalipsy", "Annie Hall", "Ojciec chrzestny II", "W samo południe", "Zabić drozda" czy "Nocny kowboj". Tych pokonanych znanych filmów było o wiele więcej.

Trochę gorzej było u nas – w stu filmach na stulecie kina zajął dopiero 65. miejsce. Niektórzy twierdzą, że to nie miejsce, a kolejność wyświetlania stu najlepszych filmów. Cykl ten prezentowany był na antenach TVP1 i TVP2 w 1995 roku. Tłumaczenie to ma o tyle rację bytu, o ile od pierwszego do ostatniego filmu w zestawieniu widać podstawowe kryterium – rok produkcji.

Dla porządku należy też dodać, że w amerykańskim rankingu najlepszych filmów gatunku – "dreszczowiec" – dramat Polańskiego zajmuje zaszczytne drugie miejsce na świecie. Co ciekawe Polański rozdzielił dwa filmy Alfreda Hitchcocka, bo na pierwszym miejscu znalazł się "Zawrót głowy", a na trzecim "Okno na podwórze". Hitchcock w pierwszej dziesiątce pojawił się jeszcze: na 7. miejscu "Północ – północny zachód", na 9. miejscu "M jak morderstwo".

Film Polańskiego jest więc jednym z najbardziej charakterystycznych filmów swojego gatunku. Okres w kinie amerykańskim, kiedy "czarny kryminał" święcił swoje tryumfy był długi i obfitował w wielkie dzieła. Obrazy te opierały się na bardzo popularnym gatunku literackim, ukształtowanym już w latach 30. XX wieku. Najsłynniejszym pisarzem tego okresu i gatunku był Raymond Chandler, a najbardziej znanym bohaterem stworzona przez niego postać Philipa Marlowe'a. W filmie Polańskiego taką postacią był detektyw Jake Gittes. Wcielił się w niego genialny Jack Nicholson.

Historia zdarza się w Los Angeles i miejscach wokół tej wielkiej aglomeracji... choć tytułowym miejscem była chińska dzielnica tego miasta. Czas intrygi też odpowiadał epoce najlepszych kryminałów – były to lata 30. Dlatego też często klasyfikuje się go także w kategorii "filmów noir". W tamtych latach te dwa gatunki przenikały się pod wieloma względami. W obu też bardzo istotną rolę odgrywała "femme fatale" - będąca swoistym katalizatorem wszelkich kłopotów głównego bohatera. W filmie Polańskiego rolę tę zagrała równie piękna co i tajemnicza Faye Dunaway.

Filmy noir programowo nie miały także happy endów. W tym też "Chinatown" jest zgodny z wcześniejszym gatunkiem. Producent sugerował Polańskiemu jaką formę dobrego zakończenia, ale polski reżyser stanowczo sprzeciwił się takiemu rozwiązaniu. Reżyser pojawił się też w samym filmie – bo wielu tak robiło. Polański wystąpił w roli "człowieka z nożem", którego „dziełem” jest rozcięty nos Jacka Nicholsona.

Filmoznawca i krytyk – Michał Oleszczyk – tak charakteryzuje dzieło Polańskiego: "Polański zaprezentował niezwykle nowoczesne podejście, ponieważ nakręcił film w kolorze, na szerokim ekranie, w bardzo nowoczesny sposób, z drugiej zaś strony zachował wszelkie elementy tego gatunku, prywatnego detektywa i zepsuty świat z powieści Raymonda Chandlera".

Na plus temu filmowi niech świadczy 17 nagród festiwalowych i rankingowych... w tym cztery "Złote Globy" czy trzy nagrody BAFTA. Co ciekawe, film, z którym "Chinatown" wygrał w rankingu "100 na 100-lecie" - "Ojciec chrzestny II" w tym samym roku zdobył Oscara za najlepszy film. Niestety tych wygranych było jeszcze kilka – bo to właśnie "Ojciec chrzestny II" dostał Oscary za najlepsze dekoracje, reżyserię i muzykę.

Zachęcamy do obejrzenia tego filmu i do własnej oceny.

PP

Był postacią przełomową dla polskiego kina, za swój debiut "Nóż w wodzie" (1961) zdobył pierwszą polską nominację do Oscara. Niebywałym talentem wyrastał ponad zdolnych w końcu kolegów, twórców polskiej szkoły filmowej. Jako osoba pochodzenia żydowskiego, która w Holocauście straciła część rodziny i której dzieciństwo było bardzo mocno naznaczone wojną, Polański od początku miał nieco inne spojrzenie na kino i sprawy polskie.

Od pierwszych szkolnych etiud i wybitnego debiutu wyraźnie dążył do konstruowania opowieści uniwersalnej, będącej ponad polskim kontekstem. Tego nie potrafił właściwie żaden z tworzących w tym czasie polskich reżyserów.

Blisko teatru absurdu

Jeżeli porównywać kino Polańskiego do jakiegoś innego zjawiska artystycznego, prawdopodobnie należałoby stwierdzić, że jego kinu najbliżej do popularnego na Zachodzie w latach 50. teatru absurdu.

Świat filmów Polańskiego zdominowany jest bowiem przez postaci znajdujące się w ciągłym zmaganiu ze sobą na wszelkich możliwych polach i podobnie jak u Becketta czy Ionesco są one w swoich dążeniach zupełnie samotne. Postać Stwórcy, czy jakiekolwiek odniesienia do niego, nie istnieją w świecie filmów Polańskiego, odkąd w szkolnej etiudzie reżysera pod tytułem "Lampa" (1959) postać twórcy lalek (metaforyczna figura Boga) wyszła z warsztatu, zostawiając zabawki same na pastwę czającego się na nie zła (metafora Zagłady - bezpiecznik powodujący zwarcie elektryczne i w konsekwencji pożar zakładu lalkarskiego reprezentuje w tej historii nazistów), aby nigdy już nie wrócić.

Ulubione motywy

W "Nożu w wodzie" mamy rywalizację dwóch samców o kobietę i jednocześnie damsko-męską grę, którą ona prowadzi z każdym z nich. Także "Matnia" (1966) czy znacznie późniejsze "Rzeź" (2011) i "Wenus w futrze" (2013) to filmy oparte na podobnym pomyśle, w którym zaledwie kilka osób zamknięte jest w jednym miejscu, tak że cała uwaga widza kieruje się na toczącą się pomiędzy nimi rywalizację. Taki schemat organizuje właściwie akcję większości filmów Polańskiego, choć czasem istotą gry jest starcie jednostki z systemem czy społecznością ("Chinatown" - 1974, "Lokator" - 1976, "Autor widmo" - 2010, "Oficer i szpieg" - 2019).

Tematów, do których reżyser często wraca, jest jednak więcej.

- Ulubione motywy Polańskiego to: osaczenie, zamiana i poszukiwanie własnej tożsamości, motyw zła drzemiącego w ludziach, motyw twórcy, który przeżywa kryzys i motyw choroby psychicznej – mówiła Magdalena Sendecka w audycji Jacka Wakara w Polskim Radiu w 2018 roku.

Flirt z kinem gatunkowym

Roman Polański jest jednocześnie mistrzem kina gatunkowego. Potrafi niezwykle sprawnie poruszać się w świecie zupełnie odmiennych od siebie konwencji, a także z sukcesem mieszać je ze sobą. Zarazem jednym z powodów olbrzymiego światowego sukcesu Polańskiego, poza wielkim talentem i niespotykaną sprawnością warsztatową jest to, że twórca potrafił przez całą swoją karierę skutecznie "grać" z gustami publiczności, realizując filmy wybitnie artystyczne często w taki sposób, aby zadowolić także popularną publiczność.

- Kino Polańskiego można czytać na różnych poziomach, odbierać jako kino gatunkowe, które służy rozrywce, ale gdzieś tam zawsze jest jakaś szczelina, przez którą zagląda pustka albo lęk egzystencjalny – mówiła Magdalena Sendecka w audycji Polskiego Radia.

Dobrym przykładem rozsadzania gatunkowych schematów są eksperymenty Polańskiego z konwencją horroru, którą potrafił z powodzeniem połączyć z komedią ("Nieustraszeni pogromcy wampirów") czy z niemal metafizycznym dramatem egzystencjalnym ("Dziecko Rosemary").

Psychoanaliza

Idąc tropem psychoanalitycznym i znając tragizm dzieciństwa reżysera oraz szeregu niezwykle trudnych doświadczeń, z którymi zderzył się w dorosłym życiu, krytycy często zastanawiają się nad ukrytymi motywacjami Polańskiego i wizją świata, którą reżyser prezentuje w swoich filmach.

Z tragicznym doświadczeniem Holocaustu Polański rozprawił się bardzo późno, bo dopiero w "Pianiście" (2002) opowiadającym o wojennych losach Władysława Szpilmana. Tragiczna śmierć żony reżysera, Sharon Tate, która wraz z kilkoma innymi osobami została zamordowana przez sektę Charlesa Mansona, zapewne stanowi źródło, które doprowadziło do powstania filmu "Tragedia Makbeta" (1971). Z kolei skandal związany z zarzutami o gwałt na trzynastolatce, którego dopuścił się Polański, ma z pewnością wiele wspólnego z genezą i wymową filmu "Chinatown", w którym reżyser sugestywnie uchyla rąbka tajemnicy na temat ciemnych tajemnic fabryki snów.

Niepokojące pozostają jednak pytania o znaczenie dziwnego, ocierającego się o satanizm filmu "Dziecko Rosemary". I choć można ten obraz uznać za prowokacyjną próbę kreowania przez reżysera swojego demonicznego wizerunku, to w dalszym ciągu powód tej gry wydaje się niepokojący. Trudno go bowiem tłumaczyć jedynie skłonnością Polańskiego do gry jako takiej, którą w spadku po nim odziedziczyli jego bohaterowie.

Reżyser filmowy Marcin Bortkiewicz, o swoim ulubionym filmie Romana Polańskiego w audycji Polskiego Radia wypowiada się w ten sposób:

- "Dziecko Rosemary" ma wspaniałe i nieoczywiste zakończenie. Przychodzi Rosemary i widzi potwora w kołysce, ale to dziecko płacze tak, jak robi to każde dziecko. I ona bierze to dziecko na ręce i zaczyna kołysać. To jedno z najpiękniejszych zakończeń w kinie, ponieważ mówi, że bez względu na to, jakim potworem byś się nie urodził, jaki diabeł by w tobie nie siedział, potrzebujesz miłości – tłumaczył Bortkiewicz.

Być może Polański, wydobywając na wierzch sprawy najbardziej mroczne, rozliczał się jednocześnie z własnymi demonami i grzechami. Punkt widzenia Marcina Bortkiewicza wskazywałby, że czynił to jednak ze świadomością potrzeby dobra. Zdaje się więc, że widział nadzieję na przezwyciężenie wszechobecnego zła, które przedstawiał w wielu filmach.

W tym duchu interpretował kino Polańskiego filmoznawca, profesor Tadeusz Lubelski w Polskim Radiu.

- Jemu chodzi o to, żeby życie było lepsze, a jest niestety takie, jak musi pokazywać – mówił Lubelski.

az