We wrześniu 1939 roku Julien Bryan spędził dwa tygodnie w stolicy Polski. W tym czasie dokumentował zbrodnie dokonywane przez Niemców na polskich cywilach. Jego zdjęcia oraz film były pierwszymi świadectwami okrucieństw współczesnej wojny.

Apel do świata

– Prezydencie Roosevelcie i narodzie amerykański! Posłuchajcie mojej opowieści, a ci, którzy ją usłyszycie, zapiszcie słowo po słowie. Mówię z oblężonego miasta Warszawy. Nazywam się Bryan, Julien Bryan, fotograf amerykański. Mam teraz okazję do przesłania wiadomości do Ameryki. Moim zadaniem jest opowiedzenie w prostych słowach tego, co widziałem przez dziesięć dni – rozpoczął swój dramatyczny apel do sumienia świata.

Julien Bryan poinformował amerykańskich słuchaczy o tym, że wszyscy przebywający w Warszawie pracownicy dyplomatyczni i obywatele Stanów Zjednoczonych są bezpieczni i chronią się w piwnicach pod ambasadą. Następnie przekazał wstrząsającą relację z oblężonego miasta.

Dowiedz się więcej o wydarzeniach w Polsce we wrześniu 1939 roku z serwisu specjalnego www.wrzesien1939.polskieradio.pl 

Opowiedział o zbrodniach popełnianych przez niemieckie lotnictwo. Luftwaffe ostrzeliwało bezbronnych cywilów i zrzucało bomby na budynki mieszkalne. Wielu ludzi zginęło, ulice miasta pokryły się grobami, a warszawiacy zostali zmuszeni do życia w gruzach.

– Muszę mówić w imieniu Polaków na antenie, aby przekazać wszystkim ludziom w Ameryce, w tym panu, panie prezydencie Roosevelcie, o tym, co się dzieje z trzydziestoma pięcioma milionami niewinnych ludzi w Polsce. Ameryka musi zacząć działać i zażądać zaprzestania tego najpotworniejszego w czasach współczesnych mordowania ludzi. Prosimy was w imię uczciwości, sprawiedliwości i chrześcijaństwa o pomoc dla tych dzielnych Polaków – apelował świadek wojny.

"Posłuchajcie mojej opowieści"

Po powrocie do Stanów Zjednoczonych Bryan opublikował fotografie z oblężonej Warszawy w miesięcznikach "Life", 23 października, oraz "Look", 5 grudnia 1939 roku. Świat był wstrząśnięty dramatycznymi obrazami z wojny w Polsce.

Polscy żołnierze na frontach II wojny światowej - zobacz serwis historyczny

W 1940 roku stworzył film "Oblężenie", który odbił się szerokim echem i został nominowany do nagrody amerykańskiej Akademii Filmowej w 1941 roku w kategorii najlepszy krótkometrażowy film dokumentalny. Po latach napisał również książkę o oblężeniu Warszawy z 1939 roku.

Kilkukrotnie wracał do Polski po zakończeniu II wojny światowej. W 1946 roku wykonał fotografie zrujnowanej Warszawy. Ponownie ją odwiedził w 1958 roku, kiedy dzięki szeroko zakrojonej akcji gazety "Express Wieczorny" udało się odszukać bohaterów zdjęć Bryana z września 1939 roku. Jego wizyta została odnotowana m.in. na antenie Polskiego Radia.

– Pan Bryan chciał jechać wszędzie tam, gdzie coś się waliło, paliło. Gdzie ludzie byli ranni i ostrzeliwani z samolotów. Nie spodziewałem się, że aż dwadzieścia kilka osób mogło przeżyć tę całą historię. Teraz dopiero przeczytałem w "Expressie Wieczornym", że szukają Radlińskiego, więc zgłosiłem się niezwłocznie i oto jestem – powiedział Stefan Radliński, żołnierz Wojska Polskiego we wrześniu 1939 roku i osobisty asystent Juliena Bryana w czasie dokumentacji oblężenia Warszawy.

Posłuchaj wiadomości Polskiego Radia o poszukiwaniach bohaterów zdjęć Bryana.

Julien Bryan po raz ostatni powrócił do Warszawy w 1974 roku i ponownie został ciepło przyjęty. Zmarł tego samego roku, 20 października w Nowym Jorku.

sa

17 września 1939 roku był najcięższym, jak do tej pory, dniem dla oblężonej Warszawy. Miasto zostało obrzucone bombami burzącymi i zapalającymi oraz ostrzelane ciężką artylerią, pożary opanowały całą stolicę. Na miasto spadło pięć tysięcy pocisków, od których poważne zniszczenia odniósł Zamek Królewski i Stare Miasto.

Polscy żołnierze na frontach II wojny światowej - zobacz serwis historyczny

"Obywatele, ciężki był dla Warszawy dzień dzisiejszy"

Odbiorcy rozgłośni Warszawa II mogli usłyszeć ochrypnięty głos prezydenta Warszawy Stefana Starzyńskiego. W Archiwum Polskiego Radia zachowało się nagranie przemówienia.

Posłuchaj przemówienia prezydenta Warszawy Stefana Starzyńskiego.

– Pociski nieprzyjacielskie trafiały w setki domów, ale przede wszystkiem biły w Zamek, w katedrę św. Jana, biły w kościół jezuicki, biły w bardzo wiele drogich naszemu sercu miejsc – mówił Stefan Starzyński. – Te barbarzyńskie metody bicia specjalnie w kościoły lub pamiątki narodowe, jak Zamek czy Belweder, te barbarzyńskie metody, które nic wspólnego z wojną nie mają, które nie są wojną, które są metodami bandyckimi, muszą obudzić srogi gniew, który pomści wszystkie krzywdy doznawane przez ludność Warszawy.

Bomby i pociski spadły na Stare Miasto, Filharmonię i Sejm. Wiele budynków mieszkalnych w Śródmieściu zostało zniszczonych. W gruzach zalegały ciała martwych ludzi i zwierząt. Prezydent miasta wyznaczył parki, skwery, ogrody i niezabudowane działki na miejsca grzebania poległych mieszkańców.

Groby na placu Trzech Krzyży ofiar poległych w nalotach we wrześniu 1939 roku w Warszawie. Wikimedia Commons/Domena Publiczna

Około godz. 15. rozpętała się gwałtowna burza z ulewą, która chwilowo powstrzymała niemiecki ostrzał. Niestety zmiana pogody pozwoliła na kontynuowanie ataku. Uszkodzony był także budynek Polskiego Radia przy ulicy Zielnej, który około 17.45 został trafiony pociskiem.

Największe zniszczenia odniósł Zamek Królewski. Również kościół św. Jana groził zawaleniem w wyniku uszkodzeń. Prezydent Stefan Starzyński w przemówieniu radiowym wypowiedział prorocze słowa:

– To nic, że dzisiaj zrujnują Warszawę, zrujnowali kiedyś Warszawę inni. Ona się odbuduje, ale to, że metodami takimi rujnuje się - tego historia Niemcom nie przebaczy. I ciężko za to zapłacić muszą Niemcy.

Wrzesień 1939 roku w Polskim Radiu. Posłuchaj!

"Bohaterstwa jest niezmiernie dużo"

Tego dnia prezydent dokonał objazdu miasta, o czym poinformował słuchaczy. Zapewnił, że obrońcy trwają na posterunkach, a wspierający ich cywile wykazują się dzielną postawą. Pochwalił mieszkańców za codzienne przejawy cichego bohaterstwa. 

Ciężkie bombardowanie postawiło wszystkie służby Warszawy na nogi. Prezydent Starzyński pochwalił wysiłek straży pożarnej, pogotowia technicznego i pomocy sanitarnej.

Tego dnia po raz pierwszy przemówił w imieniu nie tylko stolicy, ale całej Polski:

– Ruiny i zgliszcza Warszawy uprawniają mnie dzisiaj, abym w imieniu ludności zwrócił się do rządów Wielkiej Brytanii i Francji z zapytaniem: kiedy udzielą takiej pomocy Polsce, która i nam w Warszawie pozwoli odciążyć nieco i pozwoli na odsunięcie czy przeciwdziałanie barbarzyńskim metodom, jakie są do nas stosowane.

sa

20 września 1939 roku Niemcy kontynuowali ostrzał Warszawy. O zbrodniach popełnianych przez najeźdźcę informowali przez Polskie Radio pozostający w stolicy przedstawiciele państwa polskiego.

Stefan Starzyński oskarża Niemców

Wieczorem przed mikrofonem w budynku radia przy ulicy Zielnej 25 stanął nieugięty prezydent miasta. Poinformował o aktualnej sytuacji w oblężonej stolicy. Luftwaffe zrzuciło bomby na Warszawę, ponownie ucierpiał poważnie już uszkodzony Zamek Królewski. 

– Jeszcze Niemcom widocznie szkodzą resztki murów gotyckich, murów zamkowych. Do reszty muszą je zbombardować i triumf narodowi niemieckiemu pokazać. Naloty bombowe w dalszym ciągu niszczyły Muzeum Narodowe, obrazy, dzieła sztuki, pamiątki. W dalszym ciągu bombardowano szkoły i szpitale. Ostrzelano piękny gmach Prudentialu, najwyższy w Warszawie, który wznosił się ponad inne i sylwecie Warszawy z daleka nadawał specjalny ton - wyliczał prezydent. 

Stefan Starzyński skrytykował barbarzyńskie metody prowadzenia wojny i oskarżył Niemców o popełnianie zbrodni.

– Bombardowano domostwa robotnicze na Pelcowiźnie, Bródnie i innych przedmieściach Warszawy. I znowuż padły trupy dzieci i kobiet, cywilnej ludności Warszawy jako wielki triumf rzekomo humanitarnie prowadzonej wojny, jak Hitler wczoraj w zakłamaniu swoim opowiadał - mówił prezydent.

Prezydent Warszawy wypowiedział jeszcze słowa, które okazały się prorocze oraz wieszczyły opór polskiego społeczeństwa wobec nadchodzącej okupacji i zapowiadały ostateczne zwycięstwo.

– Wojna nie jest skończona i my spokojnie patrzymy na zniszczenie polskiej ziemi, bo my jesteśmy narodem żywym, który z pokolenia w pokolenie przekazywać będzie siłę i potęgę naszego ducha, który będzie się odbudowywał, jak dawniej z barbarzyńskich najazdów, który zniesie te zniszczenia. Ale zemści się to na narodzie niemieckim.

Polacy nigdy nie przestaną wierzyć w zwycięstwo

Stefan Starzyński po wygłoszeniu przemówienia pozostał w budynku radia i zdążył jeszcze odsłuchać odebrany z BBC komunikat Edwarda Raczyńskiego, ambasadora w Zjednoczonym Królestwie, który zapewniał, że wiadomości z Warszawy dochodzą do świata, a sprzymierzeńcy przygotowują wojsko na pomoc Polsce.

Prezydent odpowiedział na depeszę z Londynu i zdołał jeszcze zdementować informacje zagranicznych rozgłośni o rzekomym osłabieniu ducha Polaków. Polecił im słuchać zapewnień Brytyjczyków, którzy zobowiązywali się walczyć aż do zwycięstwa i zapewnił, że Polacy nigdy nie przestaną wierzyć w zwycięstwo.

Przed mikronem ppłk Wacław Lipiński

We wrześniu 1939 roku zadaniem szefa propagandy Dowództwa Obrony Warszawy było przygotowywanie i nadawanie komunikatów o sytuacji na froncie oraz koordynowanie działania prasy i radia. Podlegała mu funkcjonująca jeszcze warszawska rozgłośnia Polskiego Radia, a ppłk Wacław Lipiński starał się podtrzymać walecznego ducha mieszkańców stolicy.

– Komunikat wojenny Dowództwa Obrony usłyszała nie tylko Warszawa, ale świat, albowiem te słowa, które idą stąd z Polskiego Radia, obejmują prawie całą kulę ziemską – zapewnił słuchaczy w swoim codziennym wystąpieniu. – Warszawa walczy i żołnierz broni się w łoskocie artyleryjskiego ognia. Niech mężnemu sercu naszych żołnierzy towarzyszy mężne serce Warszawy.

Wacław Lipiński i Stefan Starzyński późnym wieczorem opuścili budynek radia. Pracownicy pozostali na swoich posterunkach, czekała ich kolejna pracowita noc przy naprawie zerwanego połączenia z radiostacją w Forcie Mokotowskim oraz podczas nasłuchiwania w eterze komunikatów niemieckiej dywersji.

sa