Posłuchaj

10 sierpnia 1944 roku Radio BBC nadało ostrzeżenie we wszystkich językach europejskich pod adresem Niemców dopuszczających się zbrodni w trakcie Powstania Warszawskiego.

Powstanie Warszawskie - zobacz serwis specjalny

Sytuacja międzynarodowa Polski w 1944

1 sierpnia 1944 w Warszawie wybuchło powstanie. Głównodowodzący gen. Tadeusz Bór-Komorowski zdawał sobie sprawę, że bez pomocy z zewnątrz jest skazane na klęskę. Dlatego 4 sierpnia wysłał meldunek do Londynu, w którym kategorycznie zażądał pomocy dla Warszawy. Prosił o zaopatrzenie w broń i amunicję drogą powietrzną.

Stosunek aliantów do Powstania Warszawskiego był skomplikowany. Nie było im na rękę angażować się bezpośrednio w pomoc. Zgodnie z ustaleniami tzw. wielkiej trójki (Stalin, Churchill, Roosvelt) konferencji w Teheranie w grudniu 1943 roku, Polska znalazła się w strefie operacyjnej Związku Radzieckiego. Polacy nie zostali o nich poinformowani. Z nadzieją na pomoc aliantów dowództwo Armii Krajowej wydało decyzję o wybuchu Powstania Warszawskiego.

– Powiedzmy sobie szczerze, tutaj nasz rząd popełnił błąd, bo dając prawo decyzji o powstaniu przedstawicielom w kraju, nie poinformował, że podstawowe rzeczy nie są załatwione. Nie miał pewności o wsparciu lotniczym, wykorzystaniu Brygady Spadochronowej Sosabowskiego, o zbombardowaniu linii komunikacyjnych związanych z Warszawą – opowiadał w Polskim Radio prof. Marian Marek Drozdowski w audycji "Eureka". 

Świat był informowany o sytuacji Powstania przez radiostację "Błyskawica". Polskie Radio nadawało od 6 sierpnia do 4 października 1944 roku.

Posłuchaj audycji nadawanych przez radiostację "Błyskawica".

Odmienne stanowisko aliantów wobec Powstania Warszawskiego

Alianci mieli związane ręce w próbie pomocy walczącym Polakom. Wszelkie działania wojskowe wymagały konsultacji z Sowietami. Rząd polski próbował wymusić przeprowadzenie nalotów dywanowych z zaopatrzeniem dla powstańców. Do przeprowadzenia tak potężnej operacji niezbędne było wykorzystanie sowieckich lotnisk na międzylądowanie alianckich samolotów. Stalin nie chciał udzielić zgody.

– Winston Churchill, kiedy Stalin nie godził się na loty wahadłowe, proponował postawienie Stalina wobec faktu dokonanego i wylądowania bez zgody sowieckiej. Mówił: skoro dajemy mu broń, żywność, pomoc, to on musi się z tym liczyć. Kategorycznie nie zgodził się z tym Roosevelt – stwierdził prof. Marian Drozdowski.

Brytyjczycy postanowili na własną rękę wspomóc Powstanie i na początku sierpnia rozpoczęli wykonywanie zrzutów z zaopatrzeniem dla Warszawy. Brytyjscy, południowoafrykańscy i polscy piloci wykonywali niezwykle niebezpieczne loty z oddalonego o 1300 km Brindisi. Po zrzucie od razu musieli wrócić do włoskiej bazy. Lotnicy w trakcie misji ponieśli niezwykle ciężkie straty.

Franklin Delano Roosevelt, w przeciwieństwie do Churchilla, kompletnie nie rozumiał Sowietów, czym doprowadzał do furii swojego brytyjskiego kolegę. Pokładał zbytnie zaufanie w zapewnienia Stalina.

Dodatkowo prezydent Stanów Zjednoczonych wykorzystał sprawę polską w zbliżającej się kampanii wyborczej. Zapewnił przedstawicieli Kongresu Polonii Amerykańskiej o wsparciu suwerenności Polski, a jednocześnie informował Stalina, że nie podjął nowych zobowiązań wobec Polaków.

- Roosvelt mówił także naszym działaczom, że będzie popierał nasze aspiracje do Lwowa i zagłębia naftowego. Jednak kluczowym problemem, z punktu widzenia Amerykanów, była pomoc ZSRR w wojnie z Japonią, a nie sprawa przyszłych wpływów w Polsce – stwierdził prof. Marian Marek Drozdowski w audycji "Eureka".

Powstanie problemem dla Stalina

Powstańcy liczyli również na pomoc Sowietów. Premier rządu na uchodźstwie, Stanisław Mikołajczyk, na początku sierpnia 1944 roku poprosił Józefa Stalina o wsparcie dla walczącej stolicy. Niestety, dyktator ociągał się z udzieleniem pomocy, a w końcu nie zgodził się na to, aby alianci lądowali na sowieckich lotniskach w celu uzupełnienia paliwa i wykonania napraw samolotów.

Stalin zmienił zdanie dopiero na początku września, kiedy w Warszawie rozpoczynano rozmowy o kapitulacji.

16 września 1944 roku żołnierze 3. dywizji Wojska Polskiego im. Romualda Traugutta rozpoczęli desant na tzw. przyczółek czerniakowski. 

– Decyzję podjął marszałek Rokossowski. Gen. Berling we wspomnieniach pisał, że to była jego inicjatywa. Był oczywiście nacisk żołnierzy, trudno odmawiać im patriotyzmu. Ci żołnierze zasługują na wielki szacunek, natomiast skala tej operacji, brak należytego wsparcia artyleryjskiego wskazywała na to, co powiedział Mołotow delegacji polskich komunistów: musieliśmy to zrobić ze względu na zachodnią opinię publiczną – wyjaśnił prof. Marian Drozdowski w audycji "Naukowy zawrót głowy".

sa/im

Wojtek udowodnił swoją wartość dla oddziału już drugiego dnia powstania. 2 sierpnia 1944 roku przedostał się przez niemieckie linie na teren Dworca Głównego. Po powrocie zameldował "Grzesiowi" o liczebności i uzbrojeniu stacjonujących tam Niemców.

Powstanie Warszawskie - zobacz serwis specjalny

Niedługo później uratował swój oddział przed niechybną klęską. 15 sierpnia żołnierze "Grzesia" znaleźli się w okrążeniu. "Orzeł Biały" wyprowadził ich z pułapki. Został za to zgłoszony do odznaczenia Krzyżem Walecznych przez Wacława Zagórskiego "Lecha Grzybowskiego", dowódca batalionu w Zgrupowaniu "Chrobry II", którego częścią był oddział "Grzesia". Nie zachowały się żadne dowody na to, że chłopiec został uhonorowany tym orderem.

Śmierć dosięgła Wojtka Zalewskiego niecały tydzień później. Jego oddział prowadził ciężkie walki w rejonie koszar policji na ul. Ciepłej. Mały łącznik biegł do dowódcy z ważnym meldunkiem. Chłopca zastrzelił snajper. Moment jego śmierci, a następnie to, jak jego koledzy z oddziału pod ostrzałem wyciągają ciało "Orła Białego", został uwieczniony przez filmowców Biura Informacji i Propagandy Komendy Głównej AK.

Mali powstańcy

Najmłodsi powstańcy służyli w czasie walk głównie w charakterze łączników i kurierów. Wielu z nich było wychowankami Zawiszy – najmłodszej grupy Szarych Szeregów. Zawiszacy tworzyli też Harcerską Pocztę Polową, z narażeniem życia przenosząc listy ludności cywilnej walczącej stolicy.

Los nie oszczędził młodym powstańcom udziału w walkach. Miesiąc po śmierci "Orła Białego", 20 września 1944, na Wybrzeżu Czerniakowskim zginął jego równolatek, Witold Modelski. Był najmłodszym uczestnikiem walk powstańczych odznaczonym Krzyżem Walecznych.

Dwaj małoletni uczestnicy Powstania Warszawskiego zostali uhonorowani orderem Virtuti Militari. Jerzy Bartnik "Magik" przeszedł szlak bojowy od Pałacyku Michla na Woli, przez obronę Państwowej Wytwórni Papierów Wartościowych, aż po walki w Śródmieściu, gdzie walczył m.in. w obronie kościoła Świętego Krzyża. W walkach stracił oko. Służący podczas walk na Mokotowie Stanisław Schoen-Wolski "Imek" złamał rozkaz dowódcy, wziął dwa granaty i obrzucając nimi kluczowe gniazdo niemieckiego karabinu maszynowego, utworzył krótkotrwałą łączność między tą dzielnicą a Śródmieściem. Obaj mieli po 14 lat, obaj przeżyli powstanie i doczekali XXI wieku.

bm

Powstanie Warszawskie - zobacz serwis specjalny

Do walczących warszawiaków popłynęły pamiętne słowa, wypowiedziane przez spikera Polskiego Radia Zbigniewa Świętochowskiego:

- Halo, tu mówi "Błyskawica"! Stacja nadawcza Armii Krajowej w Warszawie, na fali 32,8 oraz 52,1 m. Duch Warszawy jest wspaniały. Wspaniałe są kobiety Warszawy. Są wszędzie; na linii razem z żołnierzami lub jako sanitariuszki albo też łączniczki. Nawet dzieci ożywione są cudownym duchem męstwa. Pozdrawiamy wszystkich wolność miłujących ludzi świata! Żołnierzy Polski walczących we Włoszech i we Francji, polskich lotników i marynarzy.

Posłuchaj i zobacz:

Twórcą radiostacji był Antoni Zębik, ps. Biegły, krótkofalowiec, żołnierz Armii Krajowej.

Dlaczego "Błyskawica"?

- Dlaczego nasza radiostacja, radiostacja AK została nazwana "Błyskawicą"? - mówił Jan Georgica, komendant radiostacji. - Wydaje się, że była to nazwa nieco egzaltowana, taka młodzieńcza, tymczasem było to uznanie, był to hołd złożony naszej Marynarce Wojennej. Wzięliśmy tę nazwę od znanego powszechnie polskiego okrętu Błyskawica.

- Radiostacja zaczęła powstawać na kilka miesięcy przed wybuchem powstania – powiedział historyk Grzegorz Mazur. - Tworzyli ją ludzie związani z Biurem Informacji i Propagandy AK. W tym Biurze powstał Wydział Propagandy. Na jego czele stanął Tadeusz Żenczykowski, który przed wojną był szefem propagandy Obozu Zjednoczenia Narodowego, posłem na Sejm z ramienia tej partii.

Opóźniony start

Dlaczego radiostacja "Błyskawica" wystartowała z kilkudniowym opóźnieniem. O perypetiach związanych z jej uruchomieniem opowiadał w audycji Jan Georgica. Mówił o tym, jak trudno było w warunkach okupacyjnych zgromadzić tak duże ilości sprzętu, który początkowo był przechowywany w różnych skrytkach, rozrzuconych po mieście. O umówionej godzinie wszystko miało zostać dostarczone dwoma dorożkami na Stare Miasto.

- Na miejsce, w terminie dojechała tylko ta dorożka, którą ja jechałem – wspominał Jan Georgica. - Druga dorożka wypełniona odbiornikami radiowymi i dużą ilością sprzętu, została skierowana ul. Królewską do Nowego Światu i tam utknęła. Tą dorożką jechała moja kuzynka, starsza, słaba kobieta. Wyładowała to wszystko na Nowym Świecie. Pod ogniem, bardzo ofiarnie dotarła na miejsce zbiórki.

- Ja nie przywiozłem ze sobą radiostacji – kontynuował swą opowieść komendant "Błyskawicy". - Było umówione z moimi dowódcami, że stację dostarczy mój zastępca, Stefan Chojnacki, ale on poległ w pierwszej godzinie powstania.

Nowe adresy

Początkowo siedziba powstańczej radiostacji mieściła się w budynku PKO (Pocztowa Kasa Oszczędności) przy ul. Jasnej 9. 25 sierpnia 1944 r. została przeniesiona do kawiarni "Adria", przy ul. Moniuszki 10.

4 września trafiła do byłej ambasady ZSRR, przy ul. Poznańskiej 15, a następnie do Biblioteki Publicznej, przy ul. Koszykowej 26. - Słyszalność była dobra, bo to była moc ok. 200 Watów – stwierdził Jan Georgica.

Kłopoty z uruchomieniem "Błyskawicy" wynikały również z tego, że aparatura radiostacji przyjechała z Częstochowy do Warszawy zawilgocona. Trzeba ją było jakoś osuszyć, brakowało niektórych części. Uzyskano je z niemieckiej radiostacji zdobytej przy ul. Kredytowej, inne znaleziono w gmachu Poczty Głównej i dopiero 7 sierpnia na dachu gmachu PKO przy ul. Jasnej 9 rozpięto antenę i następnego dnia rozpoczęto próbne nadawanie programu, a wieczorem została wyemitowana pierwsza audycja.

- BBC pokwitowała odbiór, stwierdzając dobrą słyszalność tego programu – powiedział Grzegorz Mazur.

Radiowy zespół powstańczy

Kierownikiem zespołu powstańczej radiostacji był Stanisław Zadrożny, zastępcą – Zofia Rutkowska, która objęła kierownictwo nad wykonaniem programu. Audycje w języku angielskim prowadzili Jan Nowak-Jeziorański i pilot RAF-u John Ward. Pracę spikerów podjęli: Zbigniew Świętochowski, Stefan Sojecki, Zbigniew Jasiński, Jeremi Przybora i Mieczysław Ubysz. Dzienniki i reportaże prowadził Jacek Wołowski.

- Powstańczy program był przede wszystkim nastawiony na zagranicę – mówił historyk radia, Maciej Kwiatkowski. – Chodziło o to, by w świat poszedł komunikat, że to nie bandy walczą w Warszawie, ale normalne odziały wojskowe, bo przecież propaganda niemiecka głosiła, że to są niepokoje, a potem twierdzono, że walczą bandy, które robią to wbrew ludności.

Komentarze Edmunda Osmańczyka

Na antenie emitowany był program "Dzień walki" - codzienny komentarz Edmunda Osmańczyka, który jako Jan Gor donosił co dzieje się w walczącej Warszawie. - Mam wszystkie te teksty w moim pamiętniku, którego nie ogłosiłem i jeszcze nieprędko ogłoszę - stwierdził po latach Osmańczyk. Pod datą 21 września 1944 zanotował: "Warszawa wciąż jeszcze walczy. Przez 52 dni wołamy o pomoc dla żołnierzy i dla ludności cywilnej. Pomoc wciąż niewystarczająca, a ofiar coraz więcej".

- Ja słuchałem audycji radiostacji Błyskawica codziennie – wspominał Maciej Kwiatkowski. – Ten tekst wrył mi się w pamięć. Przypominam sobie ten dzień, to był tekst, w którym pan Edmund Osmańczyk powiedział o śmierci swego dziecka.

Spiker Jeremi Przybora

Jeremi Przybora wracał pamięcią do dni spędzonych w studiu powstańczej rozgłośni: - Nie były to pomieszczenia w jakiś sposób izolowane czy zabezpieczane – opowiadał współautor późniejszego "Kabaretu Starszych Panów". – Po prostu było się spikerem i dyżurowało, to wszystko. Dowodził wtedy nami dyr. Edmund Rudnicki. Trudno mu było powiedzieć: przepraszam, ale źle na mnie działają te detonacje, więc ja bym chciał zrezygnować. Nie do pomyślenia było coś takiego – stwierdził Przybora.

Ostatni komunikat

4 października, gdy Powstanie dobiegło końca nadany został ostatni, tym razem 10-minutowy komunikat, tej radiostacji.

- Wyłamałem się z rozkazu wygaszenia radiostacji zaraz po podpisaniu kapitulacji – powiedział Jan Georgica. – Pracowaliśmy do 4 października, informując świat o tym, co się działo w Warszawie, o gehennie ludności stolicy, o bestialstwie Niemców, o ogromnych zniszczeniach miasta.

im

Od początku Powstania Warszawskiego żołnierze AK podejmowali próby zdobycia gmachu PAST-y (Polskiej Akcyjnej Spółki Telefonicznej), obsadzonego przez niemieckich snajperów. PAST-a była przed wojną drugim po Prudentialu najwyższym budynkiem w Warszawie. Aby pokonać niemiecką załogę, powstańcy podpalali budynek za pomocą miotaczy ognia zrobionych ze strażackich motopomp. Ostatecznie gmach zdobyto 20 sierpnia 1944 roku. 

Kliknij w obrazek i wejdź na strony serwisu specjalnego:

W walce i zdobyciu budynku wzięły udział oddziały batalionu AK "Kiliński" pod dowództwem rtm. Henryka Roycewicz ps. Leliwa, pluton kompanii kpt. Stefana Micha ps. Kmita, grupy saperskie Okręgu Warszawskiego AK pod dowództwem kpt. Jerzego Skupieńskiego ps. Jotes i kpt. Józefa Pszennego ps. Chwacki. W akcji wzięła udział minerska drużyna żeńska pod dowództwem Zofii Franio.

Dlaczego zdobycie budynku przedwojennej Polskiej Akcyjnej Spółki Telefonicznej miała być - z punktu widzenia powstańców - kluczowe dla dalszych losów Powstania? Zobacz i posłuchaj:

Powstańcy, by zdobyć budynek, musieli go wcześniej podpalić. Do szturmu użyto strażackiej motopompy - przy jej pomocy do budynku wtłoczono mieszankę paliw. Szalejący w gmachu pożar przesądził o zwycięstwie Polaków.

Budynek pozostał w polskich rękach do końca zrywu. Z PAST-y wyprowadzono 115 jeńców, w tym 7 oficerów oraz 6 rannych żołnierzy. Zmarło 36 Niemców. W wyniku walk o PAST-ę po stronie polskiej poległo 38 osób, a ranne zostały 63 osoby. Dane te nie obejmują osób cywilnych i strat innych placówek zlokalizowanych wokół PAST-y, na przykład placówki przy ulicy Królewskiej 16 i żołnierzy innych oddziałów, którzy samorzutnie ochotniczo włączyli się do walki.

Wieczorem nad gmachem powiewała polska flaga. Budynek PASTy w polskich rękach był do końca powstania. Było to ważne zwycięstwo, ponieważ Niemcy ze stanowisk strzelniczych na piętrach budynku nękali - zarówno powstańców jak i ludność cywilną - ogniem z karabinów maszynowych.

Tego dnia prezydent Stanów Zjednoczonych Franklin D. Roosevelt i premier Wielkiej Brytanii Winston Churchill wysyłali depesze do Józefa Stalina:

"Zastanawiamy się, jaka będzie reakcja światowej opinii publicznej, jeśli antyfaszyści w Warszawie zostaną rzeczywiście opuszczeni. Uważamy, że my wszyscy trzej powinniśmy uczynić wszystko, co tylko możemy, aby ocalić możliwie najwięcej znajdujących się tam patriotów. Mamy nadzieje, że zrzucicie Polakom – patriotom warszawskim – najbardziej niezbędne zaopatrzenie i uzbrojenie lub może zgodzi się Pan pomóc naszym samolotom, by uczyniły to bardzo szybko? Mamy nadzieję, że zgodzi się Pan na to. Czynnik czasu ma wyjątkowo duże znaczenie".

im