Powodem do dyskusji był ukazujący się na początku września kolejny przewodnik Krytyki Politycznej pt. "Bracia polscy". – My jako środowisko Krytyki Politycznej od jakiegoś czasu interesujemy się religią z punktu widzenia ludzi niewierzących, bądź religijnie obojętnych. Wydaje się nam, że to zainteresowanie religią przejawiające się w naszym badaniu i popularyzowaniu w Polsce myśli postsekularnej musiało nas zaprowadzić do sięgnięcia po myśl polskich arian – tłumaczył ideę powstania książki Jakub Majmurek z Krytyki Politycznej.

– Bracia polscy wyłonili się z szlachty ewangelicko-reformowanej, grupy, która podzieliła się na skutek represji, które stosował wobec niej Kalwin. Powstały dwa zbory. Pierwszym z nich był zbór mniejszy powstały w latach 50. XVI wieku - to właśnie byli bracia polscy skupieni w Małopolsce wokół szkoły w Pińczowie i ośrodka w Rakowie – opowiadał w audycji prof. Jerzy Kolarzewski.

O ruchu braci polskich wypowiedział się również Tomasz Terlikowski, redaktor naczelny fronda.pl – Niewątpliwie arianie mieli wkład polską tożsamość historyczną. Po wypędzeniu z Polski działali jednak o wiele ostrożniej. Był to ruch bardzo mocno prześladowany, ale niektóre z ich idei przetrwały. Natomiast jeśli mówimy o wymiarze religijnym, to nie odnoszę wrażenia, aby arianie mieli duży wkład teologiczny – mówił w "Rozmowach po zmroku” gość Dwójki.

Żyło w tej sekcie piękno szczerego dążenia ku prawdzie. Ich skrajność łączyła się z wyrozumiałością wobec innych ludzi, a polegała na stawianiu ogromnych wymagań samemu sobie – tak o braciach polskich pisał w "Polsce Jagiellonów” Paweł Jasienica. Ruch miał charakter bardzo elitarny, skupiał wielu ludzi pióra i naukowców. W myśli filozoficzno-religijnej braci polskich zawarty był zalążek idei praw człowieka i tolerancji religijnej, rozumianej jako wolność wyboru kultu i prawo do jego krytyki.

Czy arianie faktycznie współtworzyli polską tożsamość historyczną i jakie korzyści mogą płynąć z badania ich dorobku? Na te pytania próbowali odpowiedzieć zaproszeni do studia goście: Jakub Majmurek – filozof, filmoznawca z Krytyki Politycznej, Jerzy Kolarzowski – historyk prawa i Tomasz Terlikowski – filozof, publicysta, redaktor naczelny portalu fronda.pl.

Audycję przygotowała Barbara Schabowska.

WŁ

29 stycznia 1856 urodził się Aleksander Brückner, wybitny slawista, historyk literatury i kultury polskiej. Nie istniały epoki mu obce, znał się na wszystkim: od wczesnego średniowiecza aż po dzieje najnowsze.

– Był maniakiem pióra i całkiem niedawno wyszło na jaw, że pisywał recenzje teatralne z bieżących przedstawień, które ogłaszał pod pseudonimem – mówił prof. Janusz Tazbir w audycji Bożeny Markowskiej "Biografie niezwykłe" z 2006 roku. – Co więcej, pisywał bryki, czyli skróty do użytku szkolnego, dla uczniów. Po prostu lubił pisać.

Poszukiwacz literackich perełek

Urodził się 29 stycznia 1856 w Brzeżanach (dziś Ukraina). Studiował we Lwowie, a staże naukowe odbył w Lipsku, Berlinie i Wiedniu u wybitnych slawistów. Aż do 1924 roku wykładał na Uniwersytecie w Berlinie.

Jak podkreślał sam prof. Janusz Tazbir, prof. Aleksander Brückner miał wielką zdolność przeszukiwania bibliotek i źródeł historycznych. Około 1890 roku odnalazł w Bibliotece Petersburskiej "Kazania świętokrzyskie", które opracował i opublikował. Oprócz tego opracował także spuściznę literacką po barokowym poecie Wacławie Potockim.

– On jest niezastąpiony w opisywaniu wieku XVII – podkreślał prof. Tazbir. – On zbadał wiele rękopisów, wprowadził do obiegu naukowego, odkrył, zaopatrzył w komentarze.

Odmienił oblicze polskiej literatury

– Aleksander Brückner był wybitnym Polakiem mieszkającym w Berlinie przeszło 60 lat – mówił prof. Tomasz Szarota. – Był jednym z dwóch polskich profesorów do II wojny światowej z katedrą na Uniwersytecie Berlińskim – to zupełny ewenement.

Był współtwórcą wydawanej od 1904 roku "Wielkiej Powszechnej Encyklopedii Ilustrowanej". Wykaz publikacji w dorobku Brücknera wynosi ponad 1500 pozycji, niektóre z nich w znaczący sposób zmieniły spojrzenie na literaturę polską.

– Zadziwiał wszystkich wszechstronnością zainteresowań, ogromem dokonań humanisty – mówił dr Janusz Osica w audycji "Kronika niezwykłych Polaków" w 2002 roku.

mb, kor-wm

249 lat temu, 17 lutego 1772 roku w Petersburgu Rosja i Prusy podpisały układ ustalający warunki I rozbioru Rzeczypospolitej. Deklarację przystąpienia do układu złożyła również Austria. Akt wszedł w życie 5 sierpnia.

Inicjator rozbioru - Prusy - uzyskały Warmię, województwo pomorskie, malborskie i chełmińskie bez Gdańska i Torunia oraz tereny nadnoteckie. Razem 36 tysięcy kilometrów kwadratowych i 580 tys. mieszkańców. Austria zajęła południową część województwa krakowskiego i sandomierskiego oraz województwo ruskie. W sumie 83 tysiące kilometrów kwadratowych i 2,6 mln ludności. Wreszcie Rosja zadowoliła się ziemiami na wschód od Dźwiny i Dniepru, a więc resztkami Inflant i wschodnimi częściami Białorusi - 92 tysiące kilometrów kwadratowych i 1,2 mln mieszkańców. Okupacji dokonano bez oporu. Wojsko Rzeczpospolitej wyniszczone w trakcie konfederacji barskiej nie było zdolne nawet do demonstracyjnych akcji.

Geneza rozbiorów

Katastrofa polityczna, która starła z map drugą co do obszaru monarchię Europy, ma swoją genezę w 1768 roku. Wtedy pod nazwą konfederacji barskiej wybuchła w Rzeczpospolitej wojna domowa, a na dworach Prus, Austrii i Rosji powstały pierwsze plany podziały ziem polskich.

Jednak przyczyn rozbiorów należy szukać wcześniej. Zalążki widać już w połowie XVII wieku, gdy kraj trawił kryzys społeczno-ekonomiczny. Na początku XVIII wieku, podczas wielkiej wojny północnej, do wewnętrznego kryzysu państwa, spóźnionych przekształceń ustrojowych i społecznych doszedł niekorzystny dla Rzeczpospolitej układ sił w Europie – po drugiej wojnie północnej Rosja wyrosła na mocarstwo. Wojna siedmioletnia (1756-1763) nie odmieniła fatalnej sytuacji Polski. Rzeczpospolita pozostała bierna wobec rozgrywających się wydarzeń, a jej los już na trwałe zależał nie od niej samej, lecz od innych krajów.

Konfederacja barska

Po śmierci króla Augusta III w Polsce starły się interesy mocarstw europejskich oraz poszczególnych stronnictw magnackich. Wybór na króla Polski, pod protekcją carycy Katarzyny II, Stanisława Augusta Poniatowskiego nie uspokoił sytuacji w kraju.

Nie kryjący swych reformatorskich ambicji władca budził niechęć magnaterii i części szlachty. Aby ostudzić zapał króla i zniweczyć reformy ustrojowe caryca Rosji, przy pomocy swojego ambasadora w Warszawie, zorganizowała wymierzone w króla i reformy konfederacje. Sytuacja szybko wymknęła się spod kontroli.

W 1968 roku w miejscowości Bar pod wodzą Józefa Pułaskiego i Michała Hieronima Krasińskiego zawiązano konfederację, która wkrótce przekształciła się w szeroki, skierowany przeciwko Rosji i królowi ruch polityczny. Do buntu przyłączyli się poza szlachtą, również liczni chłopi i mieszczanie, a wkrótce w chaosie pogrążyły się niemal wszystkie ziemie Rzeczpospolitej. Pacyfikacja trwała ponad trzy lata.

I rozbiór Polski

Konfederacja barska i wybuch nowej wojny turecko-rosyjskiej destabilizowały sytuację w Europie Środkowo-Wschodniej. Na taką okazję tylko czekał król Prus Fryderyk II. Zręcznie wykorzystał zaangażowanie Rosji na bałkańskim froncie z Imperium Osmańskim. Szantażując Katarzynę II możliwym sojuszem antyrosyjskim z Austrią, zmienił nastawienie carycy wobec tradycyjnej polityki rosyjskiej wobec Polski, która zakładała utrzymanie protektoratu nad całą, nieokrojoną Rzeczpospolitą. Katarzyna II zaakceptowała przedstawiony przez Fryderyka II plan podziału terytorium Rzeczpospolitej. 5 sierpnia 1772 zawarto układ rosyjsko-pruski, do którego zaproszono Austrię.

Czy Polska mogła uniknąć rozbiorów?

W audycji z cyklu "Historia na opak" red. Andrzej Sowa wraz z historykami dr. Januszem Osicą i prof. Januszem Tazbirem zastanawiali się, jak potoczyłyby się losy Polski i Europy, gdyby nasz kraj uniknął rozbiorów.

- II i III rozbiór nastąpiły po dwudziestoletniej przerwie, w trakcie której państwo polskie zostało bardzo pośpiesznie zreformowane. Jakaś siła zbrojna powołana. Czekaliśmy na sprzyjającą konfigurację międzynarodową. Sądzę, że gdyby ta wojna polsko-rosyjska wybuchła wcześniej, to znaczy w okresie wojny rosyjsko-tureckiej to mielibyśmy większe szanse na wygraną – mówił na antenie PR prof. Janusz Tazbir - nieszczęściem naszych powstań narodowych było to, że zawsze wybuchały w parę lat po zawarciu przez Rosję pokoju z państwem, z którym aktualnie walczyła.

Posłuchaj hipotetycznych losów Polski w razie uniknięcia rozbiorów.

mjm

"Prawda, sama prawda i tylko prawda!" - tak mówił sam prof. Janusz Tazbir. - Jego podejście do historii było bardzo realistyczne i antyromantyczne. Nie poddawał się polskiemu zamiłowaniu do mitów i martyrologii - potwierdził przyjaciel znakomitego historyka, filozof prof. Zbigniew Ogonowski.

A prowadząca audycję Hanna Maria Giza przypomniała program, w którym prof. Tazbir zaciekle bronił księcia Druckiego-Lubeckiego, powszechnie uważanego za zdrajcę i sługusa Rosji.

***

Tytuł audycji: Klub Ludzi Ciekawych Wszystkiego

Prowadzi: Hanna Maria Giza 

Goście: prof. Henryk Samsonowicz (historyk), prof. Zbigniew Ogonowski (filozof), dr Wiesław Uchański (prezes Wydawnictwa Iskry)

Data emisji: 28.05.2016

Godzina emisji: 16.00

mm/ei

Prof. Janusz Tazbir - historyk, wybitny badacz dziejów kultury i ruchów religijnych - zmarł 3 maja 2016 roku. Naukowiec przez wiele lat pracował w Instytucie Historii Polskiej Akademii Nauk. W 1989 roku został jej członkiem rzeczywistym. W latach 1999-2003 pełnił funkcję wiceprezesa PAN.

Prof. Tazbir zajmował się historią kultury staropolskiej oraz reformacji i kontrreformacji w naszym kraju. Jego zainteresowania naukowe koncentrowały się również wokół dziejów polskiej tolerancji. Miał w swoim dorobku wiele publikacji, w tym: "Państwo bez stosów. Szkice z dziejów tolerancji w Polsce XVI i XVII w.", "Historia Kościoła katolickiego w Polsce 1460-1795", "Reformacja w Polsce. Szkice o ludziach i doktrynie" i "W pogoni za Europą". W ostatnich latach wydał także "Pokuszenie historyczne. Ze świata szabel i kontuszy" oraz "Od sasa do lasa". Pisał również szkice o literaturze. Opracował antologię "Literatura antyjezuicka w Polsce 1578-1925".

***

Przygotowała: Hanna Maria Giza

Goście: prof. Henryk Samsonowicz, Wiesław Uchański, prof. Zbigniew Ogonowski

Data emisji: 1.11.2016

Godzina emisji: 11.45

W tym roku odszedł jeden z najwybitniejszych polskich humanistów. Był przede wszystkim historykiem i znawcą dziejów wyznaniowych Polski i powszechnych z XVI i XVII wieku, ale sięgał także do wcześniejszych epok.

Jak podkreślił prof. Stanisław Bylina, historyk i mediewista, współpracownik prof. Tazbira z Instytutu Historii Polskiej Akademii Nauk, był on polihistorem, a także znawcą piśmiennictwa oraz literatury pięknej. - Jego zainteresowanie historią rozpoczęło się właśnie od czytania powieści historycznych. Przyjemnie rozmawiało się z o nim o Sienkiewiczu, Prusie, jego ulubioną powieścią była „Lalka”, ale lubił też kryminały – wspominał prof. Stanisław Bylina.

- We wszystkich sprawach wypowiadał się kompetentnie i obiektywnie. Miał wybitny intelekt, był także płodnym autorem szeregu monografii i zbiorów studiów – powiedział prof. Stanisław Bylina. - Sławę znawcy zdobył sobie dzięki pracy „państwo bez stosów”, które przeniknęło do języka polskiego i stało się hasłem międzynarodowym.

 Zapraszamy do posłuchania wspomnień o profesorze Januszu Tazbirze, które zebrała Paulina Kozion

 Polskie Radio 24/kawa

_____________________

Data emisji: 13.11.2016

Godzina emisji: 16.15