Powstał jako protest przeciwko wymazaniu Polski z mapy Europy. "Mazurek Dąbrowskiego" towarzyszył Polakom w czasie zrywów niepodległościowych, bitew i wojen.

Historia "Mazurka Dąbrowskiego" zaczyna się w 1797 roku we włoskim miasteczku Reggio Emilia.

– To tu w dniach od 16 do 19 lipca, zaraz po przybyciu na miejsce, na pierwszy widok Wojska Polskiego, jak wspomina sam gen. Dąbrowski, Józef Wybicki pisze swoją pieśń. Napoleon miał Marsyliankę, która warta była dla niego 100 pułków artylerii. Podobną bojową pieśń chciał mieć dla swoich legionistów Dąbrowski – mówił reporter Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa Wojciech Trojanowski.

Utwór nosił wówczas nazwę "Pieśń Legionów Polskich we Włoszech" i był poświęcony ich organizatorowi i dowódcy - gen. Janowi Henrykowi Dąbrowskiemu. Wybicki ułożył słowa pod dźwięki ludowego mazurka, nieznanego autora. Polski nie ma wówczas na mapie Europy i nikt o niej nie myśli w dalekich Włoszech. Właśnie w takich okolicznościach powstaje pieśń, która mówi: "jeszcze Polska nie zginęła póki my żyjemy".

Rzucenie rękawicy zaborcom

- Z jednej strony mamy tu podważenie osiemnastowiecznego przekonania, że to państwo tworzy naród, że jeżeli nie istnieje państwo, to nie istnieje też naród. Z drugiej strony to rzucenie rękawicy zaborcom, i to w czasach, kiedy na jednego żołnierza polskiego przypadało więcej niż dziesięć tysięcy żołnierzy armii zaborczych - mówił prof. Romuald Morawiecki z AGH w Krakowie i prezes Koła Kombatantów.

Hymn Polski - zobacz serwis historyczny

"Pieśń Legionów Polskich we Włoszech” od samego początku została przyjęta z entuzjazmem przez Legiony Dąbrowskiego. Już dwa lata później znana była we wszystkich zaborach.

Dawny tekst mazurka różnił się nieznacznie od współczesnego, między innymi - słowami: "Jeszcze Polska nie umarła", teraz śpiewamy - "nie zginęła", a także liczbą zwrotek - wcześniej było ich sześć, obecnie są cztery.

26 lutego 1927 roku "Mazurek Dąbrowskiego" został oficjalnie uznany za hymn państwowy. Stało się to po dojściu do władzy eks-legionistów, uważających się za spadkobierców idei i czynów żołnierzy gen. Jana Henryka Dąbrowskiego.

"Mazurek Dąbrowskiego" został przetłumaczony na kilkanaście języków. Był inspiracją dla pieśni napisanej przez Samuela Tomašika, która stała się hymnem wszechsłowiańskim, przyjętym później jako hymn Republiki Jugosławii.

mk

Jak na ironię, ten urodzony 2 sierpnia 1755 roku, bohater narodowy językiem polskim posługiwał się słabo.

- Z Polski wyjechał jako jedenastoletni chłopiec. Wrócił jako dojrzały mężczyzna, po dwudziestu paru latach pobytu w środowisku zdecydowanie niemieckim - wyjaśniał problemy z językiem ojczystym generała dr Krzysztof Bauer w audycji Andrzeja Sowy z cyklu "Na historycznej wokandzie". Językiem niemieckim posługiwała się też żona i dzieci generała.

Niepatriotyczne początki patrioty

Dr Bauer przekonuje, że Dąbrowskim początkowo nie kierowały motywy patriotyczne. Służył najpierw w saskiej armii, do wojska polskiego przeszedł w 1792 roku z powodu długów. - Małżonka Dąbrowskiego, z domu von Rackel, postawiła w Dreźnie dom na poziomie bardzo wysokim, przekraczającym dochody rotmistrza pułku gwardyjskiego, w którym służył Dąbrowski - dr Krzysztof Bauer.

Wypracowana legenda

Bez względu na motywy, Dąbrowski wsławił się później w służbie sprawie polskiej. - Nawet zawistny mu generał Zajączek przyznaje, że Dąbrowski dzielnie bronił stanowiska pod Powązkami. Uzyskał powodzenie na całej linii od Powązek do Marymontu. Przyprawił Prusaków o dotkliwe straty. Zmusił króla Wilhelma II do odstąpienia dnia 6 września 1794 roku od Warszawy - opisywał udział Dąbrowskiego w insurekcji kościuszkowskiej redaktor Andrzej Tokarczyk.

Hymn Polski - zobacz serwis historyczny

Dwa lata po upadku powstania Dąbrowski trafił do Paryża. Tam nadzieję na odrodzenie państwa polskiego zobaczył w ambitnym Napoleonie Bonaparte. Rok później, 9 stycznia 1797 roku, podpisał z rządem lombardzkim układ, na mocy którego powstało dzieło życia Dąbrowskiego - Legiony Polskie we Włoszech. To wówczas Józef Wybicki napisał "Pieśń Legionów Polskich we Włoszech", przyszły hymn Polski.

Na czele armii Księstwa Warszawskiego

Dąbrowski, wraz z podległymi mu oddziałami, walczył u boku Napoleona i dla powołanego do życia w 1807 roku Księstwa Warszawskiego. - Księstwo Warszawskie ocalili generał Sokolnicki i generał Dąbrowski - wyjaśniał kulisy polskiej kampanii przeciw Austrii w 1809 roku Andrzej Tokarczyk.

Po bitwie pod Lipskiem w 1813 roku, w której zginął książę Józef Poniatowski, Dąbrowski został naczelnym wodzem wojsk Księstwa Warszawskiego. Po upadku tegoż w 1815 roku współtworzył armię zależnego od Rosji Królestwa Polskiego. Odmówił przyjęcia tytułu namiestnika Królestwa i wycofał się z życia politycznego. Zmarł 6 czerwca 1818 roku.

Blaski i cienie postaci Jana Henryka Dąbrowskiego - posłuchaj audycji Andrzeja Sowy z cyklu "Na historycznej wokandzie".

bm

8 maja 1254 roku miało miejsce prawykonanie pieśni "Gaude Mater Polonia" ("Raduj się, matko Polsko"). Pieśń zaintonowana została przy okazji uroczystości kanonizacyjnych św. Stanisława ze Szczepanowa.

Potrzeba symbolu

Trudno pojąć znaczenie "Gaude Mater Polonia" bez przedstawienia historii Stanisława ze Szczepanowa i jej późniejszego wpływu na dzieje wczesnośredniowiecznej Polski. Św. Stanisław, biskup krakowski, zginął niemal dwa wieki przed premierowym wykonaniem "Raduj się Matko-Polsko" z rozkazu króla Bolesława Śmiałego.

Historycy do dziś spierają się o to, jakie było tło konfliktu między monarchą i hierarchą. Spór mógł być pokłosiem rywalizacji o inwestyturę, czyli przyznawanie godności i włości biskupich, który przetaczał się przez ówczesną Europę, mógł być też wynikiem zawiązania się antykrólewskiej opozycji wewnątrz państwa. Tak czy siak – spór skończył się dla biskupa tragicznie. Oskarżony o zdradę, został stracony przez żołnierzy króla.

Historia hymnu Polski - zobacz serwis specjalny

W przeciągu niespełna sześćdziesięciu lat od tego wydarzenia nastąpiło rozbicie dzielnicowe. W efekcie złamania postanowień testamentu księcia Bolesława Krzywoustego nastąpiło rozbicie Polski na kilka niezależnych księstw. Z biegiem lat dzielnice rozdrabniały się między kolejnych piastowskich potomków do tego stopnia, że w połowie XIII wieku niektóre z nich były niewiele większe od dzisiejszego powiatu.

Z biegiem lat wzrastała, szczególnie wśród możnych, świadomość skrajnego osłabienia piastowskich państewek względem sąsiadów i ograniczeń handlowych wynikających z rozbicia. To z kolei spowodowało narodziny myśli zjednoczeniowej. Żeby uruchomić proces zjednoczeniowy, który przypadnie w udziale najambitniejszym Piastom drugiej połowy XIII wieku – Henrykowi Probusowi, Przemysłowi II i w końcu Władysławowi Łokietkowi – potrzebny był symbol.

Budując wspólne mity, inne nacje mogły odnosić się do kanonizowanych dawnych monarchów. Tak robili Węgrzy z postacią św. Stefana. W Polsce żaden dotychczasowy władca nie został wyniesiony na ołtarze, a jedyną organizacją ponad podziałami dzielnicowymi był Kościół. Nic dziwnego, że to właśnie z biskupa-męczennika stołecznego Krakowa starano się uczynić symbol, który wspomoże dzieło zjednoczenia.

Zjednoczeniowy przekaz

Właśnie w takim kontekście rozpoczęły się starania o kanonizację Stanisława ze Szczepanowa. Proces został zainicjowany przez wysłanie do Rzymu żywotów św. Stanisława autorstwa dominikanina i kanonika krakowskiego Wincenty z Kielczy. W dziele zawarł m.in. historię cudownego zrośnięcia się ciała świętego, które porąbali wcześniej królewscy siepacze. W hagiografii Wincenty rozwija tę anegdotę do rangi symbolu rozbicia dzielnicowego i ponownego zrośnięcia się Polski podzielonej między dzielnicowych książąt.

Tę cudowną historię Wincenty zawarł również w drugim dziele, którego był autorem, czyli właśnie w napisanym po łacinie hymnie "Gaude Mater Polonia". Skomponowana na melodię chorału gregoriańskiego "Oh salutaris Hostia" pieśń zawierała także odniesienia do stołecznej roli Krakowa. Najistotniejszy jest sam tytuł pieśni – "Raduj się Matko-Polsko" – który odnosi się do całości ziem państwa piastowskiego, nie zaś do poszczególnych jego dzielnic. Można "Gaude Mater Polonia" interpretować jako skrót żywotów św. Stanisława przygotowany dla świadków uroczystości kanonizacyjnych z wyraźnym podtekstem dotyczącym zjednoczenia Polski.

- Od tego czasu św. Stanisław stał się naczelnym patronem królestwa i w takim charakterze znalazł się także w późniejszym hymnie – Bogurodzicy – wyjaśniał Romuald Morawski.

Posłuchaj audycji Magdaleny Maciejewskiej z cyklu "Droga do hymnu".

bm

Maria Konopnicka przyszła na świat 23 maja 1842 roku w Suwałkach, w rodzinie prawnika i miłośnika literatury Józefa Wasiłowskiego. Jako nastolatka podjęła naukę na pensji sióstr sakramentek w Warszawie, gdzie poznała Elizę Pawłowską, znaną później jako Elizę Orzeszkową. Wraz z koleżanką lubiła deklamować poezję, szczególnie zakazanych poetów, m.in. Adama Mickiewicza. Znajomość ze szkolnej ławki przerodziła się w przyjaźń na całe życie.

Krótko po ukończeniu szkoły wyszła za mąż za ziemianina Jarosława Konopnickiego. Małżeństwo jednak nie było udane. Dziesięć lat po ślubie, Konopnicka postanowiła odejść od męża i wyjechać do Warszawy. Od tego czasu sama wychowywała szóstkę dzieci. W stolicy związała się z konspiracyjnym ruchem niepodległościowym.

- Życiorys Marii Konopnickiej przeczy stereotypowemu wizerunku, że kobiety w II połowie XIX wieku były stłamszone i żyły w cieniu swoich mężów. Zaangażowanie patriotyczne czyniło z kobiet niezwykle ważne postacie życia społecznego. Ta rola służyła politycznej emancypacji kobiet w Polsce - mówił prof. historii Andrzej Nowak w audycji "Historia żywa".

Konopnicka w swej twórczości pochylała się nad losem ludzi biednych i wykluczonych. Interesowała się sytuacją osób pozbawionych środków do godnego życia. Postulowała, że literatura powinna podejmować aktualne tematy społeczne, a bohaterowie powinni być postaciami wziętymi z życia codziennego. Sama często brała udział w różnych akcjach dobroczynnych.

Choć większość jej utworów stanowiły liryki, została zapamiętana jako znakomita nowelistka. W swoich utworach podejmowała tematykę społeczną i patriotyczną. Współcześni zarzucali jej pisanie utworów patriotycznych za pieniądze. Sama poetka podkreślała, że co prawda pisze je z potrzeby serca, jednak musi też myśleć o utrzymaniu rodziny. Jej talentem zachwycał się sam Henryk Sienkiewicz.

- Jej twórczość była nie tylko pochwałą narodowej martyrologii. Ona rozliczała się też z duchem powstania. Krytykowała rozmaite patologie. Bliski był jej realizm, zejście do opisu rzeczywistego życia różnych grup społecznych – dodał prof. Andrzej Nowak.

Jej najsłynniejszym utworem została "Rota", która urosła do roli hymnu narodowego. Wiersz został opublikowany po raz pierwszy w czasopiśmie "Przodownica".

- Choć to nie było pierwsze nawiązanie do prześladowania polskości w zaborze pruskim, to właśnie ten tekst stał się tak szanowanym i uznawanym za głos całego społeczeństwa utworem. Przed nim szła sława jej innych wierszy patriotycznych i skierowanych do dzieci – powiedział prof. Andrzej Nowak.

Zobacz jeden z pierwszych przedruków "Roty" na łamach gazety "Gwiazdka Cieszyńska" z 1908 roku.

Sama Konopnicka była postacią wzbudzającą kontrowersje. Popularne były plotki o licznych związkach łączących ją ze sporo młodszymi mężczyznami. Pod koniec życia zamieszkała we dworku wraz z malarką Marią Dulębianką. Niektórzy podejrzewali, że panie mógł łączyć romans. Angażowała się w walkę o przyznanie kobietom praw wyborczych. Była atakowana przez kler i środowiska konserwatywne. Zastanawiano się, czy jest praktykującą katoliczką.

Zmarła 8 października 1910 roku we Lwowie, kilka miesięcy po śmierci Orzeszkowej. Została pochowana na Cmentarzu Łyczakowskim. Jej pogrzeb stał się wielką manifestacją patriotyczną.

- Osiągnęła ten sam poziom autorytetu co Eliza Orzeszkowa. Obie cieszyły się tym samym poziomem uznania społecznego w ostatniej dekadzie swojego życia - podsumował prof. Andrzej Nowak.

Więcej o związkach pisarek posłuchasz w audycji "Historia żywa".

seb

Edukacja

- Ojciec rozpoczął bardzo wcześnie komponować, bo został przyjęty w wieku 10 lat do szkoły muzycznej w Świętej Lipce na Mazurach – wspominał w audycji Polskiego Radia Jan Nowowiejski, syn kompozytora.

W Świętej Lipce, w latach 1887–1893, Feliks Nowowiejski uczył się gry na fortepianie, skrzypcach, wiolonczeli, waltorni i organach. Od 1893 roku przebywał w Olsztynie, gdzie podjął pracę w pruskiej orkiestrze pułku grenadierów. Komponował tam utwory dla orkiestry wojskowej i zespołów amatorskich.

- Jako 14-letni chłopak napisał marsz "Pod sztandarem pokoju" i wysłał go do Londynu na międzynarodowy konkurs i tam niespodziewanie uzyskał pierwszą nagrodę. Ten marsz zrobił światową karierę – wspominał Nowowiejski-junior.

Młody Feliks pojechał do Berlina, gdzie studiował w klasie Maxa Brucha w konserwatorium Juliusza Sterna. Bruch nakłaniał go do napisania oratorium. Nowowiejski napisał więc trzy oratoria: "Powrót syna marnotrawnego", "Quo Vadis" oraz "Znalezienie Krzyża Święteggo". Dwa ostatnie zrobiły światową karierę.

Nowowiejski dwukrotnie otrzymał też rzymską nagrodę imienia Giacomo Meyerbeera za wspomniany "Powrót syna marnotrawnego" oraz "Uwerturę romantyczną". Za pieniądze uzyskane z nagrody w 1902 roku wybrał się w dwuletnią podróż artystyczną przez Niemcy, Czechy, Austrię, Włochy, Afrykę, Francję i Belgię. W czasie podróży miał okazję spotkać się z takimi tuzami ówczesnej muzyki jak Antonin Dvorak, Gustaw Mahler, Camill Saint – Saens, Pietro Mascagni i Ruggero Leoncavallo.

W kolejnych latach za swoje kompozycje także był często nagradzany, między innymi za uwerturę "Swaty polskie", "Symfonię a-moll", "Symfonię h-moll", "Żałobny pochód Kościuszki na Wawel" i pieśń solową "Zagasły już", skomponowaną z okazji setnej rocznicy urodzin Fryderyka Chopina.

Okres krakowski i romantyczne natchnienie

Od 1909 roku Nowowiejski był dyrektorem krakowskiego Towarzystwa Muzycznego, gdzie pracował jako dyrygent orkiestry symfonicznej i organista. W 500. rocznicę bitwy pod Grunwaldem, 15 lipca 1910 roku, zebrane na placu Matejki w Krakowie przed odsłoniętym pomnikiem grunwaldzkim chóry pod batutą Feliksa Nowowiejskiego po raz pierwszy zaśpiewały "Rotę" Marii Konopnickiej. Nowowiejski był kompozytorem muzyki do słynnego wiersza.

Hymn Polski - zobacz serwis historyczny

- "Rota" powstała tak, że ojciec szedł przez Błonia krakowskie w kierunku Kopca Kościuszki i melodia zjawiła się nagle. Nie mając żadnego papieru nutowego przy sobie, wyjął kopertę, poliniował ją i zapisał tę melodię na papierze. "Rota" stała się jakby drugim hymnem narodowym Polski - mówił Jan Nowowiejski.

Okres międzywojenny – Poznań

Przez cały okres I wojny światowej Nowowiejski pracował w orkiestrze berlińskiej organizując jednocześnie koncerty symfoniczne i chóralne, ale też własne recitale organowe w Poznaniu. Od 1919 roku kompozytor na stałe zamieszkał w stolicy Wielkopolski. Do 1927 roku łączył działalność artystyczną z nauczaniem, ale od tego roku w pełni poświęcił się komponowaniu.

- Ojciec pisał wtedy bardzo dużo hymnów. Był pierwszym kompozytorem masowym – wspominał Jan Nowowiejski.

Kompozytor faktycznie cieszył się w odrodzonej Polsce bardzo dużą popularnością. O jego muzyce w ten sposób wypowiadała się na antenie Polskiego Radia Iwona Vogt z Akademii Muzycznej w Poznaniu: - Twórczość Nowowiejskiego to bardzo ciekawa karta w historii muzyki organowej. Skomponował 4 koncerty i 9 symfonii. Utwory są osadzone w tematyce polskiej o tyle, że każdy albo prawie każdy utwór zawiera jakiś wątek tematyczny związany z polską twórczością religijną.

Za liczne kompozycje religijne artysta został doceniony przez Papieża Piusa XI tytułem szambelana papieskiego, co było wtedy bardzo prestiżowym wyróżnieniem.

- Nowowiejski był też wielkim improwizatorem. Nie są to utwory tak bardzo ścisłe formalnie, ale to jest właśnie cecha tej epoki – tłumaczyła Iwona Vogt. - Najbardziej charakterystyczna jest jego harmonika. Z początku, gdy słuchamy tych utworów trudno zgodzić się z tą harmonią, z tymi przebiegami, ale później okazuje się, że wydobywają się pokłady bardzo oryginalne i niespotykane u innych twórców. Myślę, że ta twórczość dlatego jest taka fascynująca – mówiła Vogt.

Wojna

Gdy wybuchła II wojna światowa Nowowiejski ukrywał się wraz z rodziną w Krakowie.

- Był ścigany przez Gestapo za "Rotę". Pamiętam ten dzień, kiedy zajechała taka buda wojskowa. Z niej wyskoczyli gestapowcy i weszli do domu. A ojciec w tym czasie schował się w szpitalu Elżbietanek w Poznaniu i tam już gestapowcy nie trafili – wspominał Jan Nowowiejski. - Ojciec na podstawie fałszywego paszportu, pod nazwiskiem Warmiński, pojechał przez Wrocław do Krakowa. Jechał w przedziale, gdzie siedzieli oficerowie niemieccy i miał przy sobie skrzypce. Grał, rozmawiał perfect po niemiecku, także kontrola graniczna go ominęła. Kolejarze myśleli, że tata jest Niemcem. 

W okupowanym Krakowie Feliks Nowowiejski dużo komponował. Napisał "Wielką symfonię pokoju" na solistów, chór i orkiestrę. Rozbudował też finał opery "Legenda Bałtyku".  

- Niestety, w 1941 roku na jesień doznał paraliżu i to przerwało jego twórczość. Padło na prawą stronę ciała i także na mowę – mówił syn kompozytora. - Mój ojciec będąc poliglotą, oprócz rodzinnego języka, mówił po niemiecku, francusku, angielsku, włosku i arabsku, musiał uczyć się mówić po polsku po raz drugi.

Feliks Nowowiejski doczekał końca wojny, jednak zmarł wkrótce potem w Poznaniu, 18 stycznia 1946 roku.

az