Historia

83 lata temu rozpoczęła się trzecia fala deportacji Polaków w głąb ZSRR

Ostatnia aktualizacja: 01.02.2023 05:55
- Sowieci dążyli do biologicznego wyniszczenia narodu polskiego na zajętych obszarach, zniszczenia śladów polskości poprzez deportacje ludności. To była ogromna akcja, która w czterech etapach objęła kilkaset tysięcy ludzi – powiedział prof. Paweł Wieczorkiewicz.
Budowa drogi przez więźniów Gułagu na Kołymie
Budowa drogi przez więźniów "Gułagu" na KołymieFoto: Wikimedia Commons

Ocenia się, że w latach 1930-1950 w Związku Radzieckim w 130 operacjach deportacyjnych przymusowo przesiedlono około 6 milionów osób.

Pierwsze wielkie akcje wysiedleńcze, których ofiarą padli Polacy przeprowadzono już w latach 30. Dotknęły one ludność zamieszkałą na tzw. Kresach dalszych (dawnych ziemiach I RP), po 1921 roku włączonych w granice Białorusi i Ukrainy Radzieckiej.

Luty 1940

10 lutego 1940 roku Sowieci rozpoczęli masowe deportacje ludności polskiej z terenów zajętych po 17 września 1939 przez Armię Czerwoną.

Słowo deportacje jest najczęściej kojarzone z czterema wielkimi akcjami wysiedleńczymi przeprowadzonymi przez okupanta radzieckiego na Kresach Wschodnich II RP od lutego 1940 roku do maja-czerwca 1941 roku. Wśród rozlicznych kategorii wrogów ustroju radzieckiego, wobec których przyjęto zasadę odpowiedzialności zbiorowej, w pierwszej kolejności znaleźli się tzw. Osadnicy (tj. wszystkie osoby, które nabyły ziemię w parcelacji na obszarze ziem wschodnich II RP) oraz tzw. Leśnicy, czyli osoby zatrudnione przy ochronie lasów prywatnych i państwowych.

Na mocy podjętej przez Stalina i najwyższe kierownictwo radzieckie decyzji, w nocy z 9 na 10 lutego 1940 roku w 140 transportach wywieziono na wschód i północ ZSRR około 140 tys. mieszkańców wsi i kolonii na Kresach. Łącznie ofiarą przesiedleń padło prawdopodobnie ponad 1 mln 350 tys. Polaków.


Posłuchaj
16:02 deportacje polaków w 1940 r_ - prof_ tomasz strzembosz___pz 14155_tr_0-0_11557597f5556734[00].mp3 Deportacje Polaków w 1940 roku - audycja Moniki Giełżyńskiej z udziałem prof. Tomasza Strzembosza. (PR, 5.03.1994)

 

Najliczniejsze grupy deportowanych trafiły do obwodów archangielskiego, nowosybirskiego i swierdłowskiego oraz do Komi i Kraju Ałtajskiego. Deportowanych w czerwcu 1940 roku sowieckie władze zaliczyły do kategorii tzw. specjalnych przesiedleńców. Zostali umieszczeni w osiedlach zarządzanych bezpośrednio przez NKWD, musieli wykonywać nakazane prace. Na opuszczenie miejsca, czy choćby zmianę zamieszkania w jego obrębie, zgodę musiał wydać komendant NKWD.

Ze względu na niezwykle trudne warunku bytowe i wysoki odsetek dzieci w rodzinach, wyjątkowo duża była w tej zbiorowości liczba osób chorujących oraz zmarłych. Był to świat nieustannej troski o pajdę chleba i wyczerpującej, często ponad siły, pracy jako nieodłącznego atrybutu zesłańców. Głód rozumiany dosłownie, doświadczalny fizycznie, który prowadził do skrajnego wyczerpania i śmierci, jak fatum nieustannie krążącego nad zesłańcami.

Podpisanie
Podpisanie układu, Londyn 30 lipca 1941. Od lewej: Sikorski, Eden, Churchill i Majski. fot. Wikimedia Commons

Amnestia

Deportowani byli skazani na "wieczne osiedlenie". Podpisany w sierpniu 1941 roku układ Sikorski-Majski przywracał im wolność, ale tylko formalnie. Możliwe było w miarę swobodne przemieszczanie się w obrębie Związku Radzieckiego, ale władze utrudniały korzystanie z tego przywileju. Powrót do Polski w realiach wojny był niemożliwy.

Amnestia dla polskich zesłańców i łagierników spowodowała ich masowy odpływ, w poszukiwaniu lepszych warunków życiowych, do środkowo-azjatyckich republik ZSRR, miejsc formowania armii gen. Władysława Andersa, co często okazywało się fikcją.

Wojenna bieda, niewystarczające przydziały żywności, fatalne warunki sanitarne przyczyniły się do olbrzymiej śmiertelności żołnierzy oraz członków ich rodzin. Ewakuacja armii gen. Andersa wraz z czterdziestotysięczną grupą członków ich rodzin dała możliwość opowiedzenia światu o koszmarze ich przeżyć na zesłaniu.


Posłuchaj
03:57 postacie i wydarzenia ii wojny światowej (14)___41_05_iv_tr_0-0_9905279f0a2cdd9[00].mp3 Gawęda historyczna prof. Pawła Wieczorkiewicza na temat życia Polaków pod okupacją sowiecką.(PR, 20.01.05)

 

Pamięć

Dramat osób więzionych i deportowanych na obszarach Związku Radzieckiego przez wiele lat pozostawał w cieniu zbrodni popełnionych przez III Rzeszę. Ich trauma pozostawać mogła jedynie doświadczeniem prywatnym, świadectwem, którego głosić nie było wolno. O dramatycznych przeżyciach mówiono tylko najbliższym, zaufanym, często tak samo dotkniętym przez los jak oni.

Jeszcze w latach 50. byli oni jedną z grup szczególnego ryzyka, "rozpracowywanych" przez organa kontrwywiadu wojskowego (Informacji Wojskowej). O losach zesłańców otwarcie można było pisać jedynie na emigracji, ale tam ich przeżycia nie budziły szerszego zainteresowania poza polskim, wąskim liczebnie, środowiskiem

Dopiero w latach 80. ich doświadczenia zaczęły budzić szersze zainteresowanie w kraju. Ogromną rolę w zbieraniu i zapisywaniu relacji odegrało Archiwum Wschodnie Ośrodka Karta.

Zobacz serwis specjalny poświęcony buntom polskich więźniów w Gułagu.

mjm/bm

Czytaj także

Deportacja polskich obywateli do Kazachstanu

Ostatnia aktualizacja: 12.04.2023 05:55
W dniach 12-13 kwietnia 1940 roku miała miejsce druga deportacja Polaków z terenów zajętych przez ZSRR. W ramach polityki represji i zasadzie zbiorowej odpowiedzialności w głąb ZSRR trafiły wielotysięczne rzesze obywateli polskich. Prawda o ich losie, skrywana przez dziesięciolecia, jest dziś odkrywana.
rozwiń zwiń
Czytaj także

Wywózki. Deportacje. Życie na "nieludzkiej ziemi"

Ostatnia aktualizacja: 25.10.2018 22:00
Zesłania i wywózki w głąb Rosji to część polskiego losu głęboko wpisana w naszą historię i kulturę. Jak zauważa prowadzący audycję Piotr Legutko niewiele jest polskich rodzin, gdzie nie ma jakiejś cząstki tej historii: okruchów pamiątek, śladów po kimś, kto doświadczył takiego losu.
rozwiń zwiń
Czytaj także

Deportacje ludności polskiej. Zesłani na wieczne osiedlenie

Ostatnia aktualizacja: 10.02.2024 05:50
- Sowieci dążyli do biologicznego wyniszczenia narodu polskiego na zajętych obszarach, zniszczenia śladów polskości poprzez deportacje ludności. To była ogromna akcja, która w czterech etapach objęła kilkaset tysięcy ludzi – powiedział prof. Paweł Wieczorkiewicz.
rozwiń zwiń
Czytaj także

Polskie dzieci na nieludzkiej ziemi. Najmłodsze ofiary deportacji do ZSRR

Ostatnia aktualizacja: 10.02.2022 05:55
Trudno oszacować liczbę dzieci, które w wyniku deportacji w 1940 i 1941 roku znalazły się w głębi Związku Radzieckiego. Ograbione z dzieciństwa, ojczyzny, często pozbawione rodziców przez dwa lata doświadczały sowieckiego piekła. Wraz z Armią Andersa opuściło je zaledwie 18 tys. z nich. 
rozwiń zwiń
Czytaj także

Losy Polaków deportowanych w głąb ZSRR [POSŁUCHAJ]

Ostatnia aktualizacja: 10.02.2022 18:43
10 lutego 1940 roku Sowieci rozpoczęli wywózkę obywateli II Rzeczypospolitej mieszkających na Kresach Wschodnich. Jak obliczają historycy Instytutu Pamięci Narodowej w latach 1940–1941, w trakcie czterech fal deportacji, wywieziono w głąb Rosji około 800 tysięcy osób. Część z nich zmarła z głodu, wycieńczenia i z powodu chorób, inni, tułając się po świecie, nigdy już nie wrócili do Polski. Reportaż Macieja Jastrzębskiego opowiada o losach Marii Kleczewskiej. 
rozwiń zwiń