Okoliczności śmierci prezydenta Warszawy zostały ustalone w śledztwie Oddziałowej Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Warszawie, działającej przy Instytucie Pamięci Narodowej. Prokuratura ogłosiła 8 września 2014 roku, że do zabójstwa doszło pomiędzy 21 a 23 grudnia 1939 roku.

Warszawiak stulecia

Stefan Starzyński to człowiek, który zdaniem wielu uosabia bohaterstwo Warszawy. Ewa Bobocińska i Alina Słapczyńska rozmawiały z mieszkańcami stolicy, współpracownikami Starzyńskiego, a także członkami jego rodziny.

– Nominację Starzyńskiego na komisarycznego prezydenta przyjęliśmy wszyscy, zwłaszcza my młodzi, z pewną niechęcią – wspominał jeden z uczestników audycji. – Byliśmy zwolennikami raczej wolnych wyborów do Rady Miejskiej, ale z drugiej strony poprzednie władze stolicy narobiły tyle długów, tyle bałaganu, że mieliśmy nadzieję, iż komisaryczny prezydent zaprowadzi jakiś ład i porządek.

Wielka Warszawa

Podczas swej pierwszej konferencji prasowej po nominacji Stefan Starzyński mówił niewiele, obiecywał jeszcze mniej. Zapowiedział wielkie oszczędności, mówił o planach rozwoju stolicy: skanalizowaniu miasta, tanim budownictwie, nowych ulicach i arteriach.

To dzięki jego uporowi zakończono w Warszawie budowę Muzeum Narodowego. Na jego polecenie prof. Jan Zachwatowicz rozpoczął prace nad odtworzeniem murów starej Warszawy, a znana rzeźbiarka, prof. Ludwika Nitschowa przyjęła propozycję i zaprojektowała pomnik Syrenki, który stał się symbolem miasta.

– Otoczył się fachowcami, którzy pewne upośledzenia Warszawy, odziedziczone po zaborcach starali się poprawić – słyszymy w reportażu. – Z nazwiskiem Starzyńskiego wiąże się plan odwrócenia Warszawy w stronę Wisły. To on rzucił hasło: "Warszawa frontem do Wisły".

Mały bojownik

Urodził się 19 sierpnia 1893 roku. Kiedy mieszkał z rodzicami w Łowiczu, w 1905 roku, zaangażował się wraz z bratem w strajki szkolne, które wtedy w zaborze pruskim miały miejsce. Kiedy miał lat 17, będąc uczniem gimnazjum, przesiedział miesiąc w Cytadeli, był trzykrotnie aresztowany.

Już jako 19-latek mocno angażował się w działalność niepodległościową. Podobnie, jak jego brat Roman, który był w latach 1935-1938 dyrektorem Polskiego Radia. Wspólnie z bratem walczył w szeregach I Brygady Legionów Polskich.

Stefan Starzyński rządził stolicą przez 5 lat, niektóre z jego inicjatyw doczekały się realizacji dopiero po wojnie. Latem 1939 roku mówił jeszcze o planach budowy metra i wystawie światowej w Warszawie.

Apel w obronie Warszawy

W Archiwum Polskiego Radia zachowały się niektóre z przemówień Stefana Starzyńskiego, wygłaszanych przez radio.

– 8 września rano Stefan Starzyński przyjechał na ul. Zielną, od razu stanął do mikrofonu – wspominał jeden z pracowników Polskiego Radia. – Mówił bez przygotowania, ale prosto, serdecznie, wzywał do powrotu pracowników agend, podległych magistratowi, pracowników elektrowni, gazowni, wodociągów, kanalizacji. Wzywał ludzi do spokoju, kupców do otwierania sklepów, społeczeństwo do opanowania.

25 września 1939 roku, mówił do warszawiaków przez radio:

– Chciałem, żeby Warszawa była wielka, byłem przekonany, że nią będzie. Moi współpracownicy i ja szkicowaliśmy plany wielkiej Warszawy i Warszawa jest wielka! Została nią prędzej niż myśleliśmy. Nie 50 lat, nie 100, ale dziś, kiedy do was mówię. Widzę ją przez okno w całej jej wielkości i chwale, otoczona chmurami dymów, czerwona od ognia pożarów, wspaniała, nie do opisania – Warszawa walcząca!

Wszystkie jego przemówienia były improwizowane. 27 września 1939 roku o 10.00 rano zaczęły się pertraktacje kapitulacyjne z Niemcami. W grupie polskiej znalazł się major Stefan Starzyński.

– Proponowano mu ucieczkę z miasta, radzono, ażeby nie narażał się na zemstę Hitlera po zajęciu stolicy – słyszymy w reportażu przygotowanym przez Ewę Bobocińską i Alinę Słapczyńską z okazji odsłonięcia pomnika prezydenta w styczniu 1981 roku.

"Ja nie mogę opuścić warszawiaków. Byłem z nimi i z nimi zostanę" – odpowiedział. Jako pierwszy znalazł się na liście niemieckich zakładników.

Płonące Krakowskie Przedmieście - fotografia lotnicza. Wrzesień 1939. Wikimedia Commons/dp. Źr.: Jerzy Piorkowski (1957) "Miasto Nieujarzmione", Warszawa. Iskry

Projekt Ludwiki Nitschowej

Komunistom nie podobało się, że Starzyński był zdeklarowanym piłsudczykiem, krytykowali go jako przedstawiciela władzy sanacyjnej. Przez wiele lat nie było zgody na wystawienie mu w Warszawie pomnika.

Prace nad projektem rozpoczęła prof. Ludwika Nitschowa. – W 1964 r. zaczęłam rzeźbić Starzyńskiego – mówiła rzeźbiarka. – I miałam zamiar zrobić to w zupełnie innej skali, bardzo dużej. Chciałam, by był stojący, na barykadzie, gdzieś w miejscu, które mu się należy. Ale nikt nie powziął inicjatywy, żeby uczcić Starzyńskiego, przecież panowało milczenie tajemnicze. Pamięć o nim przez lata była haniebnie zaniedbana – dodała.

Pomnik stanął w Ogrodzie Saskim w styczniu 1981 r., w momencie, gdy w Polsce trwał karnawał Solidarności. Ale nawet wtedy nie było zgody na uroczyste upamiętnienie tak zasłużonego dla Warszawy prezydenta.

– Dlaczego po kryjomu się go stawia, przecież to serce Warszawy, obok Grobu Nieznanego Żołnierza – skarżyli się warszawiacy. – Nie można było zamówić jakiejś orkiestry, zrobić odsłonięcia po południu, by ludzie mogli przyjść, a nie o 12.00, gdy większość jest w pracy.

Symboliczny grób prezydenta Warszawy znajduje się na Cmentarzu Powązkowskim. W Łowiczu jego imieniem nazwano osiedle mieszkaniowe i ulicę. Na domu przy ulicy Zduńskiej, gdzie kiedyś mieszkał z rodzicami, umieszczono żeliwną tablicę pamiątkową.

Posłuchaj głosu człowieka, który bronił Warszawy do końca.

bs

Był to człowiek, który całe swoje życie poświęcił zabytkom i ich ochronie. To m.in. dzięki jego pracy i umiejętnościom warszawskie Stare Miasto i Zamek Królewski w Warszawie jaśnieją dzisiaj dawnym blaskiem.

Ruiny Zamku Królewskiego zniszczonego podczas II wojny światowej i kolumna Zygmunta wysadzona przez Niemców w styczniu 1945 roku. foto: PAP/Reprodukcja

W Zakładzie Architektury Polskiej prof. Sosnowskiego

Jan Zachwatowicz ukończył Instytut Inżynierów Cywilnych w Petersburgu. Studiował na wydziale architektury Politechniki Warszawskiej, gdzie w 1925 roku został asystentem przy Katedrze Rysunku Odręcznego prof. Zygmunta Kamińskiego.

W 1930 roku przeszedł do Zakładu Architektury Polskiej, założonego przez prof. Oskara Sosnowskiego.

- Sposób jego widzenia historii architektury był niesłychanie pogłębiony, on przeczytał masę rzeczy. Chciał, żeby w obrębie zakładu pracowali ludzie różnych poglądów, różnej specjalności. Tam byli architekci, historycy sztuki, etnografowie i historycy – wspominał swojego mistrza prof. Zachwatowicz.

- Myśmy jeździli po całej Polsce, robiliśmy różne inwentaryzacje, studia, badania. To była znakomita szkoła. I właśnie te prace inwentaryzacyjne okazały się później po II wojnie światowej nieocenionym skarbem - dodaje.

W okresie przedwojennym prof. Zachwatowicz podjął działalność praktyczną związaną z warszawską Starówką. Na zlecenie ówczesnego prezydenta stolicy Stefana Starzyńskiego wszedł w skład komisji, która wysunęła cały szereg propozycji wydobycia i wyeksponowania wartości zabytkowych Warszawy. Postanowiono m.in. o odsłonięciu murów obronnych.

Na ratunek archiwum

Prof. Zachwatowicz współpracował z utworzonym przy Ministerstwie Wyznań i Oświecenia Publicznego Centralnym Biurem Inwentaryzacyjnym, którym kierował prof. Jerzy Szablowski.

Ze zbiorami tej placówki wiąże się jedna z najbardziej dramatycznych akcji podjętych przez ludzi, którzy w latach hitlerowskiej okupacji działali na rzecz ochrony polskich dóbr kulturalnych. Po wkroczeniu wojsk hitlerowskich do Warszawy znajdujący się przy alei Szucha budynek ministerstwa został zajęty na siedzibę Gestapo.

Aby nie dopuścić do zniszczenia przez Niemców bogatych zbiorów, prof. Jan Zachwatowicz narażał życie, by wraz z prof. Jerzym Szablowskim uratować bezcenne dokumenty (ponad 30 tysięcy negatywów).

Okupacja niemiecka

Po nagłej śmierci prof. Sosnowskiego w październiku 1939 roku Jan Zachwatowicz przejął jego obowiązki i przez okres okupacji kierował Zakładem Architektury Polskiej. Działał też w Delegaturze Rządu na Kraj, gdzie przewodniczył przygotowaniom służby konserwatorskiej do pracy po wojnie. W tym celu prowadził również tajne nauczanie.

W czasie Powstania Warszawskiego profesor nadal działał na rzecz ochrony i ratowania dóbr kultury. Zaraz po klęsce powstania uczestniczył w słynnej akcji pruszkowskiej, dzięki której uratowano z płonącej Warszawy szereg bezcennych dla naszej kultury dzieł. Z planowo niszczonej przez hitlerowców stolicy udało się wywieźć wiele cennych zbiorów, dzieł sztuki z Muzeum Narodowego oraz zbiorów bibliotecznych.

Odbudowa stolicy

Pod koniec stycznia 1944 roku prof. Janowi Zachwatowiczowi powierzono zadanie organizacji Biura Odbudowy Stolicy. W lutym został naczelnikiem wydziału architektury zabytkowej BOS-u, a w marcu konserwatorem generalnym Rzeczypospolitej Polskiej.

- Ludzie ci, którzy po II wojnie światowej wrócili do zburzonej stolicy, chcieli dawnej Warszawy – mówił prof. Zachwatowicz.

Wraz z gronem swoich współpracowników znalazł się on w sytuacji zupełnie dramatycznej, zabytki leżały w gruzach. Trzeba było, albo te gruzy uprzątnąć i pozostawić miejsce, albo też przystąpić do próby przywrócenia stanu poprzedniego.

Warszawa, 1945. Ruiny Starego Miasta w Warszawie. foto: PAP/Reprodukcja

- Patrząc na Warszawę, mieliśmy często wątpliwości, czy uda się rzeczywiście tę rekonstrukcję przeprowadzić, i czy to jest w ogóle realne - mówił prof. architektury Piotr Biegański.

I kiedy większość nie wierzyła w sukces, prof. Jan Zachwatowicz podjął decyzję odbudowy. – Ta jego postawa po prostu na tyle była sugestywna, że nawet najwyższe czynniki wielokrotnie musiały ustąpić przed argumentami przytaczanymi przez profesora – dodawał architekt.

Decyzja o rekonstrukcji zabytków, odtworzeniu Starego Miasta, Nowego Miasta, zabudowy Krakowskiego Przedmieścia i Nowego Światu, była niezwykle odważna i zupełnie pionierska w skali świata. Była ona złamaniem obowiązujących doktryn konserwatorskich.

- My niewątpliwie zafascynowaliśmy, ale i zaszokowaliśmy świat konserwatorski Europy odtwarzaniem zabytkowych obiektów w ich pierwotnym kształcie. Nasza koncepcja zachowania Starego Miasta jako symbolu historii Warszawy, jako naszego punktu identyfikacji narodowej na początku wywoływała w świecie konserwatorskim wiele wątpliwości – wspominał prof. Jan Zachwatowicz.

Prof. Jan Zachwatowicz (wrzesień 1972 r.), foto: PAP/CAF-Bolesław Miedza

Służył utrwalaniu historii narodu

Jak wielu wielkich ludzi prof. Jan Zachwatowicz nie musiał nikomu udowadniać swojej wartości. Odpowiadając na pytanie redaktora Polskiego Radia Jana Owsińskiego, czy nie czuje niedosytu, że poświęcił całą swoją energię na odbudowę lub restaurację dzieł, które ktoś 200 czy 300 lat wcześniej zaprojektował i zbudował, profesor mówił:

- Ja nie mam ambicji, żebym był twórcą dzieł architektonicznych, i ta rola, która mi przypadła - ochrony i konserwacji zabytków - w zupełności mi wystarcza dlatego, że przecież rola architekta to jest służenie społeczeństwu. Moja działalność też była służeniem społeczeństwu, w bardzo istotnej nawet części, w odtwarzaniu czy zachowywaniu dokumentów jego tożsamości narodowej i historycznej. Z tego tytułu mam zupełną satysfakcję.

Jan Zachwatowicz zmarł 18 sierpnia 1983 roku w Warszawie.

mk

6 listopada 1880 roku urodził się Oskar Sosnowski, architekt i konserwator zabytków, profesor Politechniki Warszawskiej tworzący w nurcie modernizmu.

Był autorem projektów wielu kościołów, między innymi kościoła św. Rocha w Białymstoku i Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny w Warszawie. Zajmował się też urbanistyką, czego wyrazem jest projekt miasta ogrodu Czerniaków.

Po odzyskaniu niepodległości zainicjował powstanie Towarzystwa Urbanistów Polskich, a w 1923 roku założył Zakład Architektury Polskiej na Politechnice Warszawskiej. Tam zajmował się inwentaryzacją i pomiarami architektury monumentalnej i ludowej. Systematycznie badał zabytki Warszawy, Zamościa i Podhala.

- Stworzył zakład, który w historii polskiej architektury odegrał znakomitą rolę. Zgromadził w nim wielu uczonych z różnych dziedzin, poczynając od historii sztuki, a kończąc na specjalistach od mebli czy konstrukcji budowalnych - wspominał na antenie Polskiego Radia Kazimierz Piechotka, student profesora Sosnowskiego.

We wrześniu 1939 roku, po decyzji o obronie Warszawy, Oskar Sosnowski opuścił własne mieszkanie i przeniósł się na Politechnikę Warszawską. Chciał być bliżej zbiorów, by je chronić w razie zagrożenia. Zginął na posterunku 24 września 1939 roku.

- O śmierci profesora dowiedzieliśmy się po upadku Warszawy. Coś w rodzaju niepisanego testamentu trwało przez cały czas okupacji. Tak jak on dążyliśmy do zachowania zbiorów i kontynuowania jego pracy – mówił gość audycji.

Posłuchaj o prof. Oskarze Sosnowskim w audycji z cyklu "Biografia dźwiękowa".

Dla odbudowy Zamku jedną z ważniejszych dat było powstanie Obywatelskiego Komitetu Odbudowy Zamku Królewskiego w Warszawie – 49 lat temu – 20 stycznia 1971 roku. Już dzień wcześniej stosowną decyzję podjęło nowe kierownictwo KC PZPR, na czele z Edwardem Gierkiem. Jasne było, że ta decyzja wiązała się z koniecznością odpowiedzi na społeczne żądania po tragicznych wydarzeniach grudnia '70.

Jednak wcześniejsza historia i próby doprowadzenia do odbudowy Zamku pomniejszają polityczne znaczenie tego faktu. O ile na czele powstałego 20 stycznia Obywatelskiego Komitetu stanął partyjny kacyk – szef stołecznego komitetu partii Józef Kępa, o tyle niebagatelne znaczenie dla kształtu odbudowy miały nominacje pozostałych członków Komitetu. Znaleźli się wśród nich najwytrwalszy orędownik odbudowy prof. Stanisław Lorentz (jako jeden z wiceprzewodniczących), prof. Jan Bogusławski (jako generalny projektant) oraz prof. Jan Zachwatowicz (jako szef Komisji Architektoniczno-Konserwatorskiej).

Taki skład zarządzający Obywatelskim Komitetem dawał szansę na odbudowę Zamku Królewskiego w charakterze i wyglądzie bardzo zbliżonym do stanu z 1939 roku. Pomimo tego, że po wojnie władze państwa niemal natychmiast podjęły decyzję o dobudowie – choćby uchwała Sejmu Ustawodawczego z 2 lipca 1949 roku – działania instytucji państwowych często były ze sobą sprzeczne i wykluczały się wzajemnie.

Jednym z najistotniejszych problemów było ustalenie kształtu odbudowy. Ówczesnym trendem architektonicznym był socrealizm, który coraz silniej dominował w odbudowywanej Warszawie. Tak też młodzi architekci i komunistyczne władze chciały zbudować "nowy" Zamek Królewski. Wielu wybitnych architektów i konserwatorów, z których zdaniem poważnie się liczono, widziało jednak Zamek w formie sprzed 1939 roku, nawet jeśli miał się stać po odbudowie siedzibą władz komunistycznych.

Nieopodal historycznego miejsca ruin przebiegała nowo budowana Trasa WZ – iście socjalistyczna arteria. Tamtędy kiedyś płynęła rzeczka Kamionka i zaraz za skarpą miała swoje ujście do Wisły. To tam właśnie, na skarpie wiślanej, książę Bolesław II mazowiecki (1294-1313) wzniósł drewniany gród związany z lokacją Warszawy.

Zniszczenia wojenne oszczędziły częściowo Pałac Pod Blachą i prawie całkowicie Arkady Kubickiego. Odbudowa Pałacu przebiegła bardzo szybko (1948-49) i nie wymagała tak dużych kosztów. Arkadami zajęło się wojsko wykorzystując je do własnych potrzeb. Za ich kadencji ulegały one zniszczeniom i stopniowej degradacji. Po gruntownym przeglądzie i ekspertyzie dopiero w 1993 roku zostały poddane generalnemu remontowi, który trwał od 1994 aż do 2009 roku.

Innym istotnym elementem związanym z odbudową Zamku były fundusze. W pierwszych latach po wojnie władze musiały większość z nich przeznaczać na odbudowę infrastruktury mieszkaniowej i gospodarczej, a także komunikacyjnej. Ludzie, robotnicy, musieli gdzieś mieszkać i gdzieś pracować – takie było częste tłumaczenie partii dotyczące właściwych decyzji finansowych.

Dla wielu światłych ludzi tłumaczenia te nie były wystarczające – wystarczyło porównać wydatki na ugruntowanie i ochronę komunistycznej władzy, na "bezpieczeństwo publiczne", na rozbudowywanie tajnych służb i w końcu na propagandę partyjną. Niektórzy twierdzili, że z tych pieniędzy można było budować jeden Zamek rocznie. Władze komunistyczne miały jednak swoje priorytety.

Obywatelski Komitet doprowadził do tego, że odbudowa ruszyła pełną parą i w ramach przedwojennych planów. W lutym 1973 roku pojawiła się pierwsza wiecha nad Zamkiem, w lipcu 1974 zwieńczenia zamkowych wież, a w październiku 1978 roku stała już cała bryła Zamku.

Wtedy też "Trybuna Ludu" propagandowo odtrąbiła sukces władz. Jednak odbudowa w dużej mierze odbyła się dzięki składkom społecznym... do dzisiaj wielu warszawiaków pamięta wielkie, przeszklone skarbonki zachęcające do wrzucania pieniędzy na odbudowę, a społeczeństwo tak bardzo chciało tego pomnika polskiej historii i kultury, że jakoś nikt tych skarbonek nie okradł.

Odbudowa trwała nadal, lecz już w ramach wnętrz Zamku. Przywracano dawny wygląd, ornamentykę i historyczną estetykę. Całość prac trwała do sierpnia 1984 roku, kiedy to Komitet, w obliczu ukończenia prac, rozwiązał się. Niezależnie od komunistycznego charakteru działań i propagandowych wymiarów jego powstania, stał na straży dawnego wyglądu całości budowli... dzięki temu mamy Zamek Królewski takim, jakim był jeszcze w początkach XX wieku, jeszcze w sierpniu 1939 roku.

PP