W kwietniu 1920 front toczącej się od ponad roku wojny polsko-bolszewickiej ustabilizował się na linii rzek Berezyny i Dźwiny. Polacy mogli cieszyć się względnym spokojem, ale mieli świadomość, że na horyzoncie dziejów zbierają się czarne chmury i kolejne miesiące przyniosą ostateczną rozgrywkę z bolszewikami. W tych trudnych dniach zagrożenie bolszewickie zbliżyło do siebie Polaków i Ukraińców poróżnionych do  niedawna konfliktem o Lwów.

Młoda ukraińska państwowość uzyskana w wyniku rozkładu imperium rosyjskiego w czasie I wojny światowej musiała borykać się z niezliczonymi problemami. Przez dwa lata trwał okres scalania się różnych tworów państwowych, które w końcu utworzyły Ukraińską Republikę Ludową. W państwie panowała anarchia. Część kraju zajmowały wojska Antona Denikina, "białego" rosyjskiego generała. Poważne wpływy zaczęli zyskiwać bolszewicy, którzy walkę z Denikinem potraktowali jako pretekst do agresji na Ukrainę. Niemały zamęt w ogólnym chaosie wprowadzał też Nestor Machno, który na południowym wschodzie państwa utworzył swoje własne anarchistyczne państwo – wrogie zarówno bolszewikom, "białym", jak i Dyrektoriatowi.

Federacja z ukraińskim odpowiednikiem

Umowa z Ukrainą była dla Piłsudskiego elementem budowy nowego, powojennego ładu w Europie Środkowowschodniej w oparciu o koncepcję federacyjną. Marszałek chciał odbudować Rzeczpospolitą w jej jagiellońskim kształcie – jako połączone ścisłym sojuszem Polskę, Wielkie Księstwo Litewskie i Ukrainę, a być może także Białoruś.

Symon Petlura - niespełniona nadzieja Ukrainy

Na realizatora ukraińskiej części swojego planu Piłsudski wybrał Symona Petlurę, prezesa Dyrektoriatu Ukraińskiej Republiki Ludowej, który przejął pełnię władzy w URL po tym, jak poprzedni rząd został skompromitowany utraceniem Kijowa na rzecz bolszewików.

- Są liczne analogie w jego życiu z życiem Piłsudskiego. Pierwsza jest taka, że Petlura przesuwał się na prawo w Ukraińskiej Rewolucyjnej Partii, a więc, tak jak Piłsudski, na skrzydło narodowe. Obaj zaczynali jako dziennikarze – wyjaśniał prof. Adam Dobroński w programie z cyklu "Dźwiękowy przewodnik po historii najnowszej - Ukraina".

Wyprawa kijowska

24 kwietnia do układu dołączona została konwencja wojskowa zakładająca wspólną walkę przeciwko bolszewikom.

- Umowa została podpisana w ostatnich godzinach przed rozpoczęciem ofensywy. Wojska były przygotowane. Rozkazy wydane. Tymczasem polsko-ukraińskiej umowy wojskowej nie było. Pamiętam doskonale tę noc na zamku warszawskim, kiedy ustalaliśmy tekst konwencji. Podpisaliśmy ją dopiero nad ranem, tuż przed wyruszeniem wojsk - wspominał Wacław Jędrzejewicz, wówczas oficer sztabowy. Posłuchaj jego wspomnień.

Ofensywa zza Zbrucza przeprowadzona została siłami polskimi wspomaganymi przez oddziały wierne Petlurze. Sprzymierzone siły z łatwością pokonały wojska 12 i 14 Armii bolszewickiej. 3 maja pierwszy polski oddział wkroczył do Kijowa… zdobycznym tramwajem.

Płonne nadzieje

Polakom i Ukraińcom nie było dane długo cieszyć się z sukcesu. Gdy bolszewicy uporali się z armiami "białych" generałów, ich głównym celem stało się poniesienie płomienia rewolucji na Zachód, jak napisał później w swoim rozkazie Michaił Tuchaczewski: "po trupie białej Polski". Pierwszym etapem tego założenia było przerzucenie 1 Armii Konnej Siemiona Budionnego na Zachód. Pierwszym celem Konarmii był Kijów, z którego Petlura musiał się wycofać na początku czerwca 1920 roku.

Kliknij w obrazek i dowiedz się, jak przebiegała wojna polsko-bolszewicka:

Odwrót spod Kijowa uświadomił Piłsudskiemu nie tylko militarne zagrożenie ze strony Konarmii. Przebieg wyprawy osłabił zapał Marszałka do tworzenia planów państwowotwórczych na Ukrainie. Zamiast spodziewanego entuzjazmu, wojska polskie wzbudzały na prowincji najczęściej obojętność, czasem także wrogość. Ludność Ukrainy była zmęczona targającymi te ziemie od sześciu lat wojnami. Świeże były też wspomnienia niedawnego konfliktu z Polakami o Lwów.

- Dla wielu Ukraińców wejście wojsk Piłsudskiego było powrotem "panów" – oceniał prof. Włodzimierz Mędrzecki, który w audycji Andrzeja Sowy z cyklu "Na historycznej wokandzie" wcielił się w rolę oskarżyciela Petlury.

"Ja was przepraszam…"

Mimo fiaska operacji kijowskiej, wojska Petlury walczyły ramię w ramię z polską armią w dobie bitwy warszawskiej. Choć dopełniony bitwą niemeńską sukces był ogromny, to Polska nie mogła sobie pozwolić na przedłużający się konflikt z bolszewicką Rosją – nieprzyjaciel dysponował nieograniczonym potencjałem ludzkim, a wysiłek wojenny pożerał ponad połowę budżetu odrodzonego kraju. Sam Piłsudski też utracił siłę do bronienia swojej federacyjnej koncepcji. Wszystko to złożyło się na wynik pertraktacji pokojowych w Rydze. Brali w niej udział przedstawiciele Polski z jednej i Rosji bolszewickiej oraz marionetkowej Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Ludowej z drugiej strony. Rząd URL i jego interesy pominięto. To oznaczało fiasko ukraińskich dążeń państwowych na 80 lat.

Petlura pozostał przez trzy lata na politycznej emigracji w Polsce, później wyjechał na Zachód. Jego wojska zostały internowane na terenie Polski. 15 maja 1921 roku Ukraińców odwiedził Józef Piłsudski. Z ust Marszałka padły wówczas słowa: "Ja was przepraszam, panowie, ja was bardzo przepraszam, tak nie miało być".

bm

To była najweselsza Wielkanoc w Wilnie od wielu lat, chociaż dopiero co umilkły odgłosy wystrzałów. W poniedziałek wielkanocny 21 kwietnia całe miasto było w rękach Polaków, którzy dwa dni wcześniej, pod wodzą Władysława Beliny-Prażmowskiego i Edwarda Rydza-Śmigłego wyzwolili miasto z rąk bolszewików. Choć Wilno było historyczną stolicą Wielkiego Księstwa Litewskiego, było ono zamieszkane w przeważającej części przez ludność polską. Nic dziwnego, że także żołnierze, którzy wyzwalali miasto czuli, że znajdują się w polskim mieście. 

- Kazałem przystać moim żołnierzom przystać pod Ostrą Bramą. Dałem komendę "czapki zdjąć". Niezwykła to była chwila, gdy ci, co przybyli tu spod obrazu Tej, co broni Częstochowy kłaniali się tej, co w ostrej świeci bramie – wspominał parafrazując Mickiewicza gen. Stanisław Kopański, który w walkach o miasto stracił oko.

W Archiwum Polskiego Radia zachowało się niezwykłe nagranie wileńskiego dorożkarza, który w 1938 roku wspominał dni wyzwolenia Wilna. Posłuchaj i zobacz: 

Nowa Europa Piłsudskiego

Dzień po wyzwoleniu miasta przyjechał do niego sam Naczelnik Państwa, Józef Piłsudski. Dla pochodzącego z niedalekiego Zułowa Marszałka to wydarzenie miało charakter sentymentalny, zwłaszcza, że na dworcu witała go rodzina, której nie widział od 1915 roku.

Ale Piłsudskiemu nie chodziło tylko o odwiedzenie rodzinnych stron. 22 kwietnia ogłosił odezwę "Do mieszkańców byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego". Dokument zakładał samostanowienie narodów wchodzących w skład przedrozbiorowej Rzeczpospolitej.

Odezwa była także manifestem programowym koncepcji federacyjnej, według której Józef Piłsudski planował wprowadzić nowy ład w Europie Środkowo-Wschodniej. W zamiarach Piłsudskiego Rzeczpospolita miała odrodzić się w kształcie jagiellońskim, jako federacja niepodległych, ale związanych silnym sojuszem państw. W jej składzie znalazłaby się Polska, której przypadłaby rola przewodnia, Litwa i Ukraina. W wariancie maksimum, flanki federacji osłaniałyby sojusze z Rumunią, państwami bałtyckimi i Finlandią.

- Polska miała być hegemonem, ale nie takim, który "oszukuje" te mniejsze narody, poddawać je swojej ekspansji. Była to koncepcja, która mogła odmienić losy Europy. Taka federacja byłaby podmiotem europejskim o charakterze mocarstwowym - wyjaśniał prof. Marek Kamiński w audycji Sławomira Szofa z cyklu "Postacie XX wieku".

Wielkie Księstwo Litewskie odrodzić by się miało jako państwo kantonowe, podobne do Szwajcarii, podzielone na zamieszkałą przez Litwinów Litwę Kowieńską, Wileńszczyznę, w której przeważali Polacy i część białoruską. Białoruska inteligencja nie była wówczas liczna, nie cieszyła się też poparciem mas, dlatego Piłsudski uważał, że jest za wcześnie na utworzenie samodzielnej Białorusi.

Jątrząca rana

Plany Piłsudskiego okazały się idealistyczną mrzonką. Nie byli nimi zainteresowani przede wszystkim Litwini, którzy postrzegali polskie zajęcie Wilna jako okupację ich historycznej stolicy i rościli sobie prawa do Suwalszczyzny i Białostocczyzny. To wydarzenie scementowało antypolski kierunek litewskiej polityki, której optyka przedstawiała się następująco: zarówno Polacy, jak i Rosjanie są okupantami. Z dwojga złego, lepszy okupant znany, czyli Rosjanie.

2 lipca 1920 roku Rosja Radziecka zawarła traktat pokojowy z Litwą, na mocy którego Wilno miało zostać przekazane Litwie. Po bitwie warszawskiej, w październiku 1920 roku, Józef Piłsudski nakazał "zbuntować się" wojskom gen. Żeligowskiego i przejąć Wilno od Litwinów. W 1922 roku Wileńszczyzna została włączona do Polski.

Zadra, którą wywołało odbicie Wilna w 1919 roku nie została zatarta przez odezwę Piłsudskiego, wręcz przeciwnie – zmieniła się w jątrzącą ranę, która nie zagoiła się przez całe dwudziestolecie międzywojenne.

bm