- To nie jest książka wyłącznie o Jerzym Kosińskim, to jest też opowieść o mnie. On jest tylko pretekstem, żeby przedstawić świat, w którym nowojorskie sekskluby chodzą pod rękę z Holokaustem, a groteska z tragedią. To jest historia o tym, jak piszę scenariusz na zamówienie niemieckiego producenta o Kosińskim – powiedział Janusz Głowacki o swoim najnowszym dziele "Good night, Dżerzi".

W rozmowie z Magdą Mikołajczuk powiedział, że "średnio" ceni jego pisarstwo, że podobał mu się "Malowany ptak", ale każda kolejna książka coraz mniej.

Zauważył, że w jego powieści pisarz ten jest fascynującą postacią, chociaż, jego zdaniem, najbardziej interesującym bohaterem jest Masza.

- Ta dziewczyna wyszła z moskiewskiego piekła, myślała, że się uratowała, a tu trafiła do piekła nowojorskiego. Dżerzi, czyli Jerzy, jest jej przewodnikiem, Wergiliuszem, który prowadzi ją w najrozmaitsze kręgi podziemnego Nowego Jorku. A jest to fascynujące miasto, które mnie też uwiodło – podkreślił w "Moich książkach".

Autor "Good night Dżerzi" powiedział, że jest to historia największej kariery polskiego pisarza w Ameryce. Jego zdaniem kiedy Kosiński zalazł się na szczycie, nagle zaczął się wokół niego "robić skandal".

- Zarzucano mu, że nie pisze sam swoich książek, że nie zna angielskiego na tyle, żeby w tym języku pisać, że używa ghost writerów, że kłamie w swoich historiach, że uatrakcyjnia swoją biografię różnymi odcieniami zła, bo ono się dobrze sprzedaje. Dopadli go, a on tego nie przetrzymał – podkreślił Janusz Głowacki.

(pp)

Aby wysłuchać całej rozmowy, kliknij "Good night, Dżerzi" w boksie "Posłuchaj" w ramce po prawej stronie.

To bohaterka książki Hellgrimura Helgasona "Kobiet w 1000 stopni C".Ta powieść oraz "101 Reykjavik" zostały nominowane do prestiżowej Nagrody Literackiej Rady Nordyckiej. Rozmowa z islandzkim pisarzem w magazynie "Moje książki".

W audycji również omówienie powieści Jerome'a Charyna "Jerzy Kosiński", której fragmenty czyta w radiowej Jedynce Szymon Bobrowski

"Jerzy Kosiński" >>> Posłuchaj ragmentów powieści

Do słuchania "Moich książek" w środę po godz. 21:15 zaprasza Magda Mikołajczuk.

(ag)

Kilka miesięcy po śmierci swojej córki, 114 lata temu, 21 kwietnia 1910 roku na zawał serca zmarł Mark Twain, amerykański pisarz pochodzenia szkockiego, satyryk, humorysta. Jego najbardziej znane powieści to: "Przygody Tomka Sawyera" i "Przygody Hucka". Wiele z utworów Twaina nie zostało przetłumaczonych na język polski. W każdej z jego książek pojawiają się wątki autobiograficzne. 

Przerwana młodość

Urodził się 30 listopada 1835 jako Samuel Langhorne Clemens. Jako 12-letni chłopiec musiał zrezygnować z nauki i podjąć się pracy zarobkowej, aby utrzymać rodzinę po śmierci ojca. Pracował w drukarni, a później jako pilot parostatków.

Swoje przygody opisał w autobiograficznej powieści "Życie na Missisipi". Z tego okresu pochodzi też jego pseudonim. "Mark twain" w żargonie pilotów parowców oznacza "zaznacz dwa" (sążnie głębokości).

Mark Twain słynął ze specyficznego poczucia humoru i sarkastycznego podejścia do otaczającej go rzeczywistości. Do Marka Twaina przyszedł pewnego dnia młody pisarz, któremu udało się wydać nowelkę w podrzędnym piśmie. Rozpromieniony młodzieniec miał powiedzieć, że pisanie to bardzo prosta sprawa. Na co odpowiedział Twain: "Ciszej, na miłość boską, niech pan nas nie zdradzi!".

Celne riposty

Kiedyś jedna z jego wielbicielek miała zwrócić się do niego z pytaniem, jakie książki uważa za najbardziej wartościowe. Jak przystało na świetnego humorystę, odpowiedział przekornie, dzieląc książki na kategorie ze względu na ich przydatność. Książki ze skórzaną okładką można wykorzystać do ostrzenia brzytew, cienkie broszurki do podparcia kiwającego się stołu, a encyklopedie do obrony w razie napadu.

Mark Twain traktowany był przez Amerykanów z przymrużeniem oka, jako człowiek mało poważny i wyśmiewający wszystko wokół. W 1893 roku zbankrutowało przedsiębiorstwo wydawnicze, w które Twain zainwestował 200 tys. dolarów. Pisarz znalazł się wówczas w ciężkiej sytuacji finansowej. Spłatę długów umożliwiły mu odczyty, z którymi jeździł po USA i Europie. Przy okazji pisarz zgromadził nową fortunę.

Grunt to dobra zabawa

Pierwszym recenzentem i korektorem jego twórczości była jego żona. Czytanie fragmentów nowych utworów odbywało się także w obecności jego córek. Autor nie miał zahamowań co do treści swoich powieści, ani poczucia, że pisanie o czymś jest po prostu nie na miejscu.

– Sam Twain przyznaje się do tego, że niesamowitą uciechę sprawiało mu wtrącanie wyjątkowo złośliwych określeń do tekstu – mówiła Agnieszka Krasnodębska w aud. "Finezje literackie". –Jego żona to czytała, brała ołówek i wykreślała. Wtedy jego córki protestowały, on również i jego żona pozostawiała to bez zmian. Twain twierdzi, że potem i tak to wykreślał, ponieważ to, co napisał, spełniło swoją rolę – on to robił po to, żeby rodzina się dobrze bawiła.

Posłuchaj, jaki był Mark Twain, autor słynnych "Przygód Tomka Sawyera" i ile w bohaterze tej książki jest samego Twaina.

mb/im     

Grzegorz Damięcki czyta "Bostończyków" Henry'ego Jamesa. Posłuchaj!

Po śmierci trochę o nim zapomniano. Pisało się, że to pisarz minionej epoki, uważano, że jego dorobek to rzecz zamknięta na zawsze. Jednak od połowy XX wieku krytycy i znawcy literatury odkrywają go na nowo. Dziś wydaje się, że dzieło Henry'ego Jamesa to niewyczerpane źródło interpretacji. Spojrzenie pisarza na więzi międzyludzkie i na umysł zaplątany w sieć społecznych relacji intryguje i zaskakuje psychologiczną celnością jeszcze dziś. A forma jego dzieł wciąż jest bardzo nowoczesna.

Amerykanin

Urodził się 15 kwietnia 1843 roku w Nowym Jorku w rodzinie o korzeniach szkocko-walijskich. Był drugim dzieckiem Mary Walsh i teologa Henry'ego Jamesa Seniora (1811-1882). Miał czworo rodzeństwa. Jego starszy brat William (1842- 1910) był uznanym filozofem i psychologiem, jednym z najsłynniejszych myślicieli swoich czasów, a młodsza siostra Alice (1848-1892) przedwcześnie zmarłą autorką dzienników.

Pierwsze próby pisarskie Henry James podjął jako nastolatek, jednak nie zachowało się żadne z jego juweniliów. Karierę zaczynał jako krytyk teatralny w 1863 roku. Z prasą związany był przez całe życie. Jego krótkie prozy ukazywały się od 1964 roku właśnie w gazetach. W 1971 roku magazyn "The Atlantic Monthly" drukował w odcinkach pierwszą powieść Jamesa "Watch and Ward". Książkowe wydania jego tekstów zaczęły ukazywać się dopiero w latach 1874-1875.

Europa coraz bliżej

Rodzina Jamesów często bywała w Europie. Podczas długich podróży po Anglii, Francji, Niemczech i Szwajcarii ich dzieci pobierały nauki u guwernerów, a także chodziły do szkół w Paryżu, Genewie i Bonn. Nastoletni Henry spędził w sumie kilka lat na Starym Kontynencie. Czuł jednak niedosyt. W 1869 roku zaczął wyjeżdżać do Europy sam.

Spotykał tam sławnych artystów - m.in. Zolę, Daudeta, Maupassanta i Turgieniewa. Poznawał życie i mentalność ludzi zza oceanu i był coraz bardziej zafascynowany różnicami dzielącymi ich i Amerykanów. Przez kilka lat dzielił czas między dwoma brzegami Atlantyku, aż wreszcie w 1876 roku na stałe przeniósł się do Europy. Do końca życia odbył tylko dwie podróże do Ameryki.

Kobiety, mężczyźni, duchy i bestia

Paryż i Londyn okazały się miastami bardzo pobudzającymi płodność literacką. To tam powstały najgłośniejsze dzieła Henry'ego Jamesa. Najpierw "Amerykanin" (1877), potem "Daisy Miller" i "Europejczycy (1878), "Portret damy" i "Plac Waszyngtona" (1881), "O czym wiedziała Maisie" (1897), "W kleszczach lęku" (1898), "Skrzydła gołębicy" (1902), "Ambasadorowie" i "Bestia w dżungli" (1903), "Złota czara" (1904) - to tylko niektóre pozycje z obfitego prozatorskiego dorobku pisarza, który oprócz tego publikował eseje krytycznoliterackie, książki podróżnicze i sztuki teatralne.

James podejmował m.in. temat transatlantyckiego zderzenia kultur ("Daisy Miller", "Ambasadorowie"), przeciwstawiając amerykańskiej szczerości i naiwności europejską przemoc obyczajowych konwenansów. Obsesyjnie powraca u niego wątek straconej szansy na inne życie - jak w słynnej "Bestii w dżungli", eksperymentalnym opowiadaniu, którego akcja ograniczona jest niemal całkowicie do dynamiki psychiki głównego bohatera.

Jednym z najlepszych dzieł Jamesa jest książka o... duchach. Nowela "The Turn of the Screw", wydana w Polsce najpierw jako "W kleszczach lęku" (tłum. Witold Pospieszała, 1959), później jako "Dokręcanie śruby" (tłum. Jacek Dehnel, 2015), to jeden z horrorów najczęściej interpretowanych przez literaturoznawców, dzieło otwarte na wiele odczytań. Autor nie narzuca odbiorcy odpowiedzi na pytanie: czy duchy istnieją?

Brytyjczyk

Po wybuchu I wojny światowej 71-letni pisarz, mimo coraz większych problemów ze zdrowiem, zaangażował się w sprawy publiczne, nie tylko pisząc eseje poświęcone aktualnym sprawom, lecz także odwiedzając szpitale jako wolontariusz. 28 lipca 1915 roku przyjął obywatelstwo brytyjskie, a 1 stycznia 1916 roku został odznaczony przez króla Jerzego V orderem za zasługi. Zmarł dwa miesiące później, 28 lutego w Londynie, po przebyciu udaru i zapalenia płuc.

mc

Paul Auster został dostrzeżony przez krytykę i czytelników już po swojej drugiej książce, wspomnieniach zatytułowanych "Wynaleźć samotność" (1982). Wkrótce potem wydał trzy powieści, które składają się na najważniejszą i najwybitniejszą jego pozycję: "Trylogię nowojorską". Jak mówi sam Auster, wyrasta ona bezpośrednio z poprzedniej książki.

"Trylogia nowojorska"

Na "Trylogię nowojorską" składają się: "Szklane miasto" (1985), "Duchy" (1986) oraz "Zamknięty pokój" (1986). Łączy je jedno miasto - tajemniczy Nowy Jork, oraz mroczny klimat rodem z filmów noir. To opowieści detektywistyczne z drugim dnem, pogłębione o element abstrakcyjnej gry, licznych literackich tropów i wcale nie znajdujące rozwiązania zagadki.

Proza Paula Austera może być zaliczona do kryminału, bo faktycznie głównie na nim bazuje w ramach postmodernistycznej zabawy konwencjami. Kluczowe są tu europejskie inspiracje literackie, zwłaszcza Franzem Kafką, z którym przede wszystkim należy kojarzyć kryminalne wątki Austera.

- Większość jego wczesnych książek jest kafkowska, skomplikowana, zimna, dziejąca się niejednokrotnie w dziwnym, sztucznym świecie - zauważał badacz literatury Andrzej Franaszek w swojej audycji w Polskim Radiu w 2018 roku. - Analizowała te książki również Maria Janion odwołując się właśnie do Kafki, do metafory Kaspara Hausera, zaginięcia, porzucenia, odnalezienia - dodawał.

Dla filmu 

Paul Auster jest także scenarzystą filmowym i reżyserem. Swoje pierwsze filmy "Dym" i "Brooklyn Boogie" (1995) nakręcił razem Wayne'm Wangiem. Oba portretują miasto w jego małym wycinku - przeważająca część akcji toczy się w małym sklepie na skrzyżowaniu, prowadzonym przez postać graną przez Harveya Kaitela. Odwiedzają go zwykli ludzie: okoliczni mieszkańcy, stali bywalcy, znajomi, przyjaciele i prowadzą z nim konwencjonalne, zwyczajne rozmowy o zwyczajnym życiu. Jest to obraz typowej, nowojorskiej, banalnej codzienności.

Ponadto Auster wyreżyserował jeszcze 2 filmy: "Lulu na moście" (1998) oraz "The Inner Life of Martin Frost" (2007).

Ubiegłe lata

W ostatnim czasie Paul Auster wydał powieść "4 3 2 1" (2017), która pomimo swojej imponującej objętości nie zrobiła wielkiego wrażenia na krytyce. Autor przedstawia w niej 4 możliwe warianty życia bohatera nawiązując do słynnego filmu Krzysztofa Kieślowskiego "Przypadek".

- Tu jest trochę jak z "Grą w klasy" Cortazara, którą też można czytać na różne sposoby, ale powtórka takiego zabiegu nie robi już dziś na nikim wrażenia - komentował krytyk, Mariusz Cieślik w audycji Polskiego Radia w 2018 roku. - Całość prowadzi do dość banalnego wniosku, że o naszym życiu decyduje przypadek, a ja uważam ten wniosek za dyskusyjny - mówił.

az 

Miasto, ciało, świadomość

James Joyce - wielki kalamburzysta

16 czerwca 1904 roku w Dublinie zwykły dzień spędza dwójka głównych bohaterów "Ulissesa" - Leopold Bloom oraz Stefan Dedalus, znany czytelnikom z wcześniejszego "Portretu artysty w wieku młodzieńczym". Właściwie nie dzieje się nic spektakularnego. Spotykają się ze znajomymi, rozmawiają, myślą, czują. Dzięki nowatorskiej technice strumienia świadomości w kronikę owego dnia wpleciony jest ponadto szeroki kontekst historycznoliteracki, filozoficzny i społeczno-polityczny.

"Ulisses" jest także jednym z najdoskonalszych portretów miasta. Dublin z początku XX wieku odmalowany jest przez autora z fotograficzną precyzją. Nawet ludzie, którzy nie czytali powieści, chętnie wybierają się na wycieczki śladami bohaterów "Ulissesa", gdy tylko znajdą się w stolicy Irlandii. A Joyce, mimo że pisał powieść na emigracji i dystansował się od "zaściankowej miejscowości, powiedział kiedyś: "zawsze piszę o Dublinie, bo jeśli mogę dotrzeć do istoty Dublina, mogę dotrzeć do istoty każdego miasta na świecie. W tym, co konkretne, mieści się to, co uniwersalne".

Te słowa w równym stopniu można odnieść do bohaterów "Ulissesa". Ambicją Joyce'a było totalne opisanie człowieka jako przedstawiciela ludzkości. A skoro dzieło Irlandczyka miało opowiadać o całości człowieka i jego doświadczenia, nie zabrakło tam kwestii związanych z ludzkim ciałem. A tam, gdzie ludzkie ciało, tam też musi pojawić się ludzka seksualność. Więc i dla niej znalazło się miejsce na kartach powieści. Niektórzy uważali jednak, że nie wolno pisać o takich rzeczach. I niestety mieli po swojej stronie policję.

Kto się boi Leopolda Blooma?

Pierwsze książkowe wydanie "Ulissesa" zawdzięczamy Sylvii Beach, wpływowej Amerykance, która większość życia spędziła w Paryżu, publikując dzieła literatury i prowadząc anglojęzyczną księgarnię Shakespeare and Company. Kobieta poznała Joyce'a w lipcu 1920 roku, w okresie, gdy autor bezskutecznie próbował znaleźć wydawcę dla swojej książki. Już wtedy nie miała ona dobrej prasy.

Pierwotnie "Ulisses" ukazywał w odcinkach w latach 1918-1920 w amerykańskim "The Little Review", znanym z propagowania literatury awangardowej oraz - z punktu widzenia mieszczańskiej moralności - "wywrotowej" i "nieprzyzwoitej". Taką też miała okazać się proza Jamesa Joyce'a. Oskarżenia o obsceniczność pojawiły się kilkukrotnie. W związku z publikacją niektórych rozdziałów "Ulissesa" interweniowała rządowa agencja U.S. Post Office, która zatrzymała i spaliła aż trzy wydania czasopisma. Za czwartym razem nie skończyło się tylko na tak "łagodnej" reakcji.

To na pewno nie dla dziewcząt!

W 1920 roku w kwietniowym numerze "The Little Review" ukazał się odcinek "Ulissesa" pod tytułem "Nauzykaa". Leopold Bloom doznaje tam seksualnego zaspokojenia na widok niejakiej Gerty MacDowell, która leży w wyzywającej pozie. Tego było za wiele. Kilka miesięcy później wydawczynie "The Little Review" Margaret Anderson i Jane Heap zostały aresztowane i oskarżone o publikowanie zdrożnych treści.

Proces odbył się w lutym 1921 roku. Skarżącym był John S. Sumner, nowojorski działacz stowarzyszeń stojących na straży moralności. Obrona powołała w charakterze biegłych trzech anglojęzycznych pisarzy. Gdy jeden z nich - dramaturg Philip Moeller - dowodził, że dzieło obficie czerpie z Freudowskich twierdzeń na temat podświadomości, sędziowie poprosili go o "mówienie w sposób zrozumiały dla sądu". Inny - poeta i redaktor magazynu "The Dial" Scofield Thayer - tak pogubił się w ogniu pytań na sali sądowej, że właściwie przyznał rację oskarżycielowi.

W celu przedstawienia dowodów prokurator zamierzał odczytać sędziom fragment tekstu, o który toczyła się sprawa, ci jednak nie zgodzili się, uzasadniając to obecnością na sali młodej kobiety, dla której słuchanie podobnych rzeczy mogłoby być przykre. Kobietą tą była... Margaret Anderson, czyli redaktorka "The Little Review" i oskarżona w jednej osobie.

Te absurdalne incydenty pokazują, że sąd od początku miał wyrobioną opinię w sprawie "Ulissesa" i żadna linia obrony nie mogła go przekonać. Wyrok był formalnością. "The Little Review" otrzymało zakaz publikacji dalszego ciągu powieści, a redaktorki zostały wpisane do rejestru przestępców i obciążone grzywną w wysokości stu dolarów.

Jak zostać kapłanem Jamesa Joyce'a

Narodziny legendy

Nie dziwi wcale, że po procesie Anderson i Heap James Joyce nie widział przyszłości swojego dzieła w różowych barwach. Sylvia Beach postanowiła przyjść mu z pomocą. Gwiżdżąc na wyrok zza oceanu i na sekundujący mu zakaz druku w Zjednoczonym Królestwie Wielkiej Brytanii, zdecydowała się wydać "Ulissesa". Nareszcie całość dzieła stała się publicznie dostępna, przynajmniej poza granicami krajów anglojęzycznych. Każdy mógł wyrobić sobie zdanie na temat głośnej książki.

Reakcje od początku były mieszane. Czegoś takiego nikt się nie spodziewał, bo nikt czegoś takiego wcześniej nie napisał. Większość osób nie zrozumiała dzieła. Nawet inni pisarze nie byli zgodni co do jego wartości - Virginia Woolf nazwała je "pamiętną katastrofą". Maciej Słomczyński, tłumacz "Ulissesa", napisał w posłowiu do pierwszego polskiego wydania powieści (1969), że o "niezrozumiałości" powieści "decyduje fakt nie mający precedensu w dziejach kultury: zapoczątkowanie nowego rodzaju sztuki i doprowadzenie go do doskonałości na przestrzeni jednego dzieła".

Szybciej niż powszechnego uznania Joyce doczekał się zniesienia cenzorskich zapisów w Stanach Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii. W Ameryce rewizji wcześniejszego procesu dokonano w 1933 roku, a wyrok ogłoszony w sprawie "United States v. One Book Called Ulysses" miał znacznie trwalsze skutki niż tylko odwołanie zakazu druku tej jednej książki. W imię wolności słowa sąd otworzył drogę innym tekstom, których treść nadgorliwi kontrolerzy także mogliby uznać za gorszącą.

Do Polski "Ulisses" dotarł już w aurze arcydzieła. Maciej Słomczyński, opisując po latach okoliczności publikacji swojego przekładu, wspominał, jak zdumiony był na wieść, że zaplanowano wydanie aż 40 tysięcy egzemplarzy "książki pisarza, o którym mało kto słyszał". Tymczasem cały nakład sprzedał się w mgnieniu oka. Natychmiast też jak grzyby po deszczu zaczęły pojawiać się recenzje i omówienia literaturoznawcze. Książkę na czarnym rynku sprzedawano za wielokrotność ceny okładkowej.

"W kawiarniach, na uczelniach, w biurach i w prywatnych mieszkaniach nie mówiono o niczym innym. Ja sam, bombardowany prośbami znajomych i nieznajomych, najazdem dziennikarzy i telefonami na pół obłąkanych paniuś-łowczyń autografów, uciekłem z domu do Zakopanego i zaszyłem się w domu literatów" - pisał Słomczyński w posłowiu do wydania "Ulissesa" w 1997 roku.

Popularność "Ulissesa" nie przemija. Powieść Jamesa Joyce'a nadal zajmuje najwyższe miejsca w rozmaitych zestawieniach najważniejszych dzieł wszechczasów. Wciąż też nieźle się sprzedaje. Wielu poddaje jednak w wątpliwość pobudki kierujące nabywcami książki. Mówi się, że "Ulisses" lepiej prezentuje się na półce w domowej biblioteczce, niż poddaje się lekturze.

To ironia losu, że "najbardziej nieprzeczytane" arcydzieło literatury jest tym samym, którego czytania sto lat temu tak bardzo chciano zakazać.

mc