Początki "Skamandra" wiążą się z powstaniem kawiarni artystycznej "Pod Picadorem" 29 listopada 1918 roku (czyli dokładnie 101 lat temu!), ale za czas "właściwej działalności" grupy uważa się lata 1919-1929. Około roku 1919 pojawiają się pierwsze tomiki poszczególnych poetów: "Czyhanie na Boga" Juliana Tuwima, "Karmazynowy poemat" Jana Lechonia, "Sonety" Antoniego Słonimskiego, "Wiosna i wino" Kazimierza Wierzyńskiego, "Oktostychy" Jarosława Iwaszkiewicza.

- Skamandryci połączyli Młodą Polskę z nurtami współczesnymi, poetykę modernistyczną z czymś nowoczesnym, co było wtedy w powietrzu. Była to poezja wykorzystująca przyzwyczajenia literackie, stąd ta jej szalona popularność - tłumaczył Radosław Romaniuk. - Skamandryci byli poetami awangardowymi dla, nie chcę powiedzieć: dla mieszczanina, którego zwalczali, ale na córki mieszczanina już na pewno…

Z kolei Piotr Matywiecki przypominał m.in. mistrzów tych młodych poetów. Obok Leopolda Staffa, podkreślał gość Dwójki, należy pamiętać o Walcie Whitmanie i Arthurze Rimbaudzie. Słynny amerykański poeta dał polskim twórcom nie tylko "szeroki oddech", lecz także "pewien rodzaj ideowego demokratyzmu".

Jak wyglądała ewolucja zaskakująco nowoczesnych form literackiego funkcjonowania, które stworzyli (kawiarnia-kabaret i happening poetycki) skamandryci? Jak po 100 latach postrzegamy twórców "Skamandra", którzy w 1919 roku zachwycili i odmienili literacki świat swoją młodością, energią, witalnością i ogniem twórczym? Zapraszamy do wysłuchania audycji,

***

Tytuł audycji: Strefa literatury

Przygotowała: Kinga Michalska

Goście: Piotr Matywiecki (poeta, autor książki "Twarz Tuwima") i dr Radosław Romaniuk (literaturoznawca, autor m.in. dwutomowej biografii Jarosława Iwaszkiewicza "Inne życie"); z materiałów archiwalnych Sekcji Polskiej BBC o kulisach powstania grupy opowiadał sam Antoni Słonimski

Data emisji: 29.11.2019

Godzina emisji: 21.30

(…)

Jestem. Umiem moje oczy.
Odmierzam słuch. Wysłuchuję trzewia.
Mój wiersz winije i kończy się ptakiem.
Moja nieśmiertelność jest krótka ale pewna.
(...)

"Byłem, jestem"

Urodził się 6 grudnia 1945 roku w Mikołowie (woj. śląskie), Rafał Wojaczek, poeta, raczej słusznie stawiany w grupie polskich poetów wyklętych, zaraz obok Bursy, Stachury, Grochowiaka i wielu innych. Zacytowany fragment wiersza zdaje się być "urodzinowym anonsem", stwierdzeniem, że już "się jest", że przyszedł na świat człowiek, że w swojej krótkiej, ziemskiej nieśmiertelności, zrodził się także poeta. Wiersz pojawił się dopiero w pośmiertnym tomie "Reszta krwi" (Mikołów, 1999).

Poezję tego młodego poety charakteryzuje swoista stylistyka, zorientowana na turpizm – szczególny kult brzydoty, charakterystyczny dla niektórych polskich poetów drugiej połowy XX wieku. Ten antyestetyzm, to epatowanie wulgaryzmami, bólem, chorobą, śmiercią, ogólnie rzecz biorąc – brzydotą – były bliższe i bardziej wyraziste w świecie, w którym przystało im żyć... w nudnym i "zwalistym" świecie realnego socjalizmu. Wiersze ich były swoistym wyrazem buntu przeciw sztucznym bądź narzucanym siłą normom społecznym.

A wszystkiemu towarzyszył alkohol i inne używki, gęsto było od skandali, pijackich burd, wyzwisk i mordobicia. Miłością było ciało, kompletnie niedoskonałe, pragnieniem był ból i krzyk..., a ukojeniem śmierć.

Żył krótko, po przerwaniu studiów na Uniwersytecie Jagiellońskim, wyjechał do Wrocławia, zaczynał tonąć w alkoholu i depresji, pojawił się w szpitalu psychiatrycznym z podejrzeniem schizofrenii, tam poznał przyszłą żonę, pielęgniarkę. Odszedł po zażyciu dużej dawki leków, osierocił córkę. Później jeszcze nakręcono film o jego doroślejszym życiu pt. "Wojaczek" (reż. Lech Majewski, 1999).

Przed śmiercią zdążył wydać kilka wierszy i dwa tomiki – "Sezon" (1969) i "Inna bajka" (1970). Ten drugi zadedykował bratu, Andrzejowi. Przedmową – ostrą recenzją – opatrzył autor nieznany, choć wszyscy wiedzieli, że to Czesław Miłosz.

Po śmierci wydano jeszcze kilka tomików wierszy i wiersze zebrane. Warto zajrzeć, tyle tam delikatności i pragnienia czułości..., to nic, że słowa są ostre, a myśli kanciaste. Są tacy czytelnicy, dla których był wielki i odszedł przedwcześnie.

PP

Telewizja – polski wynalazek z dziewiętnastego wieku

"Telefon wygnał na bruk panny pracowite. Jutro telefon bez drutu zgruchoce automat telefoniczny, a potem Lucyfer wymyśli taką maszynę, którą będziemy nosili w kieszonce kamizelki. Kupiec z Gęsiej naciśnie ją, a kupiec z ulicy Piotrkowskiej w Łodzi odpowie: No co jest?"

Tak w jednym z felietonów z 1936 roku Kornel Makuszyński żegnał się z odchodzącym do lamusa fachem pracownicy łącznicy telefonicznej, a zarazem trafnie przewidywał rozwój technologicznych wypadków.

Rzeczy wesołe

Jeden z najpopularniejszych polskich pisarzy dwudziestolecia międzywojennego przyszedł na świat 8 stycznia 1884 roku w Stryju. Był piewcą Zakopanego, zagorzałym kibicem i sympatykiem sekcji narciarskiej "Wisły", wytrawnym brydżystą i niezrównanym stylistą. Zadebiutował w 1908 roku i przez następne 40 lat wydał kilkadziesiąt książek, głównie powieści, lecz w jego dorobku znajdziemy także m.in. wiersze, opowiadania i felietony. A to nie wszystko.

Wbrew powierzchownemu sądowi Kornel Makuszyński był autorem nie tylko "Awantury o Basię", "Przygód Koziołka Matołka" i "Szatana z siódmej klasy". Jego humoreski z tomu "Rzeczy wesołe" do dziś wywołują uśmiech poprzez ironiczne potraktowanie w wielu opowiadaniach postępowania jego bohaterów. Nie dziwi zatem fakt, że aktorzy jeszcze w latach 70. chętnie interpretowali te miniaturki przed mikrofonem - i Kazimierz Rudzki w "Kwadransie dla poważnych" i Irena Kwiatkowska w programach "Dziewiątki".

Propaganda dla dzieci?

– Makuszyńskiemu przyszyto łatkę pisarza dla dzieci po to, żeby go pozbawić żądła – zauważył krytyk literacki i edytor Jan Gondowicz.

Gość Iwony Malinowskiej zwrócił uwagę, że publicystyczne zacięcie pisarza da się wypatrzeć choćby w utworach dla najmłodszych. 

– Jakże ta twórczość dla dzieci jest podbudowana ówczesną propagandą. W "Przygodach Koziołka Matołka" na środku pustyni ląduje polski lotnik, ponieważ polskie lotnictwo podbija świat. W powieści "Wielka brama" historia emancypacji młodego chłopaka rozgrywa się na tle budowy portu w Gdyni. Z kolei w powieści "Skrzydlaty chłopiec" pojawia się znowu wątek potęgi polskiego lotnictwa – powiedział.

Z taką interpretacją dzieł Makuszyńskiego nie do końca zgodził się prof. Grzegorz Leszczyński, znawca literatury dziecięco-młodzieżowej. – Te obrazy Polski, które Makuszyński buduje, wiążą się nie do końca z propagandą, ale z jego filozofią aprobaty dla życia. Ten świat, w którym żyje młody człowiek, był po prostu światem pięknym. On go tworzył takim, żeby chciało się w nim zamieszkać – tłumaczył.

bch/mc

Zocha Stryjeńska szaleje na Facebooku

Artystką i niepokorną osobowością była od dziecka. Czerpała z życia pełnymi garściami - tworzyła obrazy, kochała mężczyzn i dzieci, cierpiała, pisała listy i wspomnienia. Wszędzie było jej pełno. Cztery lata przed śmiercią napisała: "co do mej spuścizny artystycznej, jest ona ogromna i gdzieś po ludziach na świecie całym zgubiona. Byłby wór złota i Chwała Narodu, gdyby się tym kto kiedy zajął. Zofia Stryjeńska. Amen".

Lubański, z domu Lubańska

Urodziła się w Krakowie jako Zofia Lubańska. Od dziecka dużo rysowała i malowała. Jako młoda dziewczyna została współpracowniczką kilku pism ilustrowanych. W 1909 roku rozpoczęła naukę w szkole malarskiej dla kobiet Marii Niedzielskiej. Kurs ukończyła w 1911 roku z odznaczeniem za malarstwo i sztukę stosowaną.

1 października 1911 roku - przebrana za mężczyznę, jako Tadeusz Grzymała Lubański - rozpoczęła studia malarskie w Akademii Sztuk Pięknych w Monachium (w tamtym czasie nie przyjmowano tam kobiet). Po roku rozpoznana przez kolegów opuściła Monachium i wróciła do Krakowa, gdzie podjęła intensywną twórczość malarską i literacką.

Stryjeński i inne nieszczęścia

4 listopada 1916 roku wyszła za architekta Karola Stryjeńskiego. Miała z nim trójkę dzieci - Magdę, Jacka i Jana. W latach 1921-1927 rodzina mieszkała w Zakopanem. Małżeństwu Stryjeńskich los jednak nie sprzyjał - rozwiedli się w 1927 roku. Zofia zostawiła sobie tylko nazwisko pierwszego męża i wyjechała do Warszawy, gdzie po dwóch latach znalazła drugiego.

Tym razem jej wybór padł na aktora Artura Sochę, ale ten związek był równie nieszczęśliwy i po kilku latach zakończył się rozwodem. Potem artystka miewała romanse, m.in. z architektem Achillesem Brezą oraz podróżnikiem i pisarzem Arkadym Fiedlerem.

Okupację niemiecką Stryjeńska spędziła w Krakowie, a po wkroczeniu Sowietów w 1945 roku podjęła decyzję o emigracji. Zamieszkała z dziećmi w Genewie, gdzie zmagała się z problemami finansowymi i tęsknotą za ojczyzną. Lata artystycznej świetności były już wtedy za nią. Część jej prac pochłonęły płomienie podczas wojennych bombardowań. Wiele na szczęście przetrwało.

Tamara Łempicka. Wiedziała, kogo malować

"Księżniczka sztuki polskiej"

Taki tytuł nadał Stryjeńskiej Mieczysław Grydzewski, redaktor słynnych "Wiadomości Literackich". Największą popularnością artystka cieszyła się w latach 20. Uznanie zapewniły jej m.in. dzieła "Pastorałka", cykl "Bożków słowiańskich" i "Pascha", "Pory roku", "Kolędy", "Cztery sakramenty" i "Tańce polskie".

Była autorką dekoracji polskiego pawilonu na Wystawie Światowej w Paryżu w 1925 roku - malowidła te przyniosły jej pięć nagród i rozsławiły imię Stryjeńskiej w Europie. Wyróżniano ją także w Polsce. W 1930 roku została odznaczona Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski, a w 1936 roku uhonorowano ją Złotym Wawrzynem Akademickim Polskiej Akademii Literatury "za wybitne zasługi dla polskiej sztuki w ogóle".

Na marginesie twórczości plastycznej artystka zajmowała się pisarstwem. Dla swoich dzieci opublikowała pod pseudonimem Prof. Hilar podręcznik savoir-vivre'u, "Światowiec współczesny". Pisała także pamiętniki, które ukazały się w 1995 roku pod tytułem "Chleb prawie że powszedni".

***

Zofia Stryjeńska zmarła na atak serca 28 lutego 1976 roku w klinice Bel-Air w Genewie. Pochowano ją na genewskim cmentarzu Chêne-Bourg.

mc

W poetyckim świecie Wisławy Szymborskiej na wszystko można spojrzeć jako na coś nieoczywistego, nowego, wyjątkowego. "Żaden kamień, żadna nad nim chmura, żaden dzień i żadna po nim noc, a nade wszystko żadne niczyje na tym świecie istnienie zwyczajne nie jest", mówiła poetka.

Nawet sam fakt, że istniejemy, że przyszliśmy na świat, może być już okazją do poetyckiej refleksji.

"Niewiele brakowało,/a moja matka mogłaby poślubić/pana Zbigniewa B. ze Zduńskiej Woli./I gdyby mieli córkę - nie ja bym nią była" - rozważała bohaterka jednego z wierszy Wisławy Szymborskiej. Tytuł tego tekstu - "Nieobecność" - przypomina o groźniej potencjalności. Owszem: niezrealizowanej, ale przecież wtedy, gdy los się ważył, całkiem możliwej. "Niewiele brakowało,/a mój ojciec mógłby w tym samym czasie poślubić/pannę Jadwigę R. z Zakopanego./I gdyby mieli córkę - nie ja bym nią była"...

W poszukiwaniu słowa

Nobel Wisławy Szymborskiej. Poezja jako sposób na życie

Wisława Szymborska urodziła się 2 lipca 1923 roku w folwarku Prowent pod Kórnikiem. Gdy miała kilka lat, jej rodzina przeniosła się do Krakowa, z którym poetka i eseistka była związana przez całe życie. Podczas II wojny światowej uczęszczała tam na tajne komplety, kończąc je maturą w 1941 roku. W 1945 roku zadebiutowała w krakowskim "Dzienniku Polskim" wierszem "Szukam słowa".

– Do tej pory ten tytuł jest aktualny, bo poeci nie robią nic innego, tylko szukają słów – mówiła Wisława Szymborska w 1974 roku w rozmowie z Wiktorem Legowiczem.

Próby literackie podejmowała już od dzieciństwa. – Wiersze zaczyna się pisać bardzo wcześnie, potem przeważnie się je zarzuca. Ja byłam z tych osób, które przy tym zostały – opowiadała w 1971 roku w audycji "Sylwetka poetycka". – Mając lat dwanaście, trzynaście, zaczęłam pisać prozą i marzyłam o tym, żeby pisać długie powieści. Gdzieś pod koniec wojny wróciłam do pisania wierszy – wspominała.

Skromna i dowcipna

Bywała nieuchwytna, unikała szumu wokół swojej osoby. Już 1964 roku prowadzący audycję w Polskim Radiu wyjaśniał, że nie było łatwo namówić poetkę na wizytę w studiu. Ale kiedy już przychodziła, śmiała się w charakterystyczny dla siebie, dziewczęcy sposób i mówiła rzeczy zabawne, błyskotliwe i mądre.

– Zaczyna się od nagłego skojarzenia, poruszonej nagle uwagi – odpowiadała pytana o to, jak powstają jej wiersze. – Dopiero w tym momencie powstaje zamiar pisania wiersza. Wtedy przeważnie ulegam takiemu bardzo podstępnemu złudzeniu, że tym razem ten wiersz łatwo mi przyjdzie napisać, że właściwie on już jest gotowy i tylko czeka, żeby go wydobyć, tak jak kształt rzeźby zawarty w kamieniu. No, ale to jest robota kamieniarska – dodała.

Słowa, jak mówiła, wyławiała z mowy i pokazywała w trochę innym świetle. Pozwalała im żyć samodzielnie, zastrzegając, że precyzja musi być w poezji ogromna.

***

Czytaj także:

• Wisława Szymborska: dla poety najważniejszy jest kosz na śmieci
• Małgorzata Rejmer: Szymborska lubiła kicz

***

Twórczość i nagrody

Wisława Szymborska wydała m.in. tomy poetyckie "Wołanie do Yeti" (1957), "Sto pociech" (1967), "Ludzie na moście" (1986), "Chwila" (2002), "Dwukropek" (2005) i "Tutaj" (2009). Jest też autorką cyklu felietonów pod tytułem "Lektury nadobowiązkowe" oraz zbiorów żartobliwych wierszy i pracy plastycznych "Rymowanki dla dużych dzieci" i "Błysk rewolweru". W ostatnich latach ukazują się także zbiory jej korespondencji m.in. z Kornelem Filipowiczem ("Listy. Najlepiej w życiu ma twój kot"), Zbigniewem Herbertem ("Jacyś złośliwi bogowie zakpili z nas okrutnie. Korespondencja 1955-1996"), Joanną Kulmową ("Tak wygląda prawdziwa poetka, podciągnij się!") czy Stanisławem Barańczakiem ("Inne pozytywne uczucia też wchodzą w grę. Korespondencja 1972-2011").

Wcześniej było ich sześcioro. Kim są polscy nobliści?

Literacka Nagroda Nobla (przyznana w 1996 roku "za poezję, która z ironiczną precyzją pozwala historycznemu i biologicznemu kontekstowi ukazać się we fragmentach ludzkiej rzeczywistości") to najważniejsze, lecz nie jedyne wyróżnienie, którym uhonorowano poetkę. Jest laureatką m.in. Nagrody Fundacji im. Kościelskich (1990), Nagrody Goethego (1991) i Nagrody Herdera (1995). W 1974 roku została odznaczona Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski, w 2005 Złotym Medalem "Zasłużony Kulturze Gloria Artis", a w 2011 Orderem Orła Białego.

Wisława Szymborska zmarła w wieku 88 lat 1 lutego 2012 roku w Krakowie. Pochowano ją na tamtejszym Cmentarzu Rakowickim. Jej pogrzeb zgromadził wielu ludzi kultury, a także przedstawicieli władz państwowych i - przede wszystkim - wielbicieli jej poezji.

mc/jp/wmkor

103 lata temu, 29 grudnia 1920 roku, urodził się Ludwik Jerzy Kern, poeta i satyryk, gwiazda ostatniej strony krakowskiego "Przekroju", twórca tekstów piosenek, fraszek, bajek i książek dla dzieci, autor kultowego "Ferdynanda Wspaniałego" i "Proszę słonia".

54 lata w "Przekroju"

Urodził się 29 grudnia 1921 r. w Łodzi. Maturę zdał w Liceum Humanistycznym im. A. Zimowskiego w Łodzi. Jako poeta debiutował w 1938 r. w "Ilustrowanym Kurierze Codziennym", gdzie ukazał się jego wiersz "Szukanie chwili". II wojna światowa na kilka lat przerwała jego karierę literacką. Służył w Szkole Podchorążych Kawalerii w Grudziądzu i utrzymywał się z pracy fizycznej.

Konstanty Ildefons Gałczyński. "Ja inaczej nie piszę, jeno jako żyję"

Już w 1945 roku rozpoczął życie satyryka, drukując wiersze w "Szpilkach". Jednocześnie rozwijał swoją pasję dziennikarską, współpracując z kilkoma czasopismami, a także postanowił być reżyserem – w tym celu rozpoczął studia na PWST w Łodzi, ale niebawem z nich zrezygnował. Przeniósł się do Krakowa, gdzie zatrudniono go w redakcji "Przekroju". W 1948 roku wprowadził go tam Konstanty Ildefons Gałczyński. "Przekrój" stał się jego pracą na całe życie. Był związany z tygodnikiem do 2002 roku.

Gdy Gałczyński, zwany "królem poezji w »Przekroju«", opuścił redakcję, by przenieść się do Szczecina, Ludwik Jerzy Kern zaczął redagować słynną ostatnią stronę tygodnika. W krótkim czasie ją "zrewolucjonizował", zamieszczając na niej m.in. kolejne mini felietoniki  "O Wacusiu", w których znalazł wygodną formę subtelnej satyry na socjalistyczną rzeczywistość. Na ostatniej stronie "Przekroju" przez kilka następnych dekad pojawiały się także jego wiersze.

– We wszystkim, co pisał, starał się wyciągać wnioski z życia, które go otaczało. Podkreślał małe sprawy, w jego tekstach jest mnóstwo nazw własnych: tytułów, szyldów sklepowych i innych drobiazgów. Z tych tekstów dałoby się wypreparować cały obraz rzeczywistości i obyczajów, które wtedy panowały, w których przełamywało się przedwojenne z powojennym – mówił w Polskicm Radiu w 2011 krytyk literacki Tadeusz Nyczek.

Dla dorosłych i dla dzieci

Kern był mistrzem krótkich form literackich, autorem mnóstwa wierszy, fraszek, skeczy, anegdot, powiedzonek, tekstów kabaretowych, tekstów piosenek, wśród których znajdziemy takie szlagiery jak "W kalendarzu jest taki dzień", "Nie bądź taki szybki Bill", "Cicha woda", "Lato, lato". Był także tłumaczem - przekładał m.in. Isaaca Bashevisa Singera.

Jest wreszcie autorem kilkudziesięciu książek dla dzieci, z tych zaś najsławniejszą (i wielokrotnie tłumaczoną poza granicami Polski) jest "Ferdynand Wspaniały", opowieść o psie, któremu śni się, że jest człowiekiem. Innym głośnym dziełem Kerna z tego nurtu jest książka "Proszę słonia". Jako pisarz dziecięcy debiutował w 1953 r. tomem "Tu są bajki".

"To zresztą ciekawe, a chyba mało kto zwrócił na to uwagę, że wtedy właśnie w latach pięćdziesiątych bardzo wielu satyryków pisało bajki - wspominał Kern w jednym z wywiadów dla magazynu "Nowych Książek". - W ten sposób, dzięki posługiwaniu się konwencją bajki, unikali kłopotów z cenzurą. A jeśli bajka była nieco ostrzejsza, posługiwali się fortelem i dopisywali pod tytułem: »według Sołowiejki« czy kogoś innego, o brzmiącym z rosyjska nazwisku. Oczywiście taki bajkopisarz nie istniał, ale cenzor zwykle obawiał się odrzucić tekst".

Kern współpracował także z Polskim Radiem. Często wygłaszał swoje nowe wiersze w audycjach "Parnasik" i "Podwieczorek przy mikrofonie".

Otrzymał wiele nagród i wyróżnień m.in. Order Uśmiechu, Złoty Krzyż Zasługi, Nagrodę Literacką miasta Krakowa, Nagrodę Prezesa Rady Ministrów za twórczość dla dzieci, Medal Instytutu Wydawniczego "Nasza Księgarnia" za twórczość dla dzieci, Nagrodę im. Andrzeja Waligórskiego, Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski. W 2007 r. otrzymał Medal Polskiej Sekcji IBBY za całokształt twórczości, a rok później nagrodę ministra kultury i dziedzictwa narodowego w dziedzinie literatury.

Zmarł 29 października 2010 roku w krakowskim szpitalu po długiej i ciężkiej chorobie.

IAR/PAP/mc