Duszpasterstwo w Rosji

Urodził się 31 lipca 1893 w Warszawie. Ignacy Skorupka po ukończeniu gimnazjum postanowił podjąć się misji duszpasterskiej. Na kapłana został wyświęcony w 1916 roku, ale już poza dawnymi granicami Polski. Od dwóch lat przebywał wówczas w seminarium duchownym w Piotrogrodzie. Po czym w miejscowościach rosyjskich wykładał język polski, kierował tajnym harcerstwem i organizowałprzedstawienia teatralne z polskim programem.

Po odzyskaniu niepodległości pomagał rodakom wrócić do kraju z ogarniętej wojną domową Rosji. Organizacja tej repatriacji to wielka zasługa ks. Ignacego Skorupki. Sam wrócił do Polski pod koniec 1918 roku.

Posłuchaj

Został skromnym wikariuszem w jednej z łódzkich parafii, równocześnie prowadząc wykłady w miejscowych szkołach. Tam został dostrzeżony i awansowany na notariusza-archiwistę w kurii metropolitarnej. Był też kapelanem w domu dla sierot i prefektem w szkole kolejowej.

- Wygłaszał patriotyczne, antybolszewickie kazania. Przypominał o obowiązku obrony ojczyzny w obliczu zbliżającej się do Warszawy armii sowieckiej – mówił na antenie Polskiego Radia historyk Stanisław Maria Jankowski.

Dowiesz się więcej z serwisu www.bitwa1920.gov.pl [Kliknij obrazek poniżej] 

W 1920 roku kazania ks. Skorupce już nie wystarczają. Zgłasza się na ochotnika i prosi o funkcję kapelana wojskowego. Po początkowej odmowie, za wstawiennictwem biskupa Gala, pod koniec lipca zostaje przyjęty na służbę. Od tego momentu większość czasu spędza w koszarach wojskowych na Pradze, gdzie odprawia msze święte, spowiada i wygłasza słowa pocieszenia dla batalionów ochotniczych.

Bój pod Ossowem

W końcu przygotowano specjalną funkcję kapelana lotnego w I batalionie 36. Pułku Piechoty Legii Akademickiej. Służyły w nim dzieci ze szkół, gimnazjów i studenci – zupełnie nieprzygotowani do walki. 13 sierpnia 1920 zapadła decyzja o wyruszeniu ostatniej grupy przeciw nadchodzącym wojskom rosyjskim. Dzień później rozpoczęły się bardzo ciężkie walki pod Radzyminem i o wioskę Ossów. Niewielka miejscowość bez przerwy przechodziła z rąk do rąk. Sowieckie natarcia, polskie kontrataki i walki wewnątrz wioski.

- W czasie jednego z polskich kontrataków ksiądz zgłosił się do dowodzącego batalionem Mieczysława Słowikowskiego i mówi, że chciałby iść razem z żołnierzami – opowiadał gość audycji z cyklu "To już historia". – Chce iść na czele, chce prowadzić. I poszedł w pierwszym szeregu z krzyżem, jako kapłan prowadzący żołnierzy do walki.

Zginął od postrzału kulą w głowę podczas udzielania żołnierzowi ostatniego namaszczenia. Władysław Pobóg-Malinowski napisał potem, że ks. Skorupka poległ "śmiercią bardziej godną kapłana, ugodzony bowiem został zabłąkaną kulą w chwili, gdy w jakichś opłotkach, pochylony nad ciężko rannym żołnierzem, udzielał mu ostatnich pociech religijnych".

Ciało księdza znaleziono dopiero po bitwie. W swoich wspomnieniach porucznik Słowikowski napisał: "Leżał trafiony w głowę, zdarto mu buty, zabrano zegarek. W ciele księdza znaleziono wiele pchnięć bagnetem. Był przez ludzi, którzy dopadli ciała, a być może zrywali właśnie krzyż, zegarek, buty, z wściekłością przebijany bagnetem".

17 sierpnia 1920 odbył się w Warszawie pogrzeb księdza Skorupki. Pochowano go w skromnym grobie na warszawskich Powązkach. Pośmiertnie został odznaczony orderem Virtuti Militari V klasy – najwyższym odznaczeniem za bezpośrednie męstwo w walce.

– Ks. Ignacy Skorupka wykazał się absolutną odwagą, w momencie, gdy był potrzebny tym chłopcom, którzy szli do walki na bagnety – zakończył historyk.

mjm

Dlaczego Piłsudski został Marszałkiem?

W 1920 roku Józef Piłsudski łączył funkcję Naczelnika Państwa i Wodza Naczelnego. Ponosił pełną odpowiedzialność za przebieg wojny z bolszewikami, która z początkiem roku znacznie się nasiliła.

Wódz Naczelny kończył służbę w armii cesarsko-królewskiej w stopniu brygadiera. Stopień ten nie funkcjonował w Wojsku Polskim, a nawet jeśli, to odpowiadałby randze pułkownika. Tym samym Naczelnik Państwa i Naczelny Wódz w jednej osobie miałby wydawać rozkazy oficerom starszym od siebie stopniem.

Polskę czekał w najbliższych miesiącach wysiłek obrony przed bolszewikami. W tej sytuacji nie można było pozwolić sobie na zaistnienie choćby szansy na niebezpieczeństwo podważania dowództwa Naczelnika Państwa. Dlatego przed najważniejszą dotychczasową operacją Wojska Polskiego – operacją kijowską – należało zagwarantować Piłsudskiemu posłuch, a taki mógłby mu zapewnić wyższy od generalskiego stopień marszałka.

Piłsudski - zobacz serwis specjalny

Jak z Komendanta zrobić Marszałka

Problemem była litera prawa. Zgodnie z ustawą z 2 sierpnia 1919 roku i dekretem Naczelnego Wodza z 18 lutego 1920 roku zatwierdzenie lub zmiana stopnia wojskowego podlegała szczegółowej weryfikacji dokonywanej przez specjalne powołane w tym celu komisje.

Rozwiązanie sprawy wziął na siebie Minister Spraw Wojskowych pięciu kolejnych gabinetów, gen. Józef Leśniewski. W imieniu generalicji zwrócił się od do Sejmu, żeby ten uchwalił specustawę, na mocy której mianowano by Piłsudskiego "Pierwszym Marszałkiem Polski". Z pomysłu niewiele wyszło, bo parlament był wówczas zdominowany przez nieprzychylne Komendantowi ugrupowania prawicowe.

Wojskowi postanowili nie oglądać się na polityków. 26 lutego 1920 roku członkowie Ogólnej Komisji Weryfikacyjnej jednogłośnie przyjęli postanowienie o zwróceniu się do Naczelnego Wodza z prośbą o przyjęcie stopnia marszałka. 19 marca Piłsudski wydał dekret, w którym przyjmował i zatwierdzał powierzony mu stopień.

Jak marszałek do marszałka

Choć Piłsudski od tego dnia był Marszałkiem Polski, to oficjalne uroczystości wręczenia mu buławy musiały poczekać do listopada 1920 roku. Ofensywa Armii Czerwonej nie była dobrym czasem na organizację uroczystości.

Wręczenie buławy odbyło się dopiero 14 listopada, już po zwycięstwie w bitwie warszawskiej i podpisaniu rozejmu z bolszewikami. Uroczystość odbyła się na Placu Zamkowym w Warszawie. Na początku odprawiono mszę polową, którą celebrował biskup polowy WP Stanisław Gall. Zaprojektowaną przez rzeźbiarza prof. Mieczysława Kotarbińskiego buławę poświęcił kardynał Aleksander Kakowski.

Później głos zabrał najstarszy wiekiem generał Wojska Polskiego i… jedyny obok Piłsudskiego wojskowy, który mógł być nazywany marszałkiem. Był nim gen. Karol Durski-Trzaska, generał WP i feldmarszałek armii cesarsko-królewskiej. Był też byłym przełożonym Piłsudskiego jako dowódca Legionów z ramienia Austriaków.

Buławę wręczył Piłsudskiemu jeden z najmłodszych kawalerów Virtuti Militari kpt. Jan Żywek. Uroczystość zakończyła defilada wojskowa ulicami stolicy.

Co znaczące, na uroczystości nie byli obecni premier Wincenty Witos i marszałek Sejmu Wojciech Trąmpczyński.

W okresie dwudziestolecia międzywojennego stopień marszałka Polski został przyznany również marszałkowi Francji, Ferdynandowi Fochowi, i Edwardowi Śmigłemu-Rydzowi.

bm/kor

Weteran wielu wojen

Lucjan Żeligowski przyszedł na świat w rodzinie szlacheckiej 17 października 1865 roku w Oszmianie, mieście obecnie leżącym w granicach Białorusi.

- Ukończył klasyczne gimnazjum w Wilnie, a potem Oficerską Szkołę Piechoty w Rydze. Jego kariera wojskowa w armii carskiej obejmuje między innymi udział w wojnie rosyjsko-japońskiej – mówił historyk Janusz Osica w audycji Andrzeja Sowy i Wojciecha Dmochowskiego z cyklu "Kronika niezwykłych Polaków". - W czasie I wojny światowej walczył w szeregach Brygady Strzelców Polskich armii rosyjskiej, a od roku 1917 w I Korpusie Polskim, gdzie dowodził wchodzącą w skład tego korpusu 1 Dywizją - dodał. 

Gdy w maju 1918 roku Korpus rozformowano, Żeligowski przedostał się na Kubań, gdzie został awansowany na stopień generała i objął dowodzenie nad 4 Dywizją Strzelców Polskich. Wraz ze swoimi żołnierzami, w połowie 1919 roku powrócił do Polski, gdzie jednostka została przemianowana na 10 Dywizję Piechoty, która weszła w skład odrodzonego Wojska Polskiego walczącego podczas wojny polsko-bolszewickiej.

Kliknij w obrazek i dowiedz się więcej:

Bunt Żeligowskiego

Latem 1920 roku Litwa złamała zasadę neutralności i nie tylko pozwoliła wojskom bolszewickim na przejście przez ich tereny, lecz także czynnie zaangażowała się w walki przeciwko Polakom.

- Kiedy tylko Litwini wyczuli, że Armia Czerwona odnosi zupełnie wyraźne powodzenia, ich stanowisko neutralności natychmiast zmieniło się na wrogie w stosunku do Polski. Oddziały litewskie uderzyły na polskie siły, zajmując Nowe Troki i st. Landwarowo – pisał w swojej książce "Pochód za Wisłę" dowódca bolszewickiego Frontu Zachodniego Michaił Tuchaczewski.

W zamian za swoją postawę Litwa dostała od Armii Czerwonej zajętą przez nią Wileńszczyznę. Sytuacja uległa zmianie po zwycięstwie Polaków w Bitwie Warszawskiej – od tego momentu przez kolejnych kilka tygodni Wojsko Polskie pozostawało w permanentnej ofensywie, wypierając bolszewików ze swoich terenów. Mimo apeli Wodza Naczelnego Józefa Piłsudskiego, wojska litewskie nie zgodziły się jednak na opuszczenie Wileńszczyzny.

- Ze względu na ewentualność rozlicznych komplikacji międzynarodowych, marszałek Piłsudski nie mógł sobie pozwolić w tym czasie na zajęcie spornego obszaru. Ale zrezygnować ze swojego miłego miasta o bezsprzecznie litewskich korzeniach historycznych, lecz równie bezsprzecznie zamieszkanego przez większość polską, nie mógł i nie chciał – mówił historyk Janusz Osica w audycji Andrzeja Sowy i Wojciecha Dmochowskiego z cyklu "Kronika niezwykłych Polaków".

Wódz Naczelny postanowił posłużyć się podstępem. Wezwał do siebie Żeligowskiego i polecił mu przygotowanie się do wywołania buntu i przejęcia władzy w Wilnie. Według planu wojskowy – w asyście kilkunastu tysięcy żołnierzy pochodzących z 1 Dywizji Litewsko-Białoruskiej – miał ruszyć na Wileńszczyznę i z pomocą miejscowej ludności usunąć wojska litewskie. Powstanie miało pokazać państwom zachodnim, że miasto jest w większości zamieszkane przez Polaków, którzy nie chcą być obywatelami Litwy, czy Rosji, lecz Rzeczpospolitej.

Tak też się stało – 9 października 1920 roku oddziały Żeligowskiego wkroczyły do Wilna. Po krótkich walkach zajęły miasto. 

Wkrótce Żeligowski powołał do życia nowe państwo – Litwę Środkową, która nieformalnie była zależna od Polski. Zaczął również formułować nowy rząd, czyli Tymczasową Komisję Rządzącą. Kraj ponadto posiadał między innymi własną armię, pocztę oraz flagę narodową z Orłem Białym i Pogonią.

Gdy informacje o buncie Żeligowskiego przedostały się na zachód, Rzeczpospolita oficjalnie zaprzeczyła, że miała cokolwiek wspólnego z powstaniem. Walki na terenie Litwy Środkowej trwały do końca listopada – rozejm pomiędzy Litwą Środkową a Litwą został zawarty 29 listopada 1920 roku.

Misja Żeligowskiego zakończyła się na początku 1922 roku, gdy Sejm wileński przegłosował przyłączenie terenów do Polski.

Z Polski do Wielkiej Brytanii

W latach 20. Żeligowski rozwijał swoją karierę polityczną i wojskową. Od 1921 do 1926 roku był Inspektorem Armii w Warszawie, jednocześnie od 25 listopada 1925 roku do 10 maja 1926 roku pełnił funkcję ministra Spraw Wojskowych w rządzie Aleksandra Skrzyńskiego.

Latem 1927 roku Żeligowski przeszedł w stan spoczynku. Nie zrezygnował jednak z uczestnictwa w polskim życiu społecznym i gospodarczym – między innymi zasiadał w składzie Kapituły Orderu Odrodzenia Polski.

Po wybuchu II wojny światowej, jako cywil współpracował z dowództwem Frontu Południowego generała Kazimierza Sosnkowskiego.

Po kapitulacji Lwowa pod koniec września 1939 roku uciekł przez Rumunię do Francji. Po 1940 roku mieszkał w Wielkiej Brytanii, gdzie zmarł w 1947 roku. Został pochowany na warszawskim Cmentarzu Powązkowskim. 

Żeligowski był odznaczony między innymi Krzyżem Komandorskim i Krzyżem Srebrnym Orderu Wojskowego Virtuti Militari, Krzyżem Niepodległości z Mieczami i Krzyżem Walecznych.

jb

Podczas pracy korzystałam z książki Michaiła Tuchaczewskiego "Pochód za Wisłę". 

Józef Klemens Piłsudski przyszedł na świat 5 grudnia 1867 roku w Zułowie pod Wilnem. Od rodziców, przedstawicieli drobnej szlachty, otrzymał staranne, patriotyczne wychowanie. Do 10. roku życia uczył się w domu, dzięki czemu opanował podstawy języka niemieckiego i francuskiego. Kolejne 8 lat spędził w rosyjskim gimnazjum w Wilnie. Była to, jak wspominał po latach, "swego rodzaju katorga, (...) w każdym przykrym śnie odgrywa taką lub inną rolę którykolwiek z moich miłych pedagogów wileńskich".

Obiecał sobie, że wieku 15 lat, co według jego samego stanowiło szczyt dorosłości, zorganizuje powstanie i wypędzi Moskali.

Piłsudski - zobacz serwis specjalny

Patriotyczne wychowanie w domu zderzało się z rzeczywistością rosyjskiej szkoły. Trzy razy w ciągu nauki karany był aresztem szkolnym za rozmowę po polsku i nieoddanie honorów na ulicy generałowi gubernatorowi i dyrektorowi gimnazjum. Kiedy skończył 16 lat zaczął palić. Niestety, tego zgubnego nałogu, podobnie jak picia dużej ilości mocnej herbaty, nie pozbył się do końca życia. W tym czasie do jego ulubionych lektur należała "Trylogia" Henryka Sienkiewicza.

W roku 1885 ukończył gimnazjum, na świadectwie końcowym można było przeczytać, że "sprawowanie jego było na ogół celujące, sprawność w uczęszczaniu na lekcje i ich przygotowaniu, a także wypełnianiu prac pisemnych dostateczna, pilność dostateczna i zainteresowanie we wszystkich przedmiotach dostateczne".

Jesienią tego samego roku młody Piłsudski rozpoczął studia medyczne w Charkowie. Po roku nauki w szarym i prowincjonalnym Charkowie postanowił przenieść się do Dorpatu. Niestety, sprawa się przedłużała i po wakacjach pozostał w Wilnie. W tym czasie dużo czytał, między innymi I tom "Kapitału" Karola Marksa. "Abstrakcyjna logika Marksa oraz panowanie towaru nad człowiekiem – wspominał – nie pasowało do mego mózgu".

Na zesłaniu

Wszystkie plany życiowe młodego Piłsudskiego wzięły w łeb w 1887 roku. 20-latek został aresztowany przez carską policję i, chociaż jego udział w spisku na życie cara Aleksandra III był znikomy, kary nie uniknął. Wyrok brzmiał 5 lat, miejsce zesłania – Kireńsk nad Leną. Podróż tam trwała ponad 4 miesiące. Najpierw na wschód do Irkucka. Tu w miejscowym więzieniu, zamieszany w bunt, stracił dwa przednie zęby, które kolbą karabinu wybił mu strażnik. Z Irkucka czekała go jeszcze blisko tysiąckilometrowa podróż na północ w "towarzystwie" kryminalistów, z których żaden nie mówił po polsku. W liście do ojca i swoich rówieśników pisał: "Niech, więc mój przykład, me złamane życie, mój los – niech zbudzi w nich to przekonanie, że nic nie zrobim, gdy działając skrycie, zechcemy myśl swą rzucić w wykonanie".

Skromnie, ale z humorem

Po powrocie z Syberii wstąpił w 1892 roku wstąpił do Polskiej Partii Socjalistycznej. Podczas wojny rosyjsko-japońskiej kierował Organizacją Bojową PPS dokonującą napadów na urzędy i przedstawicieli aparatu władzy. Przez część towarzyszy partyjnych oskarżany był o nacjonalizm, odejście od ideałów rewolucji i dążenie do wywołania powstania narodowego. Po rozłamie PPS w 1906 roku stanął na czele PPS Frakcji Rewolucyjnej, która za cel główny uznała walkę o niepodległość Polski. Po opadnięciu fali rewolucji w Rosji wyjechał do Galicji.

Był jednym z twórców polskiego ruchu niepodległościowego w zaborze austriackim, współzałożycielem i Komendantem Głównym Związku Walki Czynnej, organizatorem Związku Strzeleckiego. Głosił pogląd, że w nieodległej już wojnie powszechnej Polacy muszą posiadać swoją siłę zbrojną. W sierpniu 1914 roku przystąpił do formowania Legionów Polskich walczących u boku państw centralnych przeciwko Rosji. Był komendantem I Brygady Legionów (1914-1916), komendantem głównym Polskiej Organizacji Wojskowej (od października 1914). W 1917 roku wszedł w skład Tymczasowej Rady Stanu jako szef komisji wojskowej. Aresztowany i osadzony przez Niemców w twierdzy w Magdeburgu.

Po powrocie z zesłania do końca życia starał się swoje idee zamieniać w czyny. Nigdy przy tym nie myślał o sobie. Żył bardziej niż skromnie, nie dbając nawet o garderobę. Pisarz Stefan Żeromski spotkał go w 1909 roku w Zakopanem. Piłsudski przy stole układał pasjansa. Siedział w samych kalesonach, bo jedyną parę spodni, jaką miał oddał do krawca. "Założyłem sobie – rzucił w kierunku pisarza – że jeśli pasjans mi wyjdzie, zostanę dyktatorem Polski…".

Został, ale nawet wtedy nie myślał o sobie. "W Polsce żyję i sam własnej d… upilnować potrafię" – odpowiadał ochronie, która ubolewała nad niechęcią Marszałka do jej ciągłej obecności. I jeszcze jedna opinia znakomicie oddająca stosunek Piłsudskiego do dóbr materialnych. Ambasador USA Hugh Simons Gibson pisał: "Jestem przekonany (…), że nigdy nie przeniesie prywatnego interesu nad sprawy państwa (…). Pozostaje biednym człowiekiem, choć miał wiele sposobności, by się wzbogacić". Biednym, ale za to dowcipnym – można dodać.

Wojna polsko-bolszewicka

10 listopada 1918 wrócił do Warszawy, gdzie Rada Regencyjna przekazała mu władzę. Posiadał tak duży autorytet, że podporządkowali się mu nawet przeciwnicy polityczni. Jako naczelnik państwa oraz naczelny wódz kierował sprawami kraju i operacjami wojskowymi podczas wojny polsko-sowieckiej. Preferował działania ruchowe, zaczepne, pragnął zapewnić Polsce mocną pozycję w Europie środkowo-wschodniej.

Nie ufał bolszewikom, ale uważając ich za mniejsze od "białej" Rosji zagrożenie dla Polski, wstrzymał działania w ostatnich miesiącach 1919 roku, kiedy Moskwa była poważnie zagrożona przez wojska carskiego gen. Denikina. Był zwolennikiem utworzenia niepodległego państwa ukraińskiego, związanego sojuszem z Polską. Takie rozwiązanie miało trwale zabezpieczyć Polskę przed agresją ze strony Rosji.

W kwietniu 1920 roku zawarł sojusz wojskowy z Symonem Petlurą, zapewniający Ukraińcom pomoc Rzeczypospolitej w utworzeniu własnego państwa. W sierpniu 1920 roku opracował założenia planu bitwy nad Wisłą, rezygnując z zalecanej przez przedstawicieli francuskiej misji wojskowej obrony linii Wisły i stawiając na ofensywę. Osobiście poprowadził polską grupę uderzeniową do natarcia znad Wieprza na skrzydło i tyły wojsk Tuchaczewskiego.

Po zwycięstwie nad Wisłą ostro sprzeciwił się wysuwanym przez część polityków propozycjom zakończenia wojny drogą rokowań pokojowych, uważając, że zagrożenie nie minęło i Rosjanie w krótkim czasie przygotują nową ofensywę na Warszawę. W końcu sierpnia opracował założenia do planu bitwy nad Niemnem.

Kliknij w obrazek i dowiedz się więcej o wojnie polsko-bolszewickiej:

Zamach majowy

W latach 1922-1923 był szefem Sztabu Generalnego. Zrażony kłótniami partyjnymi, w 1923 roku usunął się z życia politycznego. W maju 1926 roku dokonał zamachu majowego pod hasłem uzdrowienia stosunków w państwie. W latach 1926-1935 był ministrem spraw wojskowych i Generalnym Inspektorem Sił Zbrojnych. W latach 1926-1928 i 1930 roku piastował urząd premiera. Powszechnie uważany za człowieka bezwzględnie uczciwego, cieszył się wielką popularnością w społeczeństwie. Nie zaszkodziły mu ostre ataki opozycji politycznej oburzonej zamachem majowym i procesem brzeskim. Był autorem wielu artykułów fachowych, publicystycznych i opracowań historycznych.

Złote myśli Marszałka

Był bez wątpienia człowiekiem wielkiego formatu, pozostając przy tym normalnym i ludzkim. Pozostawił po sobie ogromną liczbę przemówień i powiedzeń. Niektóre zdają się nie tracić na aktualności. "W Polsce wszyscy krzyczą, iż mają rację", "Parę pokoleń minąć musi, zanim stworzy się znowu państwowa kultura polska", "Złe zwyczaje sejmowe są gorsze od złej konstytucji", "Słabość ma zawsze jedną konsekwencję – zamiłowanie do wielkich słów bez treści".

pd/mk

Biogram m.in. za: J. Odziemkowski, Leksykon wojny polsko-rosyjskiej 1919-1920, Oficyna Wydawnicza Rytm, Warszawa 2004, s. 316-317.

Powstanie Ukraińskiej Republiki Ludowej

Rewolucja lutowa i abdykacja cara Mikołaja II 15 marca 1917 roku dały Ukraińcom - których działalność niepodległościowa rozwijała się intensywnie od połowy XIX wieku - szansę na budowę własnego państwa. W efekcie już 17 marca utworzono Ukraińską Radę Centralną.

– Głównym celem tego "praparlamentu" było utworzenie ukraińskich struktur państwowych w ramach Imperium Rosyjskiego i porozumienie się w tej sprawie z Rządem Tymczasowym – wyjaśniał historyk prof. Paweł Wieczorkiewicz na antenie Polskiego Radia. – Rozmowy trwały jednak bardzo długo, bo aż do czerwca, a żądania Ukraińców były przez RT systematycznie odrzucane – dodał. 

Porozumienie udało się zawrzeć pod koniec lipca. RT wyraził wówczas zgodę na utworzenie ukraińskich struktur administracyjnych w pięciu guberniach - kijowskiej, podolskiej, połtawskiej, wołyńskiej i czernihowskiej. Sprawę autonomii tych ziem odłożono do czasu zebrania się rosyjskiej Konstytuanty (Zgromadzenia Ustawodawczego). 

Sekretariat Ukraińskiej Centralnej Rady w 1917 roku. Pierwszy z prawej (siedzi): Symon Petlura, trzeci z prawej (siedzi): Wołodymyr Wynnyczenko. Źródło: Wikimedia commons/Domena publiczna

Rewolucja październikowa w Rosji. Władza w rękach bolszewików

Sytuacja uległa zmianie w październiku, gdy rewolucja bolszewicka doprowadziła do likwidacji Rządu Tymczasowego, a w kraju zapanował chaos. Dla Ukraińskiej Rady Centralnej był to idealny moment do rozszerzenia swoich wpływów. 20 listopada wydali "Trzeci Uniwersał" i proklamowali utworzenie Ukraińskiej Republiki Ludowej. Nowe państwo miało być połączone z Rosją, a w zasadzie z Republiką Rosyjską Rządu Tymczasowego, której żywot właśnie dobiegał końca, na zasadzie federacyjnej. Władze URL bowiem były zdecydowanie antybolszewickie. 

Działania te spotkały się z ostrym sprzeciwem bolszewików i doprowadziły do wybuchu wojny ukraińsko-radzieckiej. 

"Pomoc" Austro-Węgier i Cesarstwa Niemieckiego 

Armia Czerwona wkroczyła na teren URL na początku 1918 roku. Nieliczne i słabo wyszkolone wojska ukraińskie nie były w stanie przeciwstawić się najeźdźcy, który zajmował kolejne miasta. 

– 29 stycznia rozegrała się decydująca bitwa pod Krutami. Wojska ukraińskie poniosły tam druzgocącą klęskę. Doszło wówczas do drastycznego wydarzenia. 300-osobowy batalion młodzieżowy - składający się z ochotników, uczniów gimnazjalnych i studentów - po złożeniu broni został wymordowany przez bolszewików – mówił historyk prof. Paweł Wieczorkiewicz w audycji z cyklu "Dźwiękowy przewodnik po historii najnowszej". 

W tym samym czasie odbywały się w Brześciu rozmowy pomiędzy państwami centralnymi (Cesarstwem Niemieckim, Austro-Wegrami, Bułgarią i Imperium Osmańskim) a bolszewicką Rosją, dążącą do wycofania się z udziału w I wojnie światowej. Jak wskazywał prof. Paweł Wieczorkiewicz na antenie Polskiego Radia, w negocjacjach brali również udział delegaci ukraińskiej Rady. Doprowadzili oni do podpisania traktatu pokojowego pomiędzy URL (od 25 stycznia 1918 roku funkcjonującym już jako niepodległe i suwerenne państwo) a Cesarstwem Niemieckim i Austro-Węgrami.

Podpisanie traktatu pokojowego między Ukraińską Republiką Ludową a państwami centralnymi 9 lutego 1918 roku. Źródło: Wikimedia commons/Domena publiczna

Ukraińcy zobowiązali się wówczas do zaopatrywania sojuszników w żywność w zamian za wsparcie militarne. 

– A ponieważ bolszewicy nie kwapili się do wycofania wojsk z terenów Ukraińskiej Republiki Ludowej, w lutym państwa centralne ruszyły do ofensywy – dodał historyk.

Szybko okazało się, że za udzieloną pomoc Ukraińcy muszą zapłacić wysoką cenę. I chociaż armia cesarska wkrótce oswobodziła ukraińskie miasta z rąk bolszewików, wcale nie zamierzała ich jednak oddać Radzie Centralnej. Co więcej, pod koniec kwietnia siły niemieckie doprowadziły do rozwiązania Ukraińskiej Republiki Ludowej. W jej miejsce powstało nowe państwo, zwane nieoficjalnie Hetmanatem, na którego czele stanął były adiutant cara Mikołaja II generał Pawło Skoropadski.

Biali Rosjanie 

Hetman Pawło Skoropadski (w środku) pozuje do zdjęcia wraz ze swoimi oficerami. Źródło: Wikimedia commons/Domena publiczna

Panowanie wojskowego zaczęło zbliżać się ku końcowi jesienią 1918 roku, gdy utracił on poparcie niemieckie wskutek klęski państw centralnych i podpisania rozejmu kończącego I wojnę światową. W tym czasie dawni działacze Ukraińskiej Rady Centralnej powołali do życia Dyrektoriat Ukraińskiej Republiki Ludowej. 

– Jego przewodniczącym został Wołodymir Wynnyczenko, a Naczelnym Dowódcą Sił Zbrojnych Symon Petlura – mówił historyk na antenie Polskiego Radia. 

Symon Petlura. Niespełniona nadzieja Ukrainy

Nowemu ośrodkowi ukraińskiej władzy udało się zorganizować liczącą blisko 90 tysięcy żołnierzy armię, która ruszyła do Kijowa i bez większych problemów zajęła miasto. Wkrótce potem ponownie proklamowano powstanie Ukraińskiej Republiki Ludowej. Dyrektoriat długo nie cieszył się jednak sukcesem - już po kilku miesiącach został zmuszony do opuszczenia miasta przez Armię Czerwoną, wspartą przez probolszewickie, ukraińskie formacje ochotnicze. 

Ukraińcy nie zamierzali się jednak poddać. Latem 1919 roku rozpoczęli kontrofensywę, która szybko została jednak złamana przez nowego wroga - dowodzoną przez generała Antona Denikina Armię Ochotniczą Białych Rosjan. Wojskowy był zdecydowanym przeciwnikiem niepodległej Ukrainy, a na zajętych przez niego terenach ukraińskie szkoły i ośrodki kultury były niszczone, a inteligencja poddawana licznym represjom.

Po kilku tygodniach jego oddziały zostały jednak ostatecznie wyparte przez Armię Czerwoną, która wkrótce potem zaczęła instalować w ukraińskich miastach swoją aparaturę państwową. 

Zakończenie konfliktu i upadek URL

Pod koniec 1919 roku było już wiadomo, że wojna zbliżała się ku końcowi. Mimo to Dyrektoriat podjął ostatnią próbę odzyskania utraconych terenów i 21 kwietnia 1920 roku podpisał z przedstawicielami II Rzeczypospolitej tzw. umowę warszawską (w historiografii nazywana jest także sojuszem Piłsudski-Petlura). Polacy uznali wówczas niepodległość URL, a także zobowiązali się do udzielenia Ukraińcom pomocy wojskowej. W zamian za to uzyskali Galicję i większą część Wołynia.

Spotkanie Józefa Piłsudskiego i Symona Petlury w Kijowie latem 1920 roku. Źródło: Wikimedia commons/Domena publiczna

Ofensywa sprzymierzonych wojsk polsko-ukraińskich rozpoczęła się pod koniec kwietnia 1920 roku (wyprawa kijowska). Mimo początkowych sukcesów polskie siły zostały zmuszone do odwrotu przez Armię Czerwoną. Armia URL brała udział w obronie Polski przed bolszewickim najazdem w dobie bitwy warszawskiej. Jesienią 1920 roku armia URL - wspierana przez Polskę - prowadziła samodzielną kampanię przeciwko Armii Czerwonej, zakończyła się ona jednak klęską i wycofaniem się jej sił na terytorium II RP. 

Niestety, na skutek zmiany rządów polska dyplomacja odrzuciła koncepcję federacyjną Józefa Piłsudskiego. Na skutek bolszewickich nacisków, podczas rozmów pokojowych w Rydze, Ukrainę reprezentowała marionetkowa wobec Moskwy Ukraińska Socjalistyczna Republika Radziecka.

W efekcie URL przestała istnieć. Dyrektoriat udał się na emigrację, gdzie działał aż do 1991 roku. Wówczas Centrum Państwowe URL złożyło swoje upoważnienie na ręce pierwszego prezydenta niepodległej Ukrainy Łeonida Krawczuka, podkreślając tym samym, że współczesne państwo ukraińskie jest prawnym następcą URL.

jb