1000 lat temu, 14 sierpnia 1018 Bolesław Chrobry zdobył Kijów.

Po zakończeniu okresu kilkunastoletnich wojenny z Niemcami, prowadzonych wbrew sile państwa polskiego i możliwościom książęcej władzy, honorowy pokój w Budziszynie był niewątpliwym sukcesem. Bolesław Chrobry miał od tej pory zabezpieczać wschodnie rubieże cesarstwa.

W myśl tej misji oraz dla rozciągnięcia własnej władzy na wschód, a zwłaszcza po łupy Bolesław Chrobry ruszył w 1018 roku na Kijów. Złupił bogate miasto kupieckie, wygnał Jarosława Mądrego i osadził na tamtejszym tronie przychylnego mu Świętopełka, wreszcie wracając zajął Grody Czerwieńskie.

Zdobycze podzielił między drużynę, dwór i kosztowną politykę zagraniczną. Łupy były konieczne, aby machina wojenna Bolesława Chrobrego mogła dalej pracować i zabezpieczać granice. – Wyprawa na Kijów była próbą ratowania bilansu politycznego i gospodarczego. Napełniono książęcy skarbiec, przyłączono sporne Grody Czerwieńskie, ale z drugiej strony powstały przesłanki do następnych konfliktów na wschodniej granicy Polski – mówił na antenie Polskiego Radia prof. Henryk Samsonowicz.

Posłuchaj audycji o rządach i wojnach Bolesława Chrobrego.

10 lub 11 maja 1034 roku zmarł Mieszko II, król Polski w latach 1025–1031.

Mieszko był drugim synem Bolesława Chrobrego. Ojciec z niewiadomych przyczyn postanowił odprawić swojego pierworodnego Bezpryma i przygotowywać do przejęcia władzy środkowego syna - Mieszka.

Postawił na złego konia

Następca najpierw współrządził z ojcem jednocześnie ucząc się dyplomacji, sztuki wojennej i – co było rzadkością w tamtych czasach – pisania i czytania. Po jego śmierci w 1025 roku niemal natychmiast się koronował, korzystając z chaosu panującego w Niemczech. Mieszko prowadził aktywną politykę ingerując w sprawy swojego zachodniego sąsiada. Wspierał rebeliantów toczących wojnę z cesarzem Konradem wyprawiając się dwukrotnie do Saksonii.

Mieszko postawił na złego konia. Cesarz w odwecie zmontował koalicję, która napadła na Polskę. W efekcie od kraju odpadły wszystkie ziemie przyłączone przez Chrobrego. Porażki Mieszka spowodowały niezadowolenie w kraju.

- To było państwo nastawione na podbój, z niego żywiące swoje elity i czerpiące swoje siły – wyjaśniał prof. Wojciech Fałkowski w audycji Andrzeja Sowy z cyklu "Na historycznej wokandzie".

Król wykastrowany

Wybuchł bunt, na czele którego stanął starszy brat Mieszka - Bezprym. Król musiał zmierzyć się jednocześnie z zagrożeniem wewnętrznym i zewnętrznym. Nie miał wyjścia: musiał uciekać w jedyny możliwym kierunku. Prosto w paszczę lwa, na ziemie swojego wroga, księcia Czech.

Ten uwięził króla i w akcie zemsty za oślepienie ojca przez Chrobrego wykastrował polskiego króla.

- Dziwne jest nie to, że Mieszka wykastrowano, dziwne jest to, że nie upadł na duchu. Był już wtedy bardzo dojrzałym mężczyzną, który nie tylko jakoś to przeżył, ale udało mu się z niewoli czeskiej uciec, pozbyć się braci i odzyskać władzę – podkreślał prof. Marek Urbański w audycji Arkadiusza Ekierta z cyklu "Piękny i bestia".

Rycheza - pierwsza królowa Polski nie była heterą

W cieniu ojca

Odzyskaną władzą nie nacieszył się długo. Zmarł 11 maja 1034. Tradycyjnie uznaje się go za władcę o niewielkich zdolnościach. Profesor Tadeusz Rosłanowski, który w audycji Andrzeja Sowy z cyklu "Na historycznej wokandzie" wcielił się w rolę obrońcy Mieszka, zaproponował przy ocenie króla wzięcie pod uwagę również rządów jego ojca:

- Zamiary Chrobrego były właściwie karolińskie. On chciał stworzyć jedno, karolińskie mocarstwo zachodniosłowiańskie i tego musiał bronić Mieszko atakowany ze wszystkich stron - mówił historyk.

Jak odpierał ten argument prof. Wojciech Fałkowski? Posłuchaj audycji.

bm

961 lat temu, 21 marca 1063 roku, zmarła Rycheza, żona Mieszka II, pierwsza królowa Polski.

Rycheza pochodziła z najwyższych kręgów arystokracji niemieckiej. Była córką Matyldy, siostry cesarza Ottona III i palatyna reńskiego Ezzona. Ślub tej pary uważano za mezalians. Dlaczego? Posłuchaj audycji Hanny Marii Gizy z cyklu "Klub ludzi ciekawych wszystkiego".

Małżeństwo polityczne

Za podobny mezalians uważano małżeństwo krewnej cesarza z wnukiem pogańskiego księcia, Mieszkiem II. Ich związek miał być gwarantem postanowień zawartych na zjeździe w Merseburgu w 1013 roku, który kończył jeden z etapów konfliktu Polski z niemieckim Cesarstwem Rzymskim.

- Wojna między Bolesławem a Henrykiem, następcą Ottona III, była przede wszystkim wojną o zachowanie przez Chrobrego takiej pozycji, jaką mu proponował Otton (na zjeździe gnieźnieńskim - przyp. red.) - mówił dr Jerzy Pysiak w audycji Hanny Marii Gizy z cyklu "Klub ludzi ciekawych wszystkiego". - Małżeństwo księcia, wyznaczonego w ten sposób na następcę tronu, z Rychezą było potwierdzeniem związków z arystokracją Cesarstwa.

Królowa zdrajczyni?

W 1025 roku, kiedy jej mąż koronował się na króla Polski, ona założyła na skroń koronę królowej. Jako władczyni sprowadziła do Polski budowniczych i fundowała klasztory.

- Rycheza była importerem rozwoju kulturowego – wyjaśniał historyk.

Małżeństwo nie było udane. Mieszko zdradzał żonę z nałożnicą, o czym wspominają kronikarze. Sześć lat po koronacji, w 1031 roku państwo znalazło się w kryzysie. Po napaści niemieckiej i ruskiej na Polskę, po władzę sięgnął starszy syn Chrobrego – Bezprym. Mieszko II musiał uciekać do Czech, Rycheza wywiozła syna i insygnia władzy do Niemiec.

Ten fakt przyczynił się do tego, że królowa przez wieki była postrzegana jako osoba okrutna i przekupna, która zdradziła interes Polski. Czy tak było faktycznie? Czy współpracowała z Bezprymem? Posłuchaj audycji Hanny Marii Gizy.

Dbała o syna

W późniejszym okresie odegrała istotną rolę w odzyskaniu władzy przez jej syna, Kazimierza Odnowiciela.

- Trudno powiedzieć, czy była lojalna wobec Mieszka II. Wiadomo, że była lojalna wobec interesu dynastycznego, gdyż był to jej własny interes – wyjaśniał gość audycji. - Udało się jej dzięki kontaktom z Cesarstwem zapewnić pomoc zbrojną dla syna i odbudować prestiż monarchii piastowskiej.

Jak wiele monarchiń wczesnośredniowiecznych, które przeżyły swoich mężów, jesień życia Rycheza spędziła w klasztorze.

bm

9 marca 1009 roku wraz z kilkunastoma innymi misjonarzami męczeńską śmiercią z ręki brata księcia Jaćwingów zginął święty Brunon z Kwerfurtu. Niekiedy jako datę jego śmierci podaje się 14 lutego 1009 roku.

Przyjazd do Polski

Zawarcie pokoju pomiędzy Henrykiem II a Bolesławem Chrobrym w 1005 roku otworzyło Brunonowi drogę do Polski. Po przybyciu do Gniezna został ciepło przyjęty przez polskiego księcia. Od Bolesława Chrobrego dowiedział się również o śmierci z rąk pogan kilku benedyktynów w okolicach Międzyrzecza, wśród których znalazło się dwóch jego włoskich kolegów z Rawenny. Pod wpływem tego wydarzenia napisał "Żywot Pięciu Braci Męczenników".

Kolejna misja

Kolejnym terenem działalności Brunona były ziemie zamieszkałe przez plemię Pieczyngów na pograniczu Litwy i Rusi Kijowskiej. Momentami wyprawa była niebezpieczna, gdyż Pieczyngowie na pewien czas uwięzili duchownego. Benedyktyn zdołał ich jednak przekonać, że wraz misjonarzami przybył w dobrych zamiarach. Kapłan świadomy tego, że w końcu będzie musiał opuścić tereny niepozostające pod żadną kościelną jurysdykcją, zdecydował się na wyświęcenie na biskupa jednego spośród towarzyszących mu zakonników. Misja obfitowała nie tylko w sukcesy natury religijnej - Brunonowi udało się także doprowadzić do zawarcia porozumienia pomiędzy Pieczyngami a księciem Rusi Włodzimierzem.

Zakonnik wrócił do Polski w 1007 roku. Z jej terenu kierował misjami w Prusach. W księciu Bolesławie Chrobrym znalazł sobie przyjaciela, z którym podzielał poglądy polityczne i religijne.

List do Henryka II

W 1007 roku zanosiło się na kolejną wojnę z Niemcami. Król Henryk II sprzymierzył się z pogańskim plemieniem Luciców przeciwko Polsce. Kolejna wojna mogła uniemożliwić prowadzenie działalności misyjnej. Brunon postanowił odwieść swojego króla Niemiec od wszczynania kolejnego konfliktu. W tym celu napisał do niego list.

- Henryk II był zwolennikiem ekspansji na wschód. Swoje koncepcje planował wcielić w życie - powiedział prof. Grzegorz Myśliwski w audycji "Wojny Bolesława Chrobrego".

Na początku wiadomości zakonnik przypomniał o swoich misyjnych sukcesach w Siedmiogrodzie i wśród Pieczyngów. Scharakteryzował również politykę Chrobrego, wykazując, że jest zupełnie inna od tej prowadzonej przez Henryka II. O Bolesławie pisał, że "kocha go jak duszę swoją i więcej niż swoje życie".

Brunon podkreślił swoje przywiązanie do króla, prosząc go zachowanie przyjaznych stosunków pomiędzy Niemcami a Polską. Wyraźnie zastrzegł jednak, że jako duchowny "Ewangelię głosi nie z jego mandatu, ale z ramienia św. Piotra". Otwarcie zganił Henryka II za zawarcie sojuszu z poganami przeciwko Polsce, który uznał "niegodnym chrześcijańskiego władcy". Niemieckiego władcę pytał: "czy nie uważasz tego za grzech, gdy chrześcijanina zabija się na ofiarę pod chorągwią demonów? (…) Jeśli chcesz mieć rycerza, trzymaj z Chrobrym". 

Henryk II, gdy otrzymał ten list, rozgniewał się i żałował, że nie może wtrącić Brunona do więzienia. Krótko potem skierował wojska w kierunku Polski.

O wielkiej wyprawie króla Niemiec Henryka II na Polskę w 1007 roku posłuchasz w audycji "Wojny Bolesława Chrobrego".

Przeczytaj pierwsze polskie tłumaczenie listu św.Brunona z Kwerfurtu do Henryka II na stronach Biblioteki Cyfrowej Polona.

Męczeńska śmierć

Brunon na przełomie 1008/1009 roku wyruszył z wyprawą misyjną do Jaćwingów na pogranicze prusko-litewskie. Zdołał nawrócić miejscowego księcia z jego świtą. Jednak kilka dni później, 9 marca 1009 roku, poniósł śmierć z ręki jego brata.

Brunon został kanonizowany kilkanaście lat po śmierci. Jednak, w przeciwieństwie do św. Wojciecha, nie rozwinął się jego kult. Postać była praktycznie zapomniana aż do XIX wieku, kiedy odkryto "List do króla Henryka II" oraz dzieła hagiograficzne pióra Brunona.

Brunon przyszedł na świat w 974 roku w Kwerfurcie w rodzinie bogatego niemieckiego grafa. W wieku około 11 lat został wysłany do szkoły w Magdeburgu, w której wcześniej kształcił się św. Wojciech - czeski biskup, który wysłany z misją przez polskiego księcia Bolesława Chrobrego poniósł męczeńską śmierć w Prusach.

W czasach młodości Brunona Magdeburg był stolicą arcybiskupstwa. Przyszły święty był świadkiem rozwoju tego miasta. Z żywym zainteresowaniem obserwował styl życia wyższego duchowieństwa, okazałe dworskie i kościelne uroczystości oraz przyjazdy najwyższych dostojników państwowych. Przyglądał się również sądom, w których osobiście uczestniczył król Otton III. W szkole, pod czujnym okiem nauczycieli, prędko opanował łacinę, teologię i retorykę. Spośród uczniów wyróżniał się zdolnościami literackimi. W szkole zaprzyjaźnił się ze swoim dalekim krewniakiem Thietmarem – późniejszym autorem słynnej kroniki.

Początek kariery duchownego

W 995 roku, a więc zaledwie rok po ukończeniu szkoły, został powołany na dwór królewski w charakterze kapelana. Przebywając na dworze, nawiązał bliskie kontakty z Ottonem III. Szybko okazało się, że władca i ksiądz podzielają podobne poglądy na temat polityki i religii - oboje byli orędownikami idei chrześcijańskiego uniwersalizmu, w którym widzieli podwalinę do budowy Świętego Cesarstwa Rzymskiego.

- To miało być cesarstwo rzymskie, ale takie, do którego należałyby na równych prawach Słowiańszczyzna, Włochy z Rzymem oraz Galia - wyjaśnił profesor Grzegorz Myśliwski w audycji "Otton III - na historycznej wokandzie".

Na czym dokładnie polegała ta idea? Posłuchaj audycji "Na historycznej wokandzie".

W 996 roku wraz z Ottonem odbył swoją podróż do Rzymu. Brunon uczestniczył tam w koronacji swojego protektora na cesarza, której dokonał papież Sylwester II. Podczas uroczystości do kapłana dotarła wieść o tragicznej śmierci św. Wojciecha.

Zakonnik

Śmierć św. Wojciecha wywarła na Brunonie tak wielkie wrażenie, że zdecydował się zrezygnować z funkcji dworskiego kapelana. W 998 roku wstąpił do klasztoru benedyktynów św. Bonifacego i św. Aleksego na Awentynie w Rzymie, w którym wcześniej przebywał św. Wojciech. W klasztorze przyjął zakonne imię Bonifacy (czasem w historiografii występuje właśnie pod tym imieniem lub jako Brunon Bonifacy). W zakonie poznał Romualda - twórcę benedyktyńskiej reguły pustelniczej i późniejszego świętego. Pod jego wpływem Brunon postanowił spróbować życia jako eremita. W kolejnych latach Brunon doświadczał pustelniczego życia w Pirenejach, Katalonii, w słynnym klasztorze na Monte Cassino, aż w końcu osiadł w Pereum koło Rawenny. Właśnie tam dojrzała w nim myśl o zostaniu misjonarzem wśród pogan.

W 1001 roku na dworze cesarskim Ottona III w Rawennie zjawiło się polskie poselstwo z prośbą o przysłanie mnichów do eremu w Wielkopolsce, który docelowo miał stać się szkołą polskich misjonarzy. Sprawa założenia takiej placówki została omówiona podczas zjazdu gnieźnieńskiego w 1000 roku pomiędzy polskim księciem Bolesławem Chrobrym a cesarzem Ottonem III.

Co jeszcze zostało postanowione na zjeździe gnieźnieńskim? Posłuchaj audycji "Królowie i książęta polscy".

Na misjonarzy wytypowano mnichów Benedykta i Jana – przyjaciół Brunona. Jego samego wyznaczono na kierownika tej misji w randze biskupa. Benedykt i Jan wyruszyli w podróż do Polski pod koniec 1001 roku, kiedy Brunon z niewyjaśnionych do dziś powodów został w Rawennie.

Wyprawa na Węgry

Na początku 1002 roku zmarł protektor Brunona – cesarz Otton III. Jego następca – król Henryk II - jeszcze w tym samym roku zaczął prowadzić wojnę z Polską. W takich warunkach król niechętnie spoglądał na misyjne plany benedyktyna.

- Te wojny polsko-niemieckie, które weszły w skład polskiej świadomości historycznej, były wycieńczające i w gruncie rzeczy niepotrzebne - ocenił prof. Grzegorz Myśliwski w audycji "Bolesław Chrobry - na historycznej wokandzie".

Zakonnik, w pełni zdając sobie sprawę z pozycji Henryka II w Europie, udał się na Węgry. Taki kierunek obrał nieprzypadkowo - władzę w tym państwie sprawował szwagier Henryka - Stefan I.

- Stefan I dokonał w tym czasie potężnych przeobrażeń swojego państwa, umacniając pozycję Węgier w Europie - dodał dr Paweł Żmudzki w audycji "Bolesław Chrobry - na historycznej wokandzie".

Znajdując się pod nadzorem Stefana I, Brunon rozpoczął misję ewangelizacyjną w Siedmiogrodzie. Jego sukcesy w nawracaniu pogan na chrześcijaństwo pozwoliły pozyskać przychylność króla Niemiec i Węgier. Ostatecznie w 1004 roku, Henryk II wyraził zgodę na wyświęcenie Brunona na biskupa. Krótko po tym, Brunon napisał swoje pierwsze dzieło literackie - przeznaczony dla kleru hagiograficzny "Żywot świętego Wojciecha".

seb

Źródła: Archiwum Polskiego Radia, ks. prof. Józef Swastek, Święty Brunon z Kwerfurtu [w:] Polscy święci, wyd. 1986, Warren H. Caroll, Historia chrześcijaństwa, t. II: Budowanie chrześcijaństwa, wyd. 2010.

Oficjalnym powodem, dla którego cesarz Otton III zdecydował się na podróż do Gniezna, była pielgrzymka do grobu zabitego przez Prusów trzy lata wcześniej św. Wojciecha. Już sam ten fakt nadawał spotkaniu władców niespotykaną rangę.

- To, że cesarz wyruszył poza granice swojego państwa inaczej, niż na czele wojsk, było wówczas ewenementem - wyjaśniał prof. Przemysław Urbańczyk w audycji Agnieszki Kamińskiej z cyklu "Nos Kleopatry".

Bolesław wykorzystał nadarzającą się okazję. Przywitał w Gnieźnie Ottona III z rozmachem, mającym ukazać potęgę młodego państwa. Spotkanie władców rozpoczęło się 1024 lata temu, 7 marca 1000 roku.

Filar paneuropejskiego państwa

Wedle najbardziej rozpowszechnionej hipotezy pielgrzymka była raczej pretekstem niż powodem podróży cesarza do Gniezna. Otton chciał pozyskać ambitnego księcia dla swojej koncepcji cesarstwa uniwersalistycznego w Europie. Wizja zakładała stworzenie paneuropejskiego państwa, zjednoczonego pod berłem cesarskim, a podzielonego na cztery równorzędne królestwa. Jednym z nich panować miał właśnie Bolesław Chrobry.

Otton III i marzenia o zjednoczonej Europie

- Kraj zagubiony w puszczach, kraj położony na peryferiach, w oddali od wszystkich ważniejszych dróg przebiegających przez Europę, kraj nikomu nieznany w gruncie rzeczy, stał się nagle równorzędny z najbardziej czcigodnymi, antycznymi organizacjami państwowymi: z Italią, z Galią czy z Germanią - mówił prof. Stanisław Trawkowski, gość audycji Elizy Bojarskiej z cyklu "Królowie i książęta polscy".

A może chodziło o dynastię?

- Pamiętajmy, że w owym czasie było dwóch cesarzy: nad Bosforem, w Konstantynopolu, urzędował cesarz bizantyjski Bazyli II. Cesarstwo wschodnie było bezpośrednim kontynuatorem tradycji Imperium Rzymskiego. Cesarzy niemieckich, czy raczej frankijskich, nie darzono tam takim szacunkiem – wyjaśniał prof. Urbańczyk.

Otton, poprzez matkę Teofano, był skoligacony z bizantyjskim dworem. Jedna z hipotez dotyczących znaczenia zjazdu gnieźnieńskiego dotyczy planów połączenia małżeństwem Ottona i bizantyjskiej księżniczki. Takie połączenie dwóch dynastii mogłoby oznaczać przywrócenie Imperium Rzymskiego.

- Otton musiał pokazać, że jego władza jest silna. Mógł to uczynić poprzez zademonstrowanie swoich wpływów w pasie ziem oddzielających oba cesarstwa, który biegł od Bałkanów, przez Węgry i Czechy, aż po państwo Chrobrego. Była to geopolityczna "ziemia niczyja", o którą konkurowały oba cesarstwa – podkreślał prof. Przemysław Urbańczyk. – Otton bardzo zręcznie zjednał sobie władców Polski, Węgier, Czech i Wenecji. Otoczył swoje władztwo kordonem aliantów.

Gra w kości Wojciecha

Innym powodem pielgrzymki Ottona mogło być pozyskanie ciała św. Wojciecha. Męczennik był wcześniej biskupem Pragi i mentorem młodego Ottona. Cesarz miał dwa powody, by starać się o pozyskanie ciała świętego. Po pierwsze Wojciech był mentorem młodego cesarza. Drugi powód był związany ze specyfiką wczesnośredniowiecznej polityki.

Święty Wojciech zabity przez Prusów

- Podejrzewam, że Otton chciał wywieźć całe ciało Wojciecha. Bliskość doczesnych szczątków świętego – człowieka, który według średniowiecznej mentalności mógł uzyskać wyjednać władcy łaski u Boga – zwiększała prestiż panującego – podkreślał prof. Przemysław Urbańczyk.  – O tych zamiarach świadczy fakt, że Otton wyruszając z Rzymu na zjazd, ufundował na Wyspie Tybrowej sanktuarium św. Wojciecha.

Okazja, której wykorzystaniu sprzeciwił się los

Chrobry wykazał się niemałym zmysłem politycznym. Pierwszym przejawem jego geniuszu było wykupienie zwłok świętego. Władca uzyskał w ten sposób nie tylko sposobność do spotkania z cesarzem. Złożenie doczesnych szczątków jedynego ówczesnego męczennika w Gnieźnie otwierało drogę do utworzenia tam metropolii, co pieczętowało uniezależnienie kościoła polskiego od hierarchów niemieckich, a co za tym idzie – niezależność całego państwa.

- Żeby wyjaśnić, jaki był to ewenement w ówczesnej polityce, trzeba podkreślić, że Czesi, którzy w roku tysięcznym byli chrześcijanami od prawie stu lat, na arcybiskupstwo musieli czekać jeszcze ponad wiek – podkreślał prof. Urbańczyk.

Bolesław otrzymał również kopię włóczni św. Maurycego, czyli broni, którą miał być przebity bok Jezusa. Otton symbolicznie wyraził też zgodę na koronację słowiańskiego księcia, zakładając mu cesarski diadem na głowę. Koronacja odbyła się dopiero 25 lat później, kiedy to Bolesław wykorzystał zamęt panujący w cesarstwie i uzyskał zgodę papiestwa na nałożenie korony.

Realizację uniwersalistycznej koncepcji przerwała śmierć Ottona III w 1002 roku. Stosunki między Bolesławem a następcą cesarza, Henrykiem II, nie układały się już tak pomyślnie, jak w czasach zjazdu gnieźnieńskiego. Chrobry prowadził z nim długoletnie wojny i dopiero po śmierci oponenta mógł pozwolić sobie na koronację.

Następna oficjalna wizyta głowy państwa niemieckiego w Polsce miała miejsce dopiero 1000 lat później, gdy w 1990 roku do Polski przyjechał prezydent Richard von Weizsäcker. Od 1997 roku w Gnieźnie odbywają się zjazdy nawiązujące tradycją do spotkania monarchów sprzed millenium. Mają one na celu stworzenie platformy dialogu dla przedstawicieli różnych światopoglądów.

bm