Leszek Długosz i opowieści z Piwnicy pod Baranami

Jaki był Piotr Skrzynecki? On sam niechętnie opowiadał o sobie – wolał mówić o Piwnicy, o tworzących ją ludziach. – Kabaret kabaretem, ale tam się dzieje dużo innych rzeczy: impreza towarzyska, bale, nie bale – opowiadał w jednej z radiowych audycji, podkreślając wspólnotowy charakter zjawiska zwanego Piwnicą pod Baranami. 

Jak to się jednak wszystko zaczęło?

Piwnica z węglem i kartoflami

Tadeusz Kwinta: w Piwnicy pod Baranami bawiliśmy się słowem

– Przyjechałem do Krakowa dzięki Nowej Hucie, tam zacząłem pracować jako instruktor teatralny –  wspominał Piotr Skrzynecki w jednym z radiowych wywiadów. Przygoda krakowskich studentów szkół artystycznych z Piwnicą zaczęła się tak naprawdę już w 1955 roku, gdy – jak to określiła "mama piwniczna" Hanna Olczak-Mortkowiczowa – wleźli pewnego dnia do tego brudnego, pełnego węgla i kartofli pomieszczenia.

– Byłem historykiem sztuki, mnóstwo było fantastycznych ludzi, którzy założyli sobie takie zgromadzenie piwniczne – opowiadał Skrzynecki, który całe swoje życie nierozłącznie związał z Piwnicą. W rozmowie z Polskim Radiem zastrzegał się jednak skromnie: – Jestem jednym z jej elementów, niezbyt ważnych. I wspominał swoich przyjaciół, którzy wraz z nim tworzyli ten fenomen w polskiej kulturze 2 połowy XX wieku.

A byli to tacy artyści, jak Ewa Demarczyk, Zygmunt Konieczny, Leszek Długosz, Stanisław Radwan, Krystyna Zachwatowicz, Krzysztof Litwin, Anna Szałapak, Halina Wyrodek, Zbigniew Preisner, Jan Kanty Pawluśkiewicz, Ola Maurer, Marek Grechuta, Jacek Wójcicki, Grzegorz Turnau, Beata Rybotycka czy Tadeusz Kwinta.    

– Grupa młodych ludzi, plastyków, historyków sztuki, studentów prawa, całe to towarzystwo wesołe, pełne fantazji i potrzeb twórczych, szukało miejsca, żeby na przekór czasom, w których żyliśmy – szarości, prymitywu i beznadziei - jakoś jednak próbować cieszyć się, wyrażać siebie, tworzyć – wspominał Tadeusz Kwinta, aktor scen krakowskich od początku związany z Piwnicą.

A początki te, jeśli chodzi o warunki lokalowe, były "piwniczne". – Trzeba było wyrzucić węgiel i śmieci. Nie było jeszcze światła, normalnej podłogi. Światło dawał kominek i świeczki, które się przyklejało do ścian - opowiadał.

***

Czytaj także:

• "Był powietrzem Krakowa". Jan Nowicki o Piotrze Skrzyneckim
•  Rozmowa z Moniką Wąs, autorką książki "Skrzynecki. Demiurg i wizjoner"

***

Ostatni przedstawiciel bohemy

"W Piwnicy gra się i śpiewa wszystko. Od Ronsarda i Camusa po falsyfikat listu Picassa wysłanego w sprawie Szarotki do Słonimskiego" pisał w "Dzienniku polskim" Ryszard Teadling z okazji 10-lecia kabaretu. Program, niekiedy przypominający rewię, składał się z krótkich musicali i utworów muzycznych przeplatanych tekstem. Niepowtarzalny styl wykonywanych przez artystów piosenek stworzył kompozytor Zbigniew Konieczny. Skrzynecki, przygotowując ich teksty, sięgał po dotyczące rozmaitych tematów literackie dokonania polskich i zagranicznych twórców. 

– O Piotrze Skrzyneckim mówiono, że jest ostatnim Cyganem, ostatnim przedstawicielem bohemy. Chciał uciec od rzeczywistości – wspominał kompozytor Zbigniew Raj. – Zawsze mówił, że nigdy nie chciał mieć żadnych poglądów, nie chciał mieć niczego na własność, nie chciał być związany z niczym w sposób formalny. Piwnica miała być jego azylem od rzeczywistości.

Nieodzownym elementem stały się zabawne monologi, które przed każdym z występów wygłaszał przed publicznością Skrzynecki. Obdarzony oryginalnym poczuciem humoru, potrafił błyskawicznie ułożyć celną ripostę. 

– Piwnica uczyła podstawowych cnót estradowych, przede wszystkim umiejętności oceny własnych możliwości i znalezienia własnego miejsca w zespole. Spędzałem całe wieczory i noce w towarzystwie nierzadko kontrowersyjnych kolegów – opowiadał Grzegorz Turnau.

Enklawa wolności

Nie wszystkim podobały się jednak – by przywołać określenia pewnego krakowskiego urzędnika z lat 60. XX wieku. – "formy organizacyjne środowiska”, "szeroka działalność klubowa" czy, o zgrozo, "cały ten program bufetowo-konsumpcyjny”. Cenzorzy nie byli zachwyceni. – Tam na papierze to wszystko świetnie, a potem się wszyscy śmieją nie z was, ale z nas – mówili podirytowani piwniczanom (być może swoją bezradnością wobec cudownie groteskowych tekstów). Tę ich złość zapamiętała Irena Szaszkiewiczowa, legenda Piwnicy pod Baranami, słynna bohaterka komiksu w "Przekroju" tworzonego przez Piotra Skrzyneckiego i Kazimierza Wiśniaka.

Piwnica była kilkakrotnie zamykana z polecenia władz. Scena najdłuższą przerwę w funkcjonowaniu odnotowała w czasie stanu wojennego.

– To była enklawa nie tylko wolności artystycznej, ale też politycznej i wolności sumienia. Tam mówiło się rzeczy i dotykało spraw, o których nikt inny nie mówił i nie dało się gdzie indziej przeczytać, wysłuchać ani zobaczyć – mówił reżyser Janusz Kowalczyk.

26 maja 1956 roku w Krakowie został założony kabaret Piwnica pod Baranami.

Pierwotnie podziemia pałacu Potockich, zwanych później Piwnicą pod Baranami, miały zostać przeznaczone na miejsce spotkań studentów różnych krakowskich uczelni. Jednak jeden z nich - student historii sztuki Piotr Skrzynecki - postanowił zorganizować w tym miejscu kabaret. Posiadał już w tym zakresie pewne doświadczenie - przez pewien czas pracował jako instruktor prowadzący zajęcia kulturalne dla robotników z podkrakowskiej Nowej Huty. Charyzma Skrzyneckiego sprawiła, że w krótkim czasie udało się skompletować zespół złożony z utalentowanych artystów.

Piwnica pod Baranami pierwotnie miała być tylko studenckim kabaretem. Nikt, łącznie z twórcą, nie spodziewał się tego, że scena odniesie spory sukces. W latach 60. i 70. kabaret był jednak wyjątkowy w skali kraju.

- Oszalałem, kiedy po raz pierwszy zobaczyłem Piwnicę pod Baranami. Zdała mi się nieprawdopodobną feerią rozmaitych stylów artystycznych. To był bardzo kolorowy świat niesamowitej estetyki, która bombardowała oczy i porywała duszę – mówił wieloletni współpracownik kabaretu, reżyser Janusz Kowalczyk.

Program, niekiedy przypominający rewię, składał się z krótkich musicali i utworów muzycznych przeplatanych tekstem. Niepowtarzalny styl wykonywanych przez artystów piosenek stworzył kompozytor Zbigniew Konieczny. Skrzynecki, przygotowując ich teksty, sięgał po dotyczące rozmaitych tematów literackie dokonania polskich i zagranicznych twórców. Z czasem Piwnica pod Baranami stała się miejscem, w którym rozkwitał polski jazz.

- O Piotrze Skrzyneckim mówiono, że jest ostatnim Cyganem, ostatnim przedstawicielem bohemy. Chciał uciec od rzeczywistości - wspominał kompozytor Zbigniew Raj. - Zawsze mówił, że nigdy nie chciał mieć żadnych poglądów, nie chciał mieć niczego na własność, nie chciał być związany z niczym w sposób formalny. Piwnica miała być jego azylem od rzeczywistości.

Nieodzownym elementem stały się zabawne monologi, które przed każdym z występów wygłaszał przed publicznością Skrzynecki. Obdarzony oryginalnym poczuciem humoru, potrafił błyskawicznie ułożyć celną ripostę. Przez dekady ze sceną związały się wybitne osobistości m.in. Ewa Demarczyk, Wiesław Dymny, Marek Grechuta, Anna Szałapak, Grzegorz Turnau czy kompozytorzy: Krzysztof Penderecki, Zbigniew Preisner, Zbigniew Raj i Jan Kanty Pawluśkiewicz.

- Piwnica uczyła podstawowych cnót estradowych, przede wszystkim umiejętności oceny własnych możliwości i znalezienia własnego miejsca w zespole. Spędzałem całe wieczory i noce w towarzystwie nierzadko kontrowersyjnych kolegów – wspominał Grzegorz Turnau.

 

Działalność niezależnej grupy nie spodobała się władzom. Urzędnicy na polecenie władz kilka razy zamykali kabaret. Scena najdłuższą przerwę w funkcjonowaniu odnotowała w czasie stanu wojennego.

- To była enklawa nie tylko wolności artystycznej, ale też politycznej i wolności sumienia. Tam mówiło się rzeczy i dotykało spraw, o których nikt inny nie mówił i nie dało się gdzie indziej przeczytać, wysłuchać ani zobaczyć - dodał Janusz Kowalczyk.

W latach 90. Piotr Skrzynecki zniknął z artystycznego krajobrazu Krakowa. Zmarł 27 kwietnia 1997 roku. Po jego śmierci artyści zdecydowali o kontynuowaniu działalności kabaretu.

seb

"Czarny anioł" Reportaż o Ewie Demarczyk

Zygmunt i Ewa

Obok Piotra Skrzyneckiego i Wiesława Dymnego był sprawcą artystycznego sukcesu Piwnicy pod Baranami. To m.in. dzięki niemu kabaret stał się legendą, to on odkrył talent Ewy Demarczyk i wspólnie z nią stworzył zupełnie nową wartość w polskiej piosence. Współpracowali od 1962 roku.

Wszystko zaczęło się, gdy kompozytor szukał ekspresyjnie śpiewającej artystki. Brakowało takiej w Piwnicy pod Baranami. – Kiedy zobaczyłem Ewę Demarczyk, wiedziałem, że to jest to – wspominał Zygmunt Konieczny w 2015 roku w rozmowie z Piotrem Metzem. – Pierwszym występem zrobiła wielką furorę, ale potem się wahała, czy przyjść do Piwnicy, bo twierdziła, że każemy jej mocno krzyczeć, a ona nie bardzo miała na to ochotę. Wreszcie przekonaliśmy ją z Piotrem Skrzyneckim i została w Piwnicy pod Baranami – opowiadał.

Piwnica pod Baranami. "Enklawa wolności, kuźnia estradowych cnót"

Na scenie, na ekranie, na antenie

Urodził się 3 stycznia 1937 roku w Krakowie. W latach 1956-1962 uczył się kompozycji u Stanisława Wiechowicza w Państwowej Wyższej Szkole Muzycznej w Krakowie. Debiutował jeszcze w czasie studiów - w 1959 roku w Piwnicy pod Baranami, gdzie trafił za pośrednictwem kolegi z uczelni Mieczysława Święcickiego. W tym samym roku zaczął pisać muzykę dla teatru. W 1963 roku związał się ze Starym Teatrem w Krakowie, dla którego stworzył wiele partytur, m.in. do "Nocy listopadowej" w reżyserii Andrzeja Wajdy (1977).

W Piwnicy pod Baranami największą sławę zyskały śpiewane przez Ewę Demarczyk piosenki z tekstami wybitnych poetów, takie jak "Czarne anioły" (sł. Wiesław Dymny), "Grande valse brillant" i "Tomaszów" (sł. Julian Tuwim), "Groszki i róże" (sł. Julian Kacper i Henryk Rostworowski), "Karuzela z madonnami" (sł. Miron Białoszewski) czy "Wiersze wojenne" (sł. Krzysztof Kamil Baczyński).

"Szepty i krzyki". Słuchowisko na podstawie Bergmana

Zygmunt Konieczny skomponował także muzykę do ponad stu filmów fabularnych, telewizyjnych i krótkometrażowych. Współpracował z Wojciechem Marczewskim, któremu napisał ścieżkę dźwiękową m.in. do "Ucieczki z kina Wolność", z Andrzejem Wajdą ("Biesy"), Tadeuszem Konwickim (m.in. "Dolina Issy", "Lawa"), Stanisławem Różewiczem ("Opadły liście z drzew", "Śmieszny staruszek") i Janem Jakubem Kolskim (m.in. "Historia kina w Popielawach", "Pornografia", "Jasminum").

Kompozytor pisze również dla Teatru Polskiego Radia. W 2016 roku miała miejsce premiera słuchowiska według scenariusza Ingmara Bergmana "Szepty i krzyki", w którym możemy usłyszeć muzykę stworzoną przez Zygmunta Koniecznego.