Stanisław Broniewski pseudonim Stefan Orsza, ekonomista, harcmistrz, podporucznik AK, naczelnik Szarych Szeregów urodził się 29 grudnia 1915.

Harcerz z powołania

W 1928 roku wstąpił do 3. Warszawskiej Drużyny Harcerzy im. Księcia Józefa Poniatowskiego. Po zdaniu matury przeniósł się do Poznania, gdzie rozpoczął studia ekonomiczne na uniwersytecie. Aktywnie uczestniczył w życiu Wielkopolskiej Chorągwi Harcerzy. Był członkiem Akademickiego Koła Harcerskiego im. Heliodora Święcickiego. W tym środowisku poznał Floriana Marciniaka, później pierwszego naczelnika Szarych Szeregów.

Stanisław Broniewski zdał egzamin magisterski w 1938 roku i ponownie przeniósł się do Warszawy. Podjął pracę najpierw w Banku Rolnym, a od 1 stycznia 1939 w Biurze Ekonomicznym Prezesa Rady Ministrów.

W związku z pisaniem pracy doktorskiej zawiesił swoją działalność harcerską. Jednak 27 sierpnia 1939 stawił się na alarmowej zbiórce Warszawskiej Chorągwi Harcerzy w Parku Agrykola. Zgłosił się do służby w Pogotowiu Harcerzy i został wyznaczony na komendanta służby nocnej.

Pierwsze zadanie w warunkach konspiracji

Praca zawodowa spowodowała, że musiał opuścić posterunek i razem z pracownikami ministerstwa ewakuować się z Warszawy. Dotarł do Kiwerc pod Łuckiem. Jego przełożony opuścił kraj, ale Broniewski postanowił wrócić do Warszawy.

W październiku 1939 roku w odwiedziny do rodziny Broniewskiego przyszedł Florian Marciniak, który pełnił już funkcję naczelnika Szarych Szeregów. Broniewski przyjął od niego pierwsze zadanie, a po jego wykonaniu zaczął organizować pracę swojej macierzystej 3. Warszawskiej Drużyny Harcerzy w warunkach konspiracyjnych. Przyjął pseudonim "Stefan Orsza".

"Stefan Orsza”

W konspiracyjnej służbie pełnił funkcję komendanta Okręgu Północ Chorągwi Warszawskiej, potem komendanta Okręgu Południe Chorągwi Warszawskiej, od lutego 1943 roku komendanta Grup Szturmowych. Dowodził słynną akcją pod Arsenałem, w trakcie której odbito Janka Bytnara.

Po aresztowaniu Floriana Marciniaka, 6 maja 1943 roku, objął funkcję naczelnika Szarych Szeregów. Używał wtedy pseudonimów "Witold" i "K. Krzemień".

W czasie pełnienia przez Broniewskiego najważniejszej funkcji, Grupy Szturmowe dokonały spektakularnych akcji, m.in. odbicia więźniów pod Celestynowem, zamachów na Franza Kutscherę i Franza Bürckla w Warszawie oraz na Wilhelma Koppego w Krakowie. Dokonywali tego najstarsi harcerze, członkowie Grup Szturmowych, z których z czasem uformowano bataliony "Zośka" i "Parasol", oddane pod komendę Kedywu AK.

W konspiracyjnej, harcerskiej pracy Stanisław Broniewski duży nacisk kładł na realizację programu "Dziś. Jutro. Pojutrze". Twierdził, że: "Celem harcerstwa nie była ilość namalowanych na murze kotwic czy zabitych Niemców. Walka o dusze, praca wychowawcza, budowanie człowieka i ludzi - to było sedno sprawy i istotna przyczyna tego, czym stało się harcerstwo w życiu polskim przez lata wojny".

W trakcie Powstania Warszawskiego znalazł się najpierw na Woli, a potem w Śródmieściu. Starał się wspierać działania swoich podopiecznych, w wielu wypadkach służył radą i pomocą. Szczególnie obserwował działania Zawiszaków. Bardzo przeżywał straty, jakie poniosło harcerstwo w trakcie powstania. Po jego zakończeniu podzielił los setek uczestników zrywu i trafił do obozu jenieckiego w Bergen-Belsen. Wolność odzyskał dopiero 28 kwietnia 1945 roku.

Nie zdecydował się na emigrację

Po uwolnieniu organizował drużyny harcerskie wśród młodych ludzi wysiedlonych do Niemiec. W czasie objazdu obozów w Niemczech i Wielkiej Brytanii uległ wypadkowi samochodowemu. W okresie rekonwalescencji znalazł się w Londynie.

Życie emigracyjne nie było jednak dla niego. Zdawał sobie doskonale sprawę z sytuacji, jaka panowała w kraju oraz z tego, co mogło go spotkać po powrocie. Zagrożenie było tym większe, że w czasie powstania Broniewski ujawnił pełnioną w konspiracji funkcję. Jednak za wszelką cenę chciał wrócić do kraju.

Broniewski tak zapamiętał swoją ostatnią rozmowę z Tadeuszem Borem-Komorowskim: "Rozmowa była trudna. Jej istotna treść brzmiała: Generał: ››Pan jedzie do kraju‹‹, ja: ››Tak jest‹‹, G: ››A więc pójdzie pan do konspiracji? ‹‹, ja: ››Nie, panie generale‹‹, G: ››To znaczy, że będzie pan współpracował‹‹, ja: ››Nie, panie generale‹‹. G: ››Nie rozumiem – no to co? ‹‹, ja: ››Ja tam będę‹‹".

Do Polski powrócił w 1946 roku. Szczęśliwie uniknął aresztowania, choć niewątpliwie był obiektem zainteresowania Urzędu Bezpieczeństwa. Ponownie wstąpił do harcerskiej służby, pracował w Komisji Historycznej Naczelnictwa ZHP. Jego aktywność trwała bardzo krótko. Nie chciał należeć do harcerstwa, które z wyznawanymi przez niego ideami miały niewiele wspólnego.

Powrócił do harcerstwa na chwilę - w czasie odwilży popaździernikowej – razem z Aleksandrem Kamińskim, Józefem Grzesiakiem, Janem Rossmanem oraz Tadeuszem Strumiłłą. Wtedy zgodził się wejść do Naczelnej Rady Harcerskiej.

Zawsze wierny, w służbie ojczyźnie

Broniewski zawsze był wierny swoim zasadom. Służbę dla Polski pełnił na polu pracy zawodowej, pracował na kierowniczych stanowiskach w Centralnym Urzędzie Planowania i Instytucie Urbanistyki i Architektury. Do tego samego przekonywał swoich podkomendnych z Szarych Szeregów. Cały czas czuł się za nich odpowiedzialny i namawiał ich, żeby się kształcili i rozwijali zawodowo.

"Orsza” obronił pracę doktorską, ale nigdy nie porzucił marzeń o odbudowaniu prawdziwego harcerstwa. W latach 80. życzliwie obserwował Kręgi Instruktorów Harcerskich im. Andrzeja Małkowskiego oraz Niezależny Ruch Harcerski. Zachęcał do zjednoczenia przywódców Związku Harcerstwa Polskiego i Związku Harcerstwa Rzeczypospolitej.

W 1989 roku został przewodniczącym Krajowego Komitetu Odrodzenia ZHP oraz Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa. W Radzie podjął szereg działań związanych ze sprawą katyńską. Wielokrotnie odwiedzał miejsca sowieckich zbrodni na polskich oficerach. Pełnił funkcję honorowego przewodniczącego Stowarzyszenia Szarych Szeregów.

Stanisław Broniewski "Orsza" zmarł w wieku 85 lat, 30 grudnia 2000 roku. Pochowany został na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie. Pozostawił po sobie ponad 200 prac na tematy ekonomiczne i urbanistyczne oraz ponad 300 prac o harcerstwie w czasie II wojny światowej. Do jego najważniejszych książek należą: "Całym życiem" i "Akcja pod Arsenałem".

mk

Między młotem a kowadłem

Sukcesy Armii Czerwonej na froncie wschodnim i jej zbliżanie się do granic Polski, zerwanie stosunków dyplomatycznych z rządem polskim w Londynie po ujawnieniu przez Niemców zbrodni katyńskiej, wywołały obawy władz Polskiego Państwa Podziemnego. Przywódcy obawiali się, jak zachowają się Sowieci po wkroczeniu na tereny dawnego państwa polskiego.

Rozkaz nakazywał wystąpić wobec wkraczających Sowietów w roli gospodarza, aby skłonić ich do uznania polskich praw do ziem II Rzeczypospolitej i podjąć współpracę militarną w walce z okupantem. Celem było też uznanie przez ZSRR władzy rządu londyńskiego i wschodniej granicy Polski sprzed 1939 roku.

Akcję oficjalnie rozpoczęto 15 stycznia 1944 roku na Wołyniu. Tam bowiem najwcześniej nastąpił odwrót sił niemieckich. Na tych terenach walczyła 27. Dywizja Armii Krajowej.

"Przyjaźń" polsko-sowiecka

- Jeszcze w listopadzie otrzymaliśmy od "Bomby" (kpt. Władysław Kochański) meldunek. Radziecka partyzantka generała Naumowa w sile około 12 tysięcy ludzi jest w moim rejonie. Jako Wojsko Polskie podległe komendzie głównej AK w Warszawie zgłosiłem gotowość współdziałania w walce - mówił mjr Tadeusz Klimowski w audycji z cyklu z "Z kart historii AK i Polski Podziemnej" nadanej w Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa w 1967 roku.

Już podczas tych działań można było zauważyć, że Sowieci nie zamierzali uznawać polskiej niezależności. Wspólna walka z III Rzeszą nie przeszkodziła w rozbrajaniu polskich oddziałów, aresztowaniu dowódców i żołnierzy AK, a także przedstawicieli władz cywilnych Polskiego Państwa Podziemnego.

- Każdy meldunek o rozstrzelaniu czy powieszeniu kogoś, kto po stronie oswobodzonej przez Czerwonych ujawnił się, zgłaszając gotowość współdziałania powiększał w nas konflikt psychiczny. Czuliśmy swą siłę. Sześciotysięczna masa żołnierska bez praw kombatanckich, których wtedy skąpili nam jeszcze wielcy politycy alianccy rzucała się w wir walki. Ta walka była ucieczką od stokroć cięższej walki wewnętrznej - wspominał ówczesny szef sztabu 27. Dywizji AK mjr Klimowski.

Pomimo tego mobilizowano kolejne oddziały, które wraz z Armią Czerwoną wyzwalały tereny dawnego państwa polskiego.

- Ani jeden strzał nie padł z naszej strony w kierunku Rosjan. Obowiązywał nas ciągle wielokrotnie powtarzany z Warszawy i Londynu rozkaz współdziałania z Armią Czerwoną. Więc współdziałaliśmy, a oddziały nasze topniały – powiedział mjr Klimowski.

Rezultaty

Akcja "Burza" objęła prawie całe tereny II RP, ale nie osiągnęła zamierzonych celów. Po zakończeniu walk polskie oddziały były rozbrajane, aresztowane, a nierzadko rozstrzeliwane. Wielu AK-owców trafiło na zesłanie do ZSRR lub zostało wcielonych do Armii gen. Berlinga.

Akcję "Burza" zakończył 26 października 1944 roku rozkaz komendanta głównego AK gen. Leopolda Okulickiego. Wzięło w niej udział ponad 100 tysięcy żołnierzy, z których około 20-30 tysięcy wywieziono w głąb ZSRR, a 50 tysięcy uwięziono.

Posłuchaj, jakie były losy 27. Wołyńskiej Dywizji Piechoty w relacji mjr Tadeusza Klimowskiego ps. Ostoja – ówczesnego szefa sztabu Dywizji.

mjm

Posłuchaj

Żołnierze Wyklęci - zobacz serwis historyczny

Pokazowy proces

Po wojnie razem z żoną prowadził sklep w Zabrzu. Mimo że żył pod innym nazwiskiem, dotarła do niego komunistyczna bezpieka. Został aresztowany. W zamian za wyjście z więzienia i obietnicę zaprzestania represji wobec podziemia miał ujawnić swoich współpracowników i wydać podkomendnym rozkaz ujawnienia.

Próbował podjąć grę z komunistami, ale kiedy zorientował się, że Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego nie ma zamiaru dotrzymać umowy, wycofał się z niej.

"Pług" był przetrzymywany w więzieniu mokotowskim. Przez trzy lata uwięzienia był torturowany i przesłuchiwany pod bezpośrednim nadzorem NKWD. W grypsach wysyłanych do rodziny pisał, że niejednokrotnie brutalnie był pobity, leżał w kałuży własnej krwi.

W 1950 roku rozpoczął się pokazowy proces dowództwa IV Zarządu Głównego AK-WiN. W sfingowanej rozprawie sąd zarzucił Cieplińskiemu szpiegostwo na rzecz obcych wywiadów. Proces był relacjonowany w prasie i w radiu. Propagandowe materiały miały zakłamać historię WiN.

"Trybuna Ludu" pisała wówczas o "zwykłej szajce szpiegów i morderców, którzy działali na rzecz imperialistów, a przede wszystkim na rzecz amerykańskich podżegaczy wojennych".

Łukasz Ciepliński, wraz z innymi członkami WiN, został skazany na karę śmierci przez rozstrzelanie. Wyrok został wykonany 1 marca 1951 roku. Przed egzekucją "Pług" poinformował współwięźnia - Mieczysława Chojnackiego, że wziął do ust medalik z wizerunkiem Matki Boskiej, który w przyszłości może pomóc w identyfikacji jego zwłok. Miejsce pochówku Cieplińskiego do dziś nie jest znane.

Posłuchaj archiwalnych nagrań z procesu Łukasza Cieplińskiego i jego współpracowników z 1950 roku.

Listy z celi

Łukasz Ciepliński przez niemal cztery lata pobytu w więzieniu był pozbawiony kontaktu z rodziną. Wszelkie próby wizyty podjęte przez bliskich zostały odrzucone. Zrozpaczony żołnierz postanowił pożegnać się z nimi w listach wysłanych z więzienia.

Od października 1950 roku na bibułkach papierosowych napisał ok. 50 krótkich grypsów. Przekazał je Ludwikowi Kubikowi, który opuścił więzienie w 1957 roku. Były testamentem Cieplińskiego, który odniósł się w nich do postawionych mu zarzutów i zaaranżowanego procesu. W listach skierowanych do małego syna starał się zawrzeć myśli, rady, których nie zdążył przekazać mu osobiście:

"Kochaj Polskę i miej Jej dobro na uwadze zawsze. Ona musi zająć w świecie właściwe miejsce i uzyskać dobrobyt oraz szczęście wszystkich obywateli. […] Musisz kształcić swój umysł, zdobyć szerokie wiadomości. Ucz się pilnie. Wyjedź na studia za granicę. Staraj się tam zapoznać z bieżącymi problemami życia naukowego, gospodarczego, społecznego, kulturalnego i politycznego. Pamiętaj, że musisz wrócić do kraju z wiadomościami pozytywnymi i gruntownymi. Co szlachetne i wielkie – przyjmuj, co płytkie i nikczemne – odrzucaj".

Z rodziny o patriotycznych korzeniach

Łukasz Ciepliński urodził się 26 listopada 1913 roku w Kwilczu w Wielkopolsce jako syn piekarza. W 1934 roku zdał egzamin dojrzałości, po czym został przyjęty do trzyletniej Szkoły Podchorążych Piechoty w Komorowie. W 1936 roku został podporucznikiem piechoty z wysoką lokatą i rozpoczął służbę zawodową w 62. Pułku Piechoty w Bydgoszczy.

Z tym pułkiem wyruszył na wojnę w 1939 roku jako dowódca plutonu działek przeciwpancernych. W jednej z bitew wojny obronnej samodzielnie zniszczył sześć czołgów niemieckich. Gen. Tadeusz Kutrzeba awansował go do stopnia porucznika i odznaczył orderem Virtuti Militari.

W podziemiu

Pod koniec października 1939 roku przybył w okolice Rzeszowa, by budować siatkę konspiracyjną i drogę przerzutową na Węgry. W grudniu 1939 roku wraz z podpułkownikiem Kazimierzem Heilmanem-Rawiczem i z kilkoma innymi osobami udał się na Węgry. W ekspozyturze Związku Walki Zbrojnej w Budapeszcie złożył przysięgę i zdecydował się na powrót do kraju.

Na początku stycznia 1940 roku w wyniku zdrady został aresztowany przez policję ukraińską i osadzony w więzieniu w Sanoku pod przybranym nazwiskiem. Uciekł z niego w maju 1940 roku i udał się do Rzeszowa. Tam zaangażował się w działalność konspiracyjnej Organizacji Orła Białego. Po scaleniu jej ze Związkiem Walki Zbrojnej został komendantem Obwodu Rzeszów. Od 1941 roku był inspektorem Inspektoratu Rejonowego ZWZ-Rzeszów. Funkcję tę pełnił aż do lutego 1945 roku.

Jego podkomendni zlikwidowali około 300 oficerów Gestapo i kolaborantów. Do ich największych sukcesów należało przechwycenie pocisków V-1 i V-2 oraz zlokalizowanie tajnej kwatery Adolfa Hitlera niedaleko Strzyżowa. Jego oddziały w ramach akcji "Burza" wzięły udział w wyzwalaniu Rzeszowa.

– W styczniu 1944 roku Ciepliński przebywał w obwodzie dębickim. Uczestniczyłem w dowodzonej przez niego akcji na niemiecki wojskowy transport kolejowy pod Czarną. Zamach ten był zsynchronizowany z szerszą akcją uderzenia na niemieckie transporty kolejowe – mówił dawny podkomendny Łukasza Cieplińskiego prof. Jan Łopuski w nagraniu z procesu Komendy Głównej Wolność i Niezawisłość.

Przeciwko komunistom

Ciepliński był przeciwny wyjściu z konspiracji i składaniu broni przez Armię Krajową. W nocy z 7 na 8 października 1944 roku przeprowadził nieudaną próbę odbicia około 400 żołnierzy AK z więzienia NKWD na Zamku Rzeszowskim. W styczniu 1945 roku uczestniczył w założeniu organizacji "NIE". Następnie związał się ze Zrzeszeniem Wolność i Niezawisłość.

– Używał wielu pseudonimów, jednak pseudonim "Pług" przylgnął do niego najbardziej. W chwili rozwiązania AK był już majorem. W czasie II wojny światowej mieszkał w Rzeszowie w domu pewnego rzemieślnika, ukrywając się pod nazwiskiem Zieliński i prowadząc bardzo skromny tryb życia – dodał prof. Jan Łopuski.

Zrzeszenie Wolność i Niezawisłość powstało we wrześniu 1945 roku. Jego założyciele początkowo nie chcieli prowadzić walki zbrojnej. Zamierzali, posługując się wyłącznie propagandą, poprzeć w wyborach do pierwszego powojennego sejmu ustawodawczego opozycyjne wobec komunistów siły polityczne, przede wszystkim PSL Stanisława Mikołajczyka. Potem WiN miał zostać rozwiązany. Jednakże WiN miał do dyspozycji zbrojne oddziały będące pozostałością Delegatury Sił Zbrojnych na Kraj. Na czele organizacji stali dawni oficerowie ZWZ-AK. Także struktura organizacji odpowiadała dawnej AK. Do zniszczenia WiN komuniści zmobilizowali wszystkie siły.

Łukasz Ciepliński początkowo kierował okręgiem krakowskim WiN. Używał wtedy pseudonimów "Ludwik" i "Ostrowski". Naczelne stanowisko prezesa – Zarządu Głównego WiN – objął dopiero po aresztowaniu trzech kolejnych zarządów Zrzeszenia na początku 1947 roku.

W październiku 1947 roku zwołał spotkanie kierownictwa WiN w Zakopanem. Po zasięgnięciu opinii Jerzego Woźniaka – kuriera Rządu RP na uchodźstwie – oraz sformułowaniu niekorzystnej oceny sytuacji w kraju i na świecie postanowił zawiesić działalność organizacji. Niedługo później komuniści wpadli na trop IV Zarządu WiN. Do 1 lutego 1948 roku, oprócz Cieplińskiego, aresztowane zostało całe kierownictwo organizacji, którą dowodził "Pług".

seb/sa/im

W wyniku postanowień Wielkiej Trójki w Teheranie, Jałcie i Poczdamie, Polska utraciła Kresy Wschodnie ze Lwowem i Wilnem. Łącznie 178 tys. km2. Jako rekompensatę kraj otrzymał 101 tys. km2 tzw. Ziem Odzyskanych – odebranych Niemcom terenów Warmii i Mazur, Pomorza Zachodniego, części Wielkopolski i Śląska.

Choć obszary te były lepiej rozwinięte gospodarczo od ziem kresowych, to już w czasie wojny rozpoczął się szaber tych terenów na niespotykaną dotąd skalę. Żołnierze Armii Czerwonej traktowali je jako część wrogich Niemiec. Ale szaber nie był ograniczony do Ziem Odzyskanych. Zgodnie z prawem wojennym ZSRR, grabież "na cele prowadzenia wojny" była dopuszczana w strefie przyfrontowej, która mogła sięgać 100 km w głąb terytorium już opanowanego. Podczas przełamywania Wału Pomorskiego na linii Wałcz-Gorzów Wielkopolski, Sowieci byli uprawnieni na przykład do szabrowania Bydgoszczy.

Pijana okupacja. Przestępstwa Armii Czerwonej w powojennej Polsce

Zorganizowana grabież

Odpowiednie rozkazy Stalin wydał już w styczniu 1945, kiedy Armia Czerwona przekroczyła Wisłę. Formowano na tej podstawie specjalne "trofiejnyje otriady" (w wolnym tłumaczeniu: oddziały pozyskujące zdobycze). Szaber odbywał się nadzwyczaj metodycznie. Brygady trofiejne powstawały przy różnych komitetach (ministerstwach) Rady Komisarzy Ludowych ZSRR. W szeregach jednostek tzw. trofiejczyków byli m.in. historycy sztuki, którzy oceniali, które dzieła są warte grabieży i inżynierowie, którzy nadzorowali demontaż maszyn fabrycznych.

Trofiejczycy stanowili armię w armii. Dysponowali własną infrasturkturą – systemem magazynów i oddziałów samochodowych zaopatrzonych w ciężarówki do wywozu dóbr. Torami kolejowymi wywożono całe fabryki. W oddziałach trofiejnych służyło ogółem 100 tys. ludzi. Do prac fizycznych przy wywózce wykorzystywano jeńców i okoliczną ludność. Cała operacja była kierowana z Moskwy, przez Komitet Specjalny przy Państwowym Komitecie Obrony (GKO), na którego czele stał Gieorgij Malenkow – jeden z najbliższych współpracowników Stalina.

Wywozili co się da

Wyobraźmy sobie, że z Polski znika nagle jedna czwarta sieci kolejowej. Taka była skala grabieży torów przez Armię Czerwoną. Rosjanie ukradli 5000 km torów z terenów Ziem Odzyskanych i zachodnich Niemiec.

Nim jednak "trofiejnyje otriady" zabrały ze sobą tory, wykorzystywały je do transportowania całych fabryk za Bug. Szczególnie atrakcyjne były tereny Górnego Śląska, gdzie zarówno po polskiej, jak i niemieckiej stronie przedwojennej granicy funkcjonowały potężne kopalnie, huty i fabryki.

Według sowieckiego Centralnego Urzędu Statystycznego komanda trofiejne w granicach dzisiejszej Polski zdemontowały 1119 przedsiębiorstw. Jeszcze gorzej było na terenie radzieckiej strefy okupacyjnej w Niemczech. Tam Sowieci zdemontowali 2955 zakładów.

Grabież nie dotyczyła tylko wielkich ośrodków przemysłowych. Doświadczali jej zwykli Polacy i to nie tylko ze strony trofiejczyków. "W dniu 26 VII 1945 r. powracając rowerem z domu do pracy do Starostwa Powiatowego w Puławach, zostałem niespodziewanie zrzucony z roweru na ulicy w osadzie Baranów przez 2-óch osobiście mi nieznanych żołnierzy Armii Czerwonej z jednostki nr 16131 i bez żadnego tłumaczenia mi ten rower zabrali. Interwencja moja u dowódcy oddziału, do którego należeli, nie dała żadnego skutku, ponieważ, jak mi oświadczył dowódca lejtienant – meldunek mój był już z rzędu 20-ty".

Najbardziej cierpiała wieś. W niektórych miejscowościach, już po zakończeniu wojny w Europie, Armia Czerwona wymuszała oddawanie na swoje potrzeby 75 proc. zapasów zboża. Ludzie cierpieli głód, a zwierzęta nie miały paszy, co było tym gorsze, że najlepsze sztuki rekwirowali Sowieci, na potrzeby polskie pozostawiając bydło chore i słabe.

Ogołocona Europa Środkowa

Demontaż i wywózka tysięcy ton sprzętu i materiałów nie ominęły także innych państw, które znalazły się na drodze pochodu Armii Czerwonej do Berlina. W czerwcu 1944 roku zaczęło się ograbianie Rumunii. Z Węgier wywieziono 2800 wagonów łupów, z Czechosłowacji - 6500 wagonów, z Austrii - 31 200. Wszystkie te liczby bledną przy danych dotyczących Polski. Do 2 sierpnia 1945 roku z Ziem Odzyskanych i terenów przedwojennej Polski wywieziono 214 961 wagonów łupów. A należy nadmienić, że ogołacanie polskich ziem trwało także później.

O ile ów szaber państw środkowoeuropejskich dawał się – z trudem – usprawiedliwić faktem, że były one sojusznikami lub krajami uzależnionymi od III Rzeszy, to trudno czymkolwiek, poza obłudą i zawiścią, umotywować grabież terenów Polski – wówczas przecież alianta w walce z Niemcami.

Polska rozkradziona

Zdaniem historyka dr hab. Marcina Zaremby działalność szabrownicza oddziałów Armii Czerwonej wpłynęła na podobne praktyki w społeczeństwie polskim. Polacy, doświadczeni trudami sześcioletniej okupacji, znacznie łatwiej ulegali pokusie zagarnięcia cudzego dobra. Zwłaszcza jeżeli to dobro miało być poniemieckie. "»Nastrój trofiejny«, który najpierw udzielił się polskim żołnierzom, siłą rzeczy musiał promieniować także na społeczeństwo. Trudno było nie dostrzec radzieckich transportów jadących na wschód, załadowanych po brzegi niemieckim dobrem" - pisał historyk w książce "Wielka trwoga. Polska 1944-47".

Wszystkie wymienione wyżej państwa, poza Austrią, były zmuszone podporządkować się nie tylko politycznie, ale także ekonomicznie woli ZSRR. We wszystkich wprowadzono gospodarkę centralnie planowaną, której niewydolność pogłębiła przepaść gospodarczą między Wschodem i Zachodem.

Plan Marshalla - "imperialistyczne knowania"

W przypadku Polski doszło do tego wymuszone przez Moskwę odrzucenie amerykańskiego pomocowego Planu Marshalla i wyjątkowo niekorzystna umowa węglowa na lata 1945-53. Niemal 50 mln ton węgla zostało sprzedanych ZSRR za cenę stanowiącą 10 proc. ceny rynkowej (1,22 dol za tonę). Co gorsza, ten rabunkowy wywóz węgla był połączony z kwestią reparacji od Niemiec – to od dostaw po skrajnie zaniżonej cenie ZSRR uzależniło wypłacanie stronie polskiej 15. proc. od reparacji, które – zgodnie z postanowieniami konferencji w Poczdamie – miały się należeć Polsce z sumy wypłacanej przez Niemców dla Sowietów.

oprac. Bartłomiej Makowski 

Korzystałem z opracowań:

Bogdan Musiał, "Wojna Stalina. 1939-1945: Terror, Grabież, Demontaże", Zysk i S-ka, 2012;

Marcin Zaremba, "Wielka trwoga. Polska 1944-47", Znak, 2012;

Krzysztof Lesiakowski, "»Trofiejny« przemarsz", IPN, 

Od radości do strachu – emocje Polaków

– Polacy dobrze wiedzieli czym jest Armia Czerwona. Żywe w pamięci pozostawały wspomnienia wojny 1920 roku oraz okupacji w latach 1939-1941 – powiedział prof. Marcin Zaremba, autor książki "Wielka trwoga. Polska 1944-1947: ludowa reakcja na kryzys", w rozmowie z portalem PolskieRadio24.pl. – Niepewność i strach przed rabunkami i gwałtami była obecna, zwłaszcza na prowincji. Ludzie starali unikać się kontaktów z Armią Czerwoną.

Posłuchaj i zobacz wypowiedź prof. Marcina Zaremby o strachu przed Armią Czerwoną wśród polskiego społeczeństwa.

Pomimo dużych obaw, wejście Armii Czerwonej do Polski zostało przyjęte z ulgą po okrucieństwach okupacji niemieckiej.

– Na początku Armia Czerwona była witana radośnie oraz częstowana wódką i kwiatami. Trudno się dziwić, Polacy byli zmęczeni wojną, głodni, chcieli powrotu do życia i normalności – mówił prof. Marcin Zaremba.

Początkowy entuzjazm szybko opadł, bowiem okazało się, że sowieccy żołnierze traktują Polskę jak łup wojenny i nie zawahają się użyć przemocy, aby dostać to, czego zapragną.

Gwałty i rabunek towarzyszą Armii Czerwonej

Wśród polskiego społeczeństwa w pierwszych latach po II wojnie światowej strach przed Armią Czerwoną był powszechny. Polacy już wiosną i latem 1945 roku byli niechętnie nastawieni wobec sowieckich żołnierzy.

Posłuchaj i zobacz wypowiedź prof. Marcina Zaremby o demoralizacji w szeregach Armii Czerwonej.

Na terenach zamieszkanych przez polską ludność stacjonowały wówczas zdemoralizowane jednostki tyłowe Armii Czerwonej, a wkrótce dołączyły do nich oddziały powracające z Niemiec. Szczególnie niebezpieczni okazali się żołnierze, którzy mieli ostatnią szanse na rabunek przed powrotem do Związku Sowieckiego.

Czerwona szarańcza. Jak Sowieci grabili "wyzwalane" tereny

– Pojedyncze gwałty i rabunki zdarzały się już wcześniej, ale wzrost demoralizacji rozpoczął się wraz z zakończeniem wojny – powiedział prof. Marcin Zaremba. – To okres nieprawdopodobnej fali gwałtów, przemocy, grabieży, napaści na pociągi. Raporty urzędowe nazywają go "pijaną okupacją".

Czerwonoarmiści stacjonujący w Polsce dopuszczali się licznych przestępstw. Część z nich była następstwem traumy wojennej spowodowanej okrucieństwami frontu wschodniego, ale wiele z nich było zaplanowanym rabunkiem. Armia Czerwona systematycznie ograbiała majątek pozostawiony przez Niemców na Ziemiach Zachodnich. Z kolei na terenach należących przed wojną do II Rzeczpospolitej niektórzy czerwonoarmiści szabrowali polską ludność, dotkniętą już wcześniej wojennymi zniszczeniami. Rabunkowi nierzadko towarzyszyła przemoc i gwałt.

Posłuchaj i zobacz wypowiedź prof. Marcina Zaremby o gwałtach i rabunkach dokonywanych przez Armię Czerwoną oraz próbach samoobrony Polaków.

– Przykładów demoralizacji są setki, jeśli nie tysiące, szczególnie na zachodzie Polski. Warunki były na tyle ciężkie, że pierwsi osadnicy z centralnej Polski decydowali się na powrót, ponieważ uznawali, że nie da się żyć. Polacy ze wschodu nie mieli wyboru i musieli się tam osiedlić. Sytuacja była wyjątkowo trudna, a pogarszała ją jeszcze przemoc polityczna NKWD – powiedział prof. Marcin Zaremba w rozmowie z portalem PolskieRadio24.pl. – Trudno o jakiekolwiek szacunki o skali przestępczości, ale oceniam liczbę gwałtów na kilkadziesiąt tysięcy. Była ona jednak prawdopodobnie mniejsza niż na Węgrzech i oczywiście mniejsza niż w Niemczech.

Represje wobec środowiska Armii Krajowej

Terror, którego Polacy doświadczali z rąk Armii Czerwonej był spowodowany nie tylko demoralizacją szeregowych żołnierzy, ale również motywami politycznymi. Wrogiem komunistów zostali członkowie Polskiego Państwa Podziemnego, którzy stali na przeszkodzie w objęciu władzy.

Dopóki istniał wspólny wróg w postaci III Rzeszy, Armia Czerwona traktowała Armię Krajową jako sojuszników. Represje wobec środowiska Armii Krajowej rozpoczęły się wkrótce po wyparciu Niemców, już w 1944 roku.

Żołnierze Wyklęci - zobacz serwis historyczny

– W październiku 1944 roku rozpoczęło się nasilenie represji skierowanych przede wszystkim wobec podziemia. Ponad 30 tysięcy ludzi zostało wywiezionych, wielu z nich straciło życie. Polskie społeczeństwo zostało opanowane przez strach – powiedział prof. Marcin Zaremba.

Po ugruntowaniu władzy "ludowej", komuniści rozpoczęli poszukiwanie członków konspiracji. Z łapanki nie zostały wykluczone nawet osoby, które zrezygnowały z czynnego oporu wskutek zwątpienia w możliwość zmiany sytuacji politycznej.

Posłuchaj i zobacz wypowiedź prof. Marcina Zaremby o powojennej Polsce.

Więzienia – w Warszawie na ulicy Rakowieckiej, we Wronkach lub w Rawiczu – stały się symbolem represji wobec członków Armii Krajowej. Areszty i sale sądowe przełomu lat 40. i 50. były wypełnione więźniami politycznymi.

Sytuacja zmieniła się wraz z nadejściem odwilży październikowej w 1956 roku i odejściem od stalinowskich represji. Jednym z przejawów zmiany stosunku do żołnierzy podziemia było zezwolenie na publikację w tygodniku "Po prostu" artykułu "Na spotkanie ludziom z AK", napisanego przez Jana Olszewskiego, Jerzego Ambroziewicza i Walerego Namiotkiewicza. Był to pierwszy głos w debacie publicznej, który otwarcie postulował potrzebę rehabilitacji żołnierzy Armii Krajowej.

Szymon Antosik