22 października 2009 roku, zmarł Maciej Rybiński, wybitny publicysta, pisarz, laureat Nagrody Kisiela, odznaczony pośmiertnie Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski, autor felietonów z cyklu "W krzywym zwierciadle" emitowanych na antenie radiowej "Jedynki".

Maciej Rybiński przyszedł na świat 1 marca 1945 roku w Warszawie. Pierwsze kroki w dziennikarskim fachu zdobywał jeszcze jako student polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego. Jako felietonista zadebiutował w studenckim tygodniku "itd". - Jedno wydanie poszło na przemiał, bo Maciej pisał niepoprawnie politycznie - mówiła o mężu Krystyna Grzybowska w audycji "Liberum veto".

Tropiciel absurdów

Wraz ze Stanisławem Bareją i Januszem Płońskim stworzył scenariusz do jednego z najpopularniejszych polskich seriali w historii - "Alternatywy 4". Film długo był wstrzymywany przez cenzurę, ale gdy już trafił na ekrany, ulice pustoszały podczas jego emisji. Rybiński nie tylko był współautorem przygód Stanisława Anioła i lokatorów słynnego bloku, ale zagrał też dwa epizody w pierwszych odcinkach serialu.

Na emigracji

Został aresztowany po wprowadzeniu stanu wojennego, władze PRL obłożyły go zakazem wykonywania zawodu. "13 grudnia 1981 roku generał Jaruzelski zadbał, żebym został osobiście poinformowany o stanie wojennym, przysyłając mi do domu 2 cywilnych i jednego mundurowego. Tak robią ludzie honoru" - pisał o tym w swoim życiorysie na łamach jednej z gazet z właściwą sobie ironią.

W 1982 roku wyemigrował z Polski. Przebywając w Wielkiej Brytanii i Niemczech, aż do 1998 roku nie zaprzestał uprawiania dziennikarskiego fachu. Współpracował m.in. z BBC, pisał dla paryskiej "Kultury", "Kontaktu" i "Dziennika Polskiego" i "Dziennika Żołnierza". W 1989 roku rozpoczęła się jego wieloletnia współpraca z "Rzeczpospolitą". Po powrocie do kraju pisał też m.in. dla "Wprost" i "Faktu".

W radiowej "Jedynce"

Mimo zmiany systemu Rybińskiemu nie ubyło absurdów do obnażania. Jego mądre i humorystyczne felietony z cyklu "W krzywym zwierciadle" były nieodłącznym zwieńczeniem "Sygnałów Dnia" w Programie 1 Polskiego Radia. Mądrość, erudycja i jasny ogląd sytuacji potrafił utrzymać nawet w obliczu tematów trudnych i kontrowersyjnych.

- Śmierć Barbary Blidy powinna przygnębiać z powodu jej odejścia jako człowieka, a nie wywoływać euforię, że to rządowi powinęła się noga. Nie rozumiem takiej postawy. Ale ja w ogóle coraz mniej rozumiem i mam wrażenie, że ten brak zrozumienia to jednak powód do chluby - mówił przy okazji tragicznej śmierci byłej minister.

Rybinski_w Krzywym Zwierciadle_2007-03-29

Macieja Rybińskiego uhonorowano Nagrodą Kisiela w 2002 roku. Felietonista zmarł nagle w wieku 64 lat.

bm

Rodzina Barejów zajmowała się prowadzeniem zakładu wędliniarskiego. Wojnę spędziła w Warszawie. Po jej zakończeniu przeniosła się na Dolny Śląsk do Jeleniej Góry, gdzie także zajęła się taką samą działalnością. Jednak pod naciskiem władz PRL, które walczyły z prywatną przedsiębiorczością, ojciec musiał porzucić zakład i zatrudnić się w państwowej spółce zajmującej się wytwarzaniem wędlin.

- Stanisław był trochę przedwojennym człowiekiem. Widział różnicę pomiędzy dwoma systemami, w których przyszło mu żyć. Wiele z tych obserwacji przeniosił potem na ekran - mówił Stefan Friedmann w audycji "Bareja wiecznie żywy".

Studia reżyserskie

W 1949 roku Bareja podjął studia w Państwowej Wyższej Szkole Filmowej w Łodzi na Wydziale Reżyserii. W trakcie studiów zaprzyjaźnił się z wieloma uznanymi później artystami filmowymi m.in. z Kazimierzem Kutzem, Januszem Morgensternem, Lechem Lorentowiczem, Janem Łomnickim i Januszem. Nie tylko razem studiowali, ale także dzielili się książkami pochodzącymi z tzw. drugiego obiegu i oglądali filmy niedopuszczone do emisji w PRL.

Bareja skończył studia w 1954 roku, ale nie złożył egzaminu końcowego. Zatrudnił się jako asystent reżysera i grywał w filmach jako stażysta.

- To był profesjonalista w stylu przedwojennym. On praktykował u najlepszych reżyserów zanim sam zadebiutował – dodał Stefan Friedmann.

U kogo uczył się przyszły twórca komedii? Dowiedz się tego z audycji "Bareja wiecznie żywy".

Bareja próbował zdobyć dyplom ukończenia studiów jeszcze raz w 1958 roku. Jako film dyplomowy zaprezentował etiudę pt. "Gorejące czapki", pokazującą w satyryczny sposób relacje pomiędzy urzędnikiem Ministerstwa Bezpieczeństwa a kierownikiem pewnej spółdzielni spożywczej. Choć uczelniania komisja doceniła warstwę artystyczną filmu, to ostatecznie odrzuciła produkcję ze względu na jej treść. Finalnie Bareja nie otrzymał dyplomu łódzkiej filmówki.

Bareja wkracza na ekran

Jego autorskim debiutem był film "Mąż swojej żony" z 1961 roku. Kilka lat później powstała "Żona dla Australijczyka". Stworzył także scenariusz dla pierwszego polskiego serialu "Barbara i Jan" oraz nakręcił serial "Kapitan Sowa na tropie". Jego ulubionym gatunkiem była komedia, choć zdarzało mu się także sięgać po kryminały.

Mimo że środowisko filmowe zarzucało mu mnóstwo błędów przy produkcji, publiczność pokochała jego filmy. Sale kinowe były zapełnione po brzegi.

- Bareja wniósł do filmów rodzaj satyry kabaretowej, która w Polsce miała wspaniałą tradycję. U niego ten rodzaj humoru jest spokrewniony z humorem absurdalnym. Absurd nie jest u niego grą wyobraźni, ale został zaobserwowany w szczelinach rzeczywistości – twierdził krytyk filmowy Bolesław Michałek w audycji "Z obu stron kamery".

Problemy z cenzurą

W komediach udało się Barei w oryginalny sposób sportretować codzienność PRL-owskiej Polski lat 70. i 80. Choć fabuła jego filmów dotyczyła banalnych spraw, potrafił celnie wyśmiać absurdy epoki. Szczególnie mocno uderzał w rozbudowaną biurokrację i wysokie mniemanie o sobie urzędników, od których zależał standard życia zwykłych ludzi.

Przed wypuszczeniem produkcji do kin cenzorzy kazali wycinać wiele scen. Nieraz zdarzało się, że dane dzieło Barei zostawało "półkownikiem" - czyli filmem odłożonym na półkę z powodu wydanego przez cenzora zakazu emisji, oczekującym lata na publikację. Cenzura jednak nie zrażała reżysera do pracy.

- On potrafił cudownie odgryźć się za cenzurę we własnych filmach. Parodiował ludzi, którzy kazali mu wycinać ogromne ilości scen rzekomo obrażających istotę ustroju socjalistycznego, jednak w tym parodiowaniu nie było zajadłości – mówił Stefan Friedmann.

"Miś"

Najsłynniejszym filmem Barei jest "Miś" z 1980 roku, który stworzył we współpracy ze Stanisławem Tymem - odtwórcą głównej roli. Film pozornie opowiadający o perypetiach prezesa jednego z klubu sportowych, wypunktował cały szereg PRL-owskich absurdów.

- "Miś" to film o kłamstwie. Chodziło nam o to, by pokazać człowieka, który permanentnie kłamie i musi to robić z konieczności - mówił krótko po premierze w 1981 roku Stanisław Tym w audycji "Z obu stron kamery".

"Miś" szczególnie nie przypadł do gustu władzom. Cenzura kazała wyciąć z filmu m.in. scenę przedstawienia teatralnego, podczas którego aktorzy śpiewając piosenkę pt. "Siekiera, motyka" z czasów niemieckiej okupacji wyciagają z postawionej na scenie skrzynki mięso. Na ten widok, zajmujący miejsce na widowni ojciec zwraca się do syna, mówiąc półgłosem: "popatrz synu, tak właśnie wygląda baleron". Była to aluzja do nieustannych niedoborów mięsa na rynku, z którymi zmagano się w latach 80.

- Komedie Barei są schematyczne. Opierają się na prostych sytuacjach z życia codziennego. Jednak reżyser miał wspaniały zmysł satyryczny, szczególnie kiedy wspomagał go Stanisław Tym. Z każdego gestu lub intonacji głosu aktora, potrafił wyciągnąć coś niezwykłego – oceniał Bolesław Michałek.

O tym jak oceniano w 1981 roku film "Miś" możesz posłuchać w audycji "Z obu stron kamery".

"Bareizmy"

Środowisko nie ceniło jego filmów. Przez lata potrafiło mu wytykać pewne techniczne niedociągnięcia w poszczególnych produkacjach. Kazimierz Kutz wymyślił nawet pejoratywne słowo "bareizm", oznaczający film o niskiej wartości artystycznej, który jednak podoba się widowni. Przeciwne zdanie o Barei miała jednak publiczność i współpracujący z nim aktorzy.

- Komedie Barei były dopracowane we wszystkich szczegółach, zaczynając od scenariusza, dialogów, po aktorstwo, możliwości montażu. Jego filmy cechowały się ogromną precyzją – mówił Stanisław Tym.

- Pracował bardzo szybko. Jeżeli nie widział wyraźnego błędu w grze aktorskiej, to nie przerywał sceny. Był wrażliwy na propozycje aktorów. Nie pamiętam, żeby kłócił się z aktorami – dodał Krzysztof Kowalewski w audycji "Bareja wiecznie żywy".

- Dostałam od Barei wiele ciepła. Pokazał mi inne spojrzenie na kino i to, że można robić kino z przyjemnością i koleżeństwem. Pokazał kino jako coś takiego bardzo ludzkiego. To nie była nadęta praca – wspominała Ewa Błaszczyk w audycji "Bareja wiecznie żywy".

- Bareja miał zdolność dobierania do filmów odpowiednich ludzi. Ci aktorzy potrafili trafić w styl myślenia Barei o danej roli – ocenił Stefan Friedmann.

O metodach pracy Barei na planie filmowym możesz posłuchać w audycji "Bareja wiecznie żywy".

Działalność opozycyjna

W latach 70. włączył się w działania demokratycznej opozycji. Związał się z Komitetem Obrony Robotników. W jego garażu na powielaczach odbijano egzemplarze "Tygodnika Solidarność". Swój dom niejednokrotnie udostępniał na spotkania opozycyjnych działaczy.

Stanisław Bareja zmarł nagle 14 czerwca 1987 roku w niemieckim Essen w wyniku udaru mózgu. Jego prochy zostały złożone na Cmentarzu Czerniakowskim w Warszawie.

seb

30 listopada 1986 roku Telewizja Polska wyemitowała pierwszy premierowy odcinek serialu "Alternatywy 4" w reżyserii Stanisława Barei.

Jego pomysłodawcami i autorami scenariusza byli Maciej Rybiński i Janusz Płoński. W 2005 roku twórcy serialu opowiedzieli o jego kulisach w materiale Studia Reportażu i Dokumentu Polskiego Radia.

– Ojcem tego wszystkiego jest pan Marian Pilot. To był mój kolega, zresztą znany pisarz i poeta, który został wtedy szefem redakcji filmowej w telewizji. To były takie czasy, że ludzie różne robili kariery – mówił w reportażu Maciej Rybiński. – I on nie tyle wymyślił serial "Alternatywy", tylko wymyślił jak nam dać zarobić. I po prostu zaproponował: chłopaki napiszcie coś, to ja wam zapłacę.

Scenariusz oczekiwał kilka lat na zrealizowanie. Stanisław Bareja z początku nie był przewidywany jako reżyser serialu.

– Pierwszy reżyser miał wiele zalet, ale miał jedną wadę. Kompletnie nie miał poczucia humoru. Myśmy wtedy powiedzieli, że się na niego nie zgadzamy i o dziwo w telewizji powiedziano, że dobrze, poszukamy innego –  powiedział Janusz Płoński. – Przeszliśmy chyba przez jeszcze jednego reżysera i wtedy nagle padła propozycja Staszka Barei. Kiedy się z nim spotkaliśmy, to w pięć minut wiedzieliśmy, że to jest dobry wybór.

Długa droga na ekrany

Od napisania scenariusza do emisji serialu w telewizorach Polaków minęło kilka lat. Pierwszy dzień zdjęciowy był zaplanowany na 13 grudnia 1981 roku.

– Jest z tym związana śliczna anegdotka, bo ekipa stawiła się w telewizji, która była już zajęta przez jakichś komandosów i Staszek Bareja spytał oficera o to, kto może wydać decyzję o wpuszczeniu filmowców. On na to powiedział, że tylko generał Jaruzelski. Bareja stwierdził, że akurat zapomniał notesu z telefonem i czy mógłby mu podać. Oficer powiedział, że proszę bardzo i Staszek zaczął wykręcać ten numer naprawdę – opowiadał Maciej Rybiński.

Zdjęcia do serialu ruszyły, dopiero kiedy Telewizja Polska przestała być zajmowana przez wojsko. Zdjęcia plenerowe powstawały na osiedlach mieszkaniowych na warszawskim Ursynowie. Jeden z mieszkańców wspomniał tworzenie "Alternatyw 4" w reportażu Magdaleny Skawińskiej i Eweliny Karpacz.

– Jak kręcili, to było goło i wesoło, nic tu nie było. Trochę tych aktorów się zobaczyło na żywo, nie w teatrze czy kinie. Rano przychodził pan reżyser i kazał okienka zasłonić czy odsłonić jak im pasowało. Zresztą tutaj tylko było wejście, a środek kręcili gdzie indziej.

Przed emisją w telewizji, serial musiał przejść przez cenzurę, jeden z głównych problemów polskiej kinematografii w okresie PRL.

– Przyszła cenzorka już na drugie posiedzenie i poprosiła o obejrzenie pierwszego odcinka. Po zwróceniu uwagi, że widziała go już wczoraj, stwierdziła: tak, ale ja tak się śmiałam, że nie miałam czasu robić notatek. I kazała sobie puścić pierwszy odcinek i robiła notatki z tego, co ją śmieszyło – powiedział scenarzysta Janusz Płoński.

Serial stał się tzw. półkownikiem (to filmy, które po interwencji cenzury miały zakaz rozpowszechniania. Nazwa pochodzi od półek w magazynach, na których przechowywano rolki z taśmami filmowymi - przyp. red.). Pierwszy odcinek został wyemitowany dopiero po trzech latach od zakończenia produkcji. Mimo tego, władza starała się zniechęcić do oglądania serialu.

– Po emisji recenzje były miażdżące, że to wstyd i straszne. Nas one niespecjalnie ruszały, ponieważ vox populi brzmiał zupełnie inaczej, wbrew recenzentom. One nas tak strasznie nie bolały, ale bolało czasem, że niektórzy nasi znajomi się pod nimi podpisywali. To było zaskakujące, ale takie to były czasy – wspominali scenarzyści serialu.

Blok jako alegoria Polski

Niektóre z postaci nakreślonych przez scenarzystów odzwierciedlały postawy ówczesnego społeczeństwa. Inspiracją mieszkańców domu przy ulicy Alternatywy 4 była Polska lat 80.

Jak wspominali twórcy seriali, wszechwładny dozorca Stanisław Anioł był wzorowany na funkcjonariuszach Służby Bezpieczeństwa. Z kolei profesor Ryszard Dąb-Rozwadowski symbolizował typowego przedstawiciela środowiska Komitetu Obrony Robotników.

– Chcieliśmy rzeczywiście ulokować przekrój społeczny w tym domu. I to się w jakiś tam sposób udało. Tam brakowało, powiedzmy rolnika, ale ponieważ działo się to na Ursynowie, to rolnictwo nie miało swojego reprezentanta – wspominał Janusz Płoński w reportażu Polskiego Radia.

W 2005 roku Rada Miasta Stołecznego Warszawy uhonorowała serial i nadała jednej z ulic w dzielnicy Ursynów nazwę "Alternatywy".

sa

Odpowiedź: grunt pod  powszechną militaryzację został przygotowany już dwa miesiące wcześniej. Wojskowi dobrze znali teren i zakłady pracy, nad którymi mieli przejąć kontrolę. Kluczem do sukcesu – jak to ujął historyk Norman Davies - "najdoskonalszego zamachu wojskowego w historii nowożytnej Europy" były powołane 23 października 1981 Terenowe Grupy Operacyjne Wojska Polskiego. To żołnierze z tych jednostek feralnej grudniowej nocy zajęli się przejmowaniem kontroli w kraju.

Zobacz serwis specjalny: 

Pretekst dała zima

Formalnym zadaniem Terenowych Grup Operacyjnych było pomaganie władzom lokalnym w rozwiązywaniu doraźnych problemów. Oficerowie, którzy dowodzili jednostkami TGO, a później Wojskowymi Grupami Operacyjno-Kontrolnymi, mieli za zadanie kontrolować i raportować o stanie produkcji, działalności państwowych przedsiębiorstw oraz motywować samą obecnością do pracy.

- Brak poszanowania prawa i porządku publicznego wydatnie utrudnia państwu spełnianie jego funkcji. Niezbędne stają się więc nadzwyczajne środki działania w interesie obrony państwa i obywateli. Zaostrza tę konieczność nadchodząca zima, która mimo intensywnych przygotowań, może mieć niezwykle groźny wpływ na stan gospodarki i możliwości przetrwania – przekonywał rzecznik rządu Jerzy Urban. 

POSŁUCHAJ NAGRANIA - Grupy Operacyjne podejmą działania na rzecz dobrego przygotowania kraju do zimy, usprawnienia skupu, polepszenia pracy transportu, a także z przejawami marnotrawstwa i niegospodarności. 

Zmęczony kraj

Wprowadzenie Terenowych Grup Operacyjnych wsparte było uruchomieniem machiny propagandowej. Odwołując się do funkcjonującego wciąż w społeczeństwie stosunkowo pozytywnego wizerunku armii, przedstawiano w mediach TGO jako gwarant porządku. W teren ruszyli m.in. dziennikarze Polskiego Radia, których zadaniem było przedstawianie pozytywnego wizerunku TGO.

- Chciałbym, żeby te grupy były tu dalej, nawet w większym składzie. Nawet paszę przywieźli dla krów, której od żniw nie było – mówił w materiale z 8 listopada 1981 roku anonimowy mieszkaniec Wołowa w ówczesnym województwie wrocławskim. 

Taki przekaz trafiał do społeczeństwa zmęczonego degrengoladą państwa i powszechną biedą. Zwłaszcza, że trzon TGO stanowili zwykli poborowi, którym przedłużono o dwa miesiące obowiązkową służbę wojskową.

Słabło w tym czasie także poparcie dla "Solidarności". W triumfie związku z Sierpnia 1980 upatrywano nadziei na polepszenie sytuacji w kraju, tymczasem recesja trwała, a rok 1981 upłynął pod znakiem groźby wybuchu kolejnego strajku powszechnego. Przerzucenie odpowiedzialności za stan gospodarki na "Solidarność" stosował Urban w swoim wystąpieniu z 23 października 1981 roku.

- Sytuacja jest bardzo poważna. Utrzymuje się, a nawet miejscami nasila, napięcie. Pojawiają się lokalne konflikty, incydenty, zajścia uliczne, demonstracje. Jest to wielce niebezpieczne. Wszystko to czyni wrażenie, iż niektóre ogniwa "Solidarności" zmierzają do sprowokowania swoistej próby sił z władzami – podkreślał rzecznik rządu.

Zawoalowana groźba Urbana

W tym samym wystąpieniu Urban powiedział:

- Rząd wzywa oraz informuje społeczeństwo i wszystkie siły występujące w jego imieniu, że utrzymywanie się i nasilanie destrukcyjnych ekscesów prowadzi w prostej drodze do zaprzepaszczenia całego dorobku socjalistycznej odnowy. Zagrożenie życia wewnętrznego kraju stawia rząd przed koniecznością podejmowania działań ostrych i niepopularnych. Należy do nich m.in. tłumienie prowokacji ulicznych, wymuszanie respektu dla prawa. Prezydium rządu podjęło dziś uchwałę o powołaniu Terenowych Grup Operacyjnych uprawomocnionych przez premiera do działania w gminach, miastach i województwach – mówił Jerzy Urban.

Do 20 listopada 1981 roku TGO obstawiły 2070 gmin i miast. Potem wycofano je, ale pozostawiono w stanie gotowości. Ich miejsce częściowo zajęły Wojskowe Grupy Operacyjno-Kontrolne, które skierowano do zakładów pracy. Zadaniem ich dowódców było także sondowanie nastrojów społeczno-politycznych wśród robotników. 25 listopada powołano do życia Miejskie Grupy Operacyjne, które rozlokowano w miastach wojewódzkich.

Powodzenie każdej operacji wojskowej zależy w dużej mierze od rozpoznania. Wprowadzając blisko dwa miesiące przed stanem wojennym wojsko do każdego zakładu pracy i przyzwyczajając ludność do widoku żołnierzy na ulicach rząd zapewnił sobie rozpoznanie na terenie własnego kraju. 

bm

Pod okiem Moskwy

W tysiącach domów tamta noc była nieprzespana. Władze komunistyczne jeszcze przed północą rozpoczęły zatrzymywanie działaczy opozycji i Solidarności. W ciągu kilku dni w 49 ośrodkach internowania umieszczono około 5 tys. osób. W ogromnej operacji policyjno-wojskowej użyto w sumie 80 tys. żołnierzy, 30 tys. milicjantów, 1750 czołgów, 1900 wozów bojowych i 9 tys. samochodów. Operacja była przygotowywana od wielu miesięcy. Kontrolował ją radziecki dowódca wojskowy Wiktor Kulikow.

W kierownictwie Solidarności zdawano sobie sprawę z gwałtownego wzrostu napięcia. Historycy oceniają, że liczono jednak, iż do konfrontacji może dojść dopiero po przyjęciu przez Sejm rządowej ustawy "O nadzwyczajnych środkach działania w interesie ochrony obywateli i państwa".

Decyzja o wprowadzeniu stanu wojennego została zaakceptowana 5 grudnia 1981 przez Biuro Polityczne KC PZPR. Gen. Jaruzelski otrzymał swobodę co do wyboru konkretnej daty rozpoczęcia operacji. W nocy z 8 na 9 grudnia 1981 w trakcie spotkania z przebywającym w Warszawie marszałkiem Wiktorem Kulikowem gen. Jaruzelski poinformował go o planowanych działaniach.

Zobacz serwis specjalny poświęcony stanowi wojennemu w Polsce:

Notatka z tego spotkania, sporządzona przez gen. Wiktora Anoszkina - adiutanta marszałka Kulikowa - została w całości opublikowana przez historyka IPN prof. Antoniego Dudka w "Biuletynie IPN" nr 12 (107) z grudnia 2009 roku. Wynika z niej, że gen. Jaruzelski wprost zażądał wsparcia militarnego po wprowadzeniu stanu wojennego, mówiąc: - Strajki są dla nas najlepszym wariantem. Robotnicy pozostaną na miejscu. Będzie gorzej, jeśli wyjdą z zakładów pracy i zaczną dewastować komitety partyjne, organizować demonstracje uliczne itd. Gdyby to miało ogarnąć cały kraj, to wy (ZSRR) będziecie nam musieli pomóc. Sami nie damy sobie rady.

- Jeżeli nie starczy waszych sił, to pewnie trzeba będzie wykorzystać "Tarczę-81" (za tym kryptonimem krył się przypuszczalnie plan operacji wojskowej Układu Warszawskiego w Polsce). Zapewne Wojsko Polskie samo poradzi sobie z tą garstką rewolucjonistów - odpowiedział Kulikow. Jaruzelski zauważył wtedy, że "na przykład Katowice liczą około 4 mln mieszkańców. - To taka Finlandia, a wojska, jeśli nie liczyć dywizji obrony przeciwlotniczej, nie ma. Dlatego bez pomocy nie damy rady. Byłoby gorzej, gdyby Polska wyszła z Układu Warszawskiego - odparł Jaruzelski.

O wyznaczonym terminie wprowadzenia stanu wojennego Kulikow i przywódcy sowieccy zostali poinformowani 11 grudnia.

Operacja "Azalia" w nocy z 12 na 13 grudnia

W ramach operacji "Azalia" siły porządkowe Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Wojska Polskiego zajęły obiekty Polskiego Radia i Telewizji oraz zablokowały w centrach telekomunikacyjnych połączenia krajowe i zagraniczne. Grupy milicjantów i funkcjonariuszy SB przystąpiły w ramach operacji o kryptonimie "Jodła" do internowania działaczy Solidarności i przywódców opozycji politycznej.

Oddziały ZOMO zajęły lokale zarządów regionalnych Solidarności, zatrzymując przebywające tam osoby i zabezpieczając znalezione urządzenia łącznościowe i poligraficzne. Do miast skierowano oddziały pancerne i zmechanizowane, które umieszczono przy najważniejszych węzłach komunikacyjnych, trasach wylotowych, głównych skrzyżowaniach, gmachach urzędowych i innych obiektach strategicznych. Przeprowadzono aresztowania wśród intelektualistów, w tym także wśród organizatorów i uczestników obradującego w Warszawie Kongresu Kultury Polskiej.

Główne uderzenie nastąpiło jednak w Gdańsku, gdzie w sobotę zebrała się Komisja Krajowa NSZZ "Solidarność". W nocy zatrzymano w Gdańsku blisko 30 członków Komisji Krajowej i kilku jej doradców. Jednym z nich był Jacek Kuroń.

- Usłyszałem zgrzyt klucza. Przyszli. Jechaliśmy później suką przez nocne miasto. Na ulicach stały czołgi i wozy pancerne. Nawet mnie nie skuli. Mój wierny stróż major Leśniak zapytał: - No i co, panie Kuroń, warto było? - Pamięta pan, majorze, jak trzy lata temu przyjechaliście wziąć mnie stąd, spod Gdańska? - odpowiedziałem pytaniem na pytanie. - Przyjechaliście wtedy w cztery fiaty. A dzisiaj, widzi pan sam, ile czołgów i wojska musieliście wyprowadzić na ulice, żeby mnie wziąć - wspominał w książce "Gwiezdny czas".

W "specjalny" sposób potraktowano przewodniczącego Solidarności Lecha Wałęsę. Około godziny drugiej w nocy w jego mieszkaniu pojawili się wojewoda gdański Jerzy Kołodziejski i I sekretarz gdańskiego KW PZPR Tadeusz Fiszbach, członek Biura Politycznego. Poinformowali Wałęsę o wprowadzeniu stanu wojennego, stwierdzając, że powinien natychmiast udać się do Warszawy na rozmowy z przedstawicielami władz. Wałęsa odrzucił przedstawiane mu propozycje współpracy. Został internowany. Po pobycie w Chylicach i Otwocku umieszczono go ostatecznie w ośrodku rządowym w Arłamowie.

W pierwszych dniach stanu wojennego internowano około 5 tys. osób. W sumie w czasie stanu wojennego liczba internowanych sięgnęła 10 tys., w więzieniach znalazła się znaczna część krajowych i regionalnych przywódców Solidarności, doradców, członków komisji zakładowych dużych fabryk, działaczy opozycji demokratycznej oraz intelektualistów związanych z Solidarnością.

W celach propagandowych zatrzymano także kilkadziesiąt osób z poprzedniej ekipy sprawującej władzę, m.in. Edwarda Gierka, Piotra Jaroszewicza i Edwarda Babiucha. Na podstawie dekretu o stanie wojennym zawieszono podstawowe prawa i wolności obywatelskie, wprowadzono tryb doraźny w sądach, zakazano strajków, demonstracji, milicja i wojsko mogły każdego legitymować i przeszukiwać. Wprowadzono godzinę milicyjną od godz. 22 do godz. 6 rano, a na wyjazdy poza miejsce zamieszkania potrzebna była przepustka. Korespondencja podlegała oficjalnej cenzurze, wyłączono telefony. Większość najważniejszych instytucji i zakładów pracy została zmilitaryzowana i była kierowana przez ponad 8 tys. komisarzy wojskowych.

Poza "Trybuną Ludu" i "Żołnierzem Wolności" zakazano wydawania prasy. Zawieszono działalność wszystkich organizacji społecznych i kulturalnych, a także zajęcia w szkołach i na wyższych uczelniach. Najważniejsze decyzje w okresie stanu wojennego podejmowała nieformalna grupa wojskowych oraz członków partii nazywana dyrektoriatem. W jej skład obok gen. Jaruzelskiego wchodzili: gen. Florian Siwicki (wiceminister obrony narodowej), gen. Czesław Kiszczak (minister spraw wewnętrznych), gen. MO Mirosław Milewski (sekretarz KC), Mieczysław F. Rakowski (wicepremier), Kazimierz Barcikowski (sekretarz KC) i Stefan Olszowski (sekretarz KC).

Nieliczni przywódcy Solidarności, którzy uniknęli zatrzymań, m.in. Zbigniew Bujak, Władysław Frasyniuk, Bogdan Borusewicz, Aleksander Hall, Tadeusz Jedynak, Bogdan Lis czy Eugeniusz Szumiejko, rozpoczęli tworzenie struktur podziemnych.

Brutalne pacyfikacje strajków

Dzień po ogłoszeniu stanu wojennego rozpoczęły się strajki okupacyjne w wielu dużych zakładach przemysłowych. Strajkowały huty, w tym największa w kraju "Katowice" oraz im. Lenina, większość kopalń, porty, stocznie w Trójmieście i Szczecinie, największe fabryki, takie jak: WSK w Świdniku, Dolmel i PaFaWag we Wrocławiu, "Ursus" czy Zakłady Przemysłu Odzieżowego im. Juliana Marchlewskiego w Łodzi. Strajkowano w sumie w 199 zakładach (w 50 utworzono komitety strajkowe), na około 7 tys. istniejących wtedy w Polsce przedsiębiorstw.

W 40 zakładach doszło do brutalnych pacyfikacji strajków, przy użyciu oddziałów ZOMO i wojska, wyposażonego w ciężki sprzęt. Szczególnie dramatyczny przebieg miały strajki w kopalniach na Górnym Śląsku, gdzie górnicy stawili czynny opór. 16 grudnia 1981 w Kopalni Węgla Kamiennego "Wujek" w trakcie kilkugodzinnych walk milicjanci użyli broni palnej. Zginęło 9 górników. 23 grudnia przy wsparciu czołgów i desantu ze śmigłowców udało się stłumić strajk w Hucie "Katowice". Najdłużej trwały strajki w kopalniach "Ziemowit" (do 24 grudnia) i "Piast" (do 28 grudnia), w których zdecydowano się prowadzić protest pod ziemią.

Przeciwko wprowadzeniu stanu wojennego wystąpiły Stany Zjednoczone. 23 grudnia 1981 prezydent USA Ronald Reagan ogłosił sankcje ekonomiczne wobec PRL, a kilka dni później podał do wiadomości, iż obejmą one także Związek Sowiecki, który ponosił "poważną i bezpośrednią odpowiedzialność za represje w Polsce". W ciągu następnych tygodni do sankcji ekonomicznych przeciwko Polsce przyłączyły się inne kraje zachodnie.

Zbrodnie wciąż nierozliczone

Stan wojenny został zawieszony 31 grudnia 1982. Odwołano go dopiero 22 lipca 1983 roku. Dokładna liczba osób, które w wyniku wprowadzenia stanu wojennego poniosły śmierć, nie jest znana. Przedstawiane listy ofiar liczą od kilkudziesięciu do ponad stu nazwisk. Nieznana pozostaje również liczba osób, które straciły w tym okresie zdrowie na skutek prześladowań, bicia w trakcie śledztwa czy też podczas demonstracji ulicznych.

Jego konsekwencje, także prawne, trwają. Prokuratorzy Głównej Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu z Instytutu Pamięci Narodowej skierowali wiele aktów oskarżenia dotyczących czynów popełnionych w okresie stanu wojennego. Wielu z osób oskarżonych sądy jednak nie skazały, uznając, że część przestępstw jest przedawnionych, a niektórych sprawców objęła amnestia. Jeszcze inni już nie żyją, a wielu przez lata skutecznie torpedowało próby wymierzenia im sprawiedliwości, choćby dostarczając zwolnienia lekarskie i nie stawiając się na rozprawy.

Według stanu z końca października 2022 oddziałowe komisje IPN prowadziły 185 postępowań w sprawach zbrodni sądowych popełnionych w okresie stanu wojennego. W ciągu 2022 roku natomiast prokuratorzy Oddziałowych Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu złożyli do Sądu Najwyższego 38 wniosków – ich celem jest doprowadzenie do podjęcia przez SN uchwał o możliwości pociągnięcia do odpowiedzialności karnej 25 sędziów i 5 prokuratorów (osób związanych z orzekaniem albo z oskarżaniem w latach 80. XX w.).

W 2022 roku IPN zainicjował projekt "Archiwum Zbrodni" mający na celu podejmowanie na nowo śledztw w sprawie zbrodni z okresu lat 80. XX wieku. Przedsięwzięcie to ma na celu, jak mówił prezes IPN dr Karol Nawrocki, "aby wszystkie zbrodnie z lat ’80 zostały osądzone, a te które budzą do dnia dzisiejszego kontrowersje w postaci niewyjaśnionych i niepostawionych przed sądem sprawców, ale także ofiar którym nie zostało choćby w sposób symboliczny zadośćuczyniona ich walka i ich cierpienie, aby Instytut Pamięci Narodowej i państwo Polskie doprowadziło do sprawiedliwości transformacyjnej i do prawdy".

PAP/asop/IPN/im