- Generał Bór-Komorowski symbolizował tragiczny los Polski. Myślę, że wciąż nie jesteśmy w stanie ocenić przesłanek, przy których podejmował najtrudniejszą decyzję w swoim życiu, czyli decyzję o wybuchu Powstania Warszawskiego - powiedział historyk Andrzej Kunert w Polskim Radiu.

Początek służby w wojsku

Karierę wojskową rozpoczął w kawalerii armii austro-węgierskiej. W czasie I wojny światowej walczył na wschodnim i włoskim froncie. W listopadzie 1918 roku od razu po odzyskaniu niepodległości wstąpił do powstającego Wojska Polskiego.

W 1919 roku brał udział w wojnie z Ukraińcami, a następnie w walkach z bolszewikami. W czasie wojny 1920 roku dowodził 12. Pułkiem Ułanów, z którym wsławił się w bitwie pod Komarowem, ostatniej wielkiej bitwie kawaleryjskiej w Europie. Odniósł w niej rany, ale nie chciał opuścić swoich żołnierzy na placu boju i walczył aż do zakończenia starcia.

Instruktor kawalerii w dwudziestoleciu międzywojennym

W latach II Rzeczpospolitej służył w garnizonach kawalerii i był instruktorem jazdy konnej w szkołach podchorążych.

Był świetnym jeźdźcem. W okresie międzywojennym brał udział w konkursach jeździeckich, reprezentował też Polskę na igrzyskach olimpijskich w 1924 i 1936 roku. Przez 11 lat dowodził 9. Pułkiem Ułanów Małopolskich.

W 1939 roku w randze pułkownika dowodził Centrum Wyszkolenia Kawalerii w Grudziądzu. W obliczu napiętej sytuacji międzynarodowej, w sierpniu 1939 roku szkołę przeniesiono do Garwolina. Właśnie tam Tadeusza Komorowskiego zastał wybuch wojny.

Służba w konspiracji

We wrześniu 1939 roku dostał rozkaz pomocy w tworzeniu Kombinowanej Brygady Kawalerii płk. Adama Zakrzewskiego. W jej szeregach bronił linii Wisły w okolicach Góry Kalwarii, a walkę zakończył 22 września pod Krasnobrodem.

- Jego wrzesień jest typowy dla większości oficerów Komendy Głównej AK. Najczęściej są to dowódcy pułków lub zastępcy dowódców, którzy biją się do końca września, czasem do początku października i później natychmiast schodzą do podziemia - powiedział historyk Andrzej Kunert na antenie Polskiego Radia w audycji "Postacie XX wieku".

Po uniknięciu niewoli przedostał się do Krakowa i rozpoczął działalność konspiracyjną. Na początku 1940 roku dołączył do Związku Walki Zbrojnej i objął dowództwem nad Obszarem Południowo-Zachodnim. W tym samym roku został awansowany do stopnia generała brygady.

W 1941 roku komendant ZWZ, gen. Stefan Rowecki-Grot rozkazał mu przenieść się do Warszawy oraz objąć dowództwo Okręgu Zachodniego ZWZ.

Komendant Główny Armii Krajowej

14 lutego 1942 roku Związek Walki Zbrojnej rozkazem Naczelnego Wodza gen. Władysława Sikorskiego został przemianowany na Armię Krajową. Po aresztowaniu gen. Stefana Roweckiego-Grota, Tadeusz Bór-Komorowski zajął miejsce jego miejsce jako Komendant Główny Armii Krajowej.

20 listopada 1943 roku wydał rozkaz rozpoczęcia Akcji "Burza". Polegała na przejmowaniu kontroli z rąk wycofujących się Niemców terenów wchodzących w skład II Rzeczpospolitej. Przedstawiciele Armii Krajowej mieli następnie występować przed Sowietami jako pełnoprawni gospodarze ziem polskich.

Jako Komendant Główny Armii Krajowej miał decydujący głos w dramatycznych naradach dotyczących decyzji o wybuchu powstania w Warszawie. To on wydał rozkaz o rozpoczęciu Powstania Warszawskiego. Na antenie Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa dokonał oceny podjętej wówczas decyzji.

- Gdybyśmy zachowali się biernie, Warszawa nie uniknęłaby zniszczeń i strat. Musieliśmy się liczyć z tym, że jeśli stolica stanie się polem bitwy i walk ulicznych między Niemcami a Sowietami, może ją czekać los Stalingradu - powiedział gen. Tadeusz Bór-Komorowski na antenie Radia Wolna Europa.

W czasie Powstania Warszawskiego koordynował przekazywanie informacji o sytuacji w walczącej stolicy i apelował do aliantów o wsparcie w lotniczych zrzutach zaopatrzenia.

Powstanie Warszawskie - zobacz serwis specjalny

2 października 1944 roku udzielił pełnomocnictwa do zawarcia umowy o zaprzestaniu działań wojennych, a od 4 października znalazł się w niewoli niemieckiej. Przebywał w niej do zakończenia działań zbrojnych.

Kapitulacja Powstania Warszawskiego. Kom. Gł. AK, gen. Tadeusz "Bór" Komorowski po spotkaniu z SS-Obergrupenführerem Erichem von dem Bach-Zelewskim w jego kwaterze w Ożarowie Mazowieckim. 04.10.1944. Wikimedia Commons/dp. Źr.: Jerzy Kirchmayer: Powstanie Warszawskie. Warszawa: Książka i Wiedza, 1984

Po zwolnieniu z obozu jenieckiego w maju 1945 mógł objąć stanowisko Naczelnego Wodza Polskich Sił Zbrojnych, na które został mianowany 30 września 1944 roku. W czasie jego nieobecności obowiązki Naczelnego Wodza pełnił gen. Władysław Anders.

Losy powojenne

Po zakończeniu wojny osiadł w Wielkiej Brytanii. Był premierem Rządu RP na uchodźstwie w latach 1947-1949. Zmarł 24 sierpnia 1966 roku. Pochowano go na cmentarzu Gunnersbury w Londynie.

Pośmiertnie został udekorowany Orderem Orła Białego, najwyższym polskim odznaczeniem. W Muzeum Powstania Warszawskiego w roku 2008 odsłonięto tablicę ku czci gen. Tadeusza Bór-Komorowskiego.

sa/bs

Józef Andrzej Szczepański ps. Ziutek dowódca drużyny batalionu "Parasol" przyszedł na świat 30 listopada 1922 roku.

Małą maturę zdał tuż przed wojną. W konspiracji był żołnierzem I plutonu 1 kompanii oddziału "Agat"-"Pegaz"-"Parasol", harcerskiego batalionu Kedywu Komendy Głównej AK. Uczestniczył w zamachu na generała SS Wilhelma Koppego w Krakowie (Akcja Koppe).

Powstanie Warszawskie - zobacz serwis specjalny

Kiedy wybuchło Powstanie Warszawskie uczestniczył w walkach na Woli w rejonie ul. Wolskiej, Żytniej, pl. Kercelego i cmentarzy wolskich. Przez ruiny getta przedostał się na Stare Miasto, wówczas - 29 sierpnia - napisał swój ostatni wiersz "Czerwona zaraza".

– "Ziutek" układał piosenki "Parasola", nazywaliśmy go poetą – wspominał powstaniec Kazimierz Kamiński ps. Mazur. – Ale on był naprawdę bohaterem. Był dzielnym żołnierzem, zazdrościliśmy mu. Dobrze zbudowany warszawski chłopak, aż miło było popatrzeć. Odważny, koleżeński, bardzo lubiły go dziewczyny - miał powodzenie, ale my też go ceniliśmy.

Kazimierz Kamiński był świadkiem, jak 1 września 1944 roku, Józef Szczepańczyk został ranny. Nie wycofał się nawet wtedy, kiedy był pod silnym ostrzałem Niemców. – "Ziutek" walił jak na zamówienie – relacjonował "Mazur". – Jak któryś mu się tylko pokazał, to nie chybił żadnego. Kiedy repetował karabin przedstawił mi się: "Wicemistrz Warszawy w strzelaniu - Ziutek".

– "Parasol" był ostatnim oddziałem, który miał się wycofać ze Starówki – wspominała Danuta Kaczyńska "Rena" w audycji "Żołnierze jednej barykady" z 1966 roku. – Trzymaliśmy pozycje na rogu Długiej przy placu Krasińskich, tuż obok był właz do kanału.

Około godziny 11 żołnierze "Parasola" zaczęli się wycofywać ze Starówki. Ciężko rannego "Ziutka" przeniesiono kanałami do szpitala, gdzie zmarł 10 września 1944 roku. Poeta i żołnierz Szarych Szeregów miał zaledwie 22 lata. 

mb/im

14 grudnia 1908 urodził się Eugeniusz Lokajski, wybitny polski lekkoatleta, podporucznik Wojska Polskiego, porucznik Armii Krajowej i miłośnik fotografii. Do dzisiaj zachowało się wiele jego zdjęć dokumentujących Powstanie Warszawskie i popełnione w tym czasie zbrodnie niemieckie. Zostawił po sobie m.in. ponad 850 fotografii dokumentujących walkę i życie codzienne warszawskich powstańców z 1944 roku.

Kariera sportowa przerwana wybuchem wojny

Pochodził z rzemieślniczej rodziny z Warszawy, w której przyszło mu spędzić większość życia. W 1930 roku przerwał pracę i studia na Wyższej Szkole Handlowej, aby podjąć służbę wojskową w Szkole Podchorążych w Zambrowie.

W 1932 roku zaczął studia w Centralnym Instytucie Wychowania Fizycznego w Warszawie. Ukończył je po dwóch latach i rozpoczął w nim pracę jako asystent. Był również nauczycielem wychowania fizycznego w gimnazjum im. Mikołaja Reja, którego był absolwentem.

Równolegle rozwijał karierę sportową, w której odnosił znaczne sukcesy. W 1924 roku, jeszcze jako uczeń, został zawodnikiem Klubu Sportowego "Warszawianka". Uprawiał wiele dyscyplin lekkoatletyki, ale największą sprawność osiągnął w rzucie oszczepem i wielobojach lekkoatletycznych. W latach 30. był wielokrotnym mistrzem Polski w zawodach w tych konkurencjach.

W 1935 roku został mistrzem świata w dziesięcioboju na Akademickich Mistrzostwach Świata w Budapeszcie. Był uznawany za faworyta Igrzysk Olimpijskich w 1936 roku, ale niestety poważna kontuzja przeszkodziła mu w zdobyciu medalu.

Sława zdobyta dzięki osiągnięciom sportowym pomagała mu w trudach życia pod okupacją. Dwukrotnie zdołał uniknąć łapanki dzięki temu, że został rozpoznany przez niemieckich żandarmów jako znany zawodnik.

Powstanie Warszawskie - zobacz serwis specjalny

Konspiracja i Powstanie Warszawskie

We wrześniu 1939 roku został powołany do wojska i wziął udział w wojnie z Niemcami. Następnie rozpoczął służbę w Armii Krajowej i przyjął pseudonim "Brok". Rozwinął wówczas swoje zamiłowanie do fotografii i prowadził zakład fotograficzny.

Eugeniusz Lokajski przez 56 dni walczył w Powstaniu Warszawskim jako oficer łącznikowy w kompanii "Koszta".

– Widziałem "Broka" w akcji. To był człowiek odpowiedzialny. Nie szafował życiem podległych sobie żołnierzy, a sam też nie kłaniał się kulom –  wspominał Jan Gozdawa w audycji "Kalendarium Powstania Warszawskiego". Był towarzyszem broni Lokajskiego w sierpniu i wrześniu 1944 roku.

Najbardziej zasłynął jako autor fotografii, które dokumentowały przebieg walk i życie walczącej stolicy.

– Był bardzo dobrym fotografem – opowiadał Jan Gozdawa. – Chodził i fotografował na pierwszej linii walki.

W dniu swojej śmierci wybrał się po materiały do sklepu fotograficznego przy Marszałkowskiej 129. Tam spotkała go śmierć. Wcześniej zdołał przekazać pudełko z filmami swojej siostrze i poprosił ją, żeby za wszelką cenę przechowała je bezpieczne do momentu zakończenia walk.

– Trzeba powiedzieć, że jego fotografie z Powstania Warszawskiego nie miały sobie równych. Były tak samo wartościowe jako materiał dokumentalny i artystyczny – stwierdziła Aleksandra Trzeciecka z Muzeum Powstania Warszawskiego.

sa