Proces Rudolfa Hoessa - członka NSDAP i SS, od kwietnia 1940 roku do listopada 1943 roku, komendanta KL Auschwitz-Birkenau rozpoczął się 11 marca 1947. Cztery tygodnie później niemiecki zbrodniarz został skazany na karę śmierci. Wyrok wykonano 16 kwietnia 1947 o godzinie 10:00 rano przez powieszenie na terenie obozu, obok budynku byłej komendantury i krematorium.

- Ranek był dosyć chłodny, lekka mgła, kwiecień - wspominał Mieczysław Kieta, sekretarz Międzynarodowego Komitetu Oświęcimskiego. - Przywieziono go z więzienia w Wadowicach. Był w kurtce, oczywiście bez żadnych dystynkcji. Umierał spokojnie, milcząco. Był wstrząśnięty nie tyle swoją śmiercią, co raczej ostatnim okresem życia. Miał czas, żeby się oswoić z myślą o śmierci, wiedział, co go czeka. Zdaje się, że dojrzał do pewnych rzeczy, kiedy szedł na szubienicę.

German Death Camps - zobacz serwis edukacyjno-społeczny

Na tropach zbrodni

Andrzej Szczypiorski w audycji "Tropy w popiołach", nadanej w lutym 1968 roku, przedstawił historię człowieka uważanego za największego mordercę w dziejach świata. Autor wybrał się do Szwarcwaldu, do domu, w którym urodził się przyszły zbrodniarz wojenny.

- Przybyłem tam gnany dziwaczną potrzebą dokonania śledztwa, zbadania tej niecodziennej postaci w jej najpełniejszym wymiarze, od początku egzystencji aż po straszny kres – mówił. - Nagle wyłoniła się wioska, cała omyta deszczem, śliczna i dostatnia, jak wszystkie tamtejsze siedziby ludzkie – opisywał autor programu.

Dom lat dziecinnych

Dom, do którego dotarł Szczypiorski był niewysoki, z tarasem i kawałkiem sadu. Powitał go człowiek w wełnianej czapeczce, skórzanych spodniach i starym golfie.

- Nie jest pan pierwszy - stwierdził. - Tu przyjeżdżają ludzie, nie powiem, żeby całe pielgrzymki, ale nie jestem tym zachwycony. Kupiłem ten dom 15 lat temu od pewnego handlarza drewnem. Musiałem utopić masę forsy w remontach, bo od pół wieku nikt się tym nie interesował. O ile wiem, Rudolf Hoess wyjechał stąd na zawsze jako mały chłopiec.

"Najwięcej czasu spędzałem w stajniach. Nigdy nie nudziło mnie głaskanie i przemawianie do koni. Nigdy żadne zwierzę nie zrobiło mi krzywdy - ani koń, ani psy, ani nawet groźne dla otoczenia byki. Najchętniej zajmowałem się czymś, gdy mnie nikt nie oglądał. Nie lubiłem, gdy mnie obserwowano" - napisał Hoess w pamiętnikach.

Andrzej Szczypiorski, patrząc na widok, jaki rozciągał się z pokoju Hoessa, zastanawiał się, co sprawiło, że człowiek ten, bez jakichkolwiek oporów, był w stanie wysłać na śmierć setki tysięcy ludzi: kobiet, mężczyzn i małych dzieci.

"Kochany ojciec"

Zwrócił na to uwagę członek Międzynarodowego Komitetu Oświęcimskiego, Jerzy Rawicz w radiowym komentarzu, nadanym w styczniu 1962 roku.

- Gdy Rudolf Hoess, były komendant obozu w Oświęcimiu powiedział mi, kiedy odwiedziłem go przed procesem w celi na Mokotowie, że kocha swoje dzieci, a zwłaszcza najmłodszą córkę, wstrząsnęło mną to bardziej niż wszystko inne podczas tej rozmowy - powiedział Jerzy Rawicz. I dodał:
- Zapytałem go, czy pomyślał kiedyś o swojej córce, która urodziła się tuż obok drutów kolczastych obozu, wówczas, gdy wydawał codzienne rozkazy zabijania tysięcy takich samych małych dzieci, jak jego ukochane dziecko. Nie odpowiedział mi na to pytanie. Myślę, że nie potrafił na nie odpowiedzieć.

***

Czytaj także:

• "Strefa interesów". Idylla w przedsionku piekła, czyli życie rodzinne komendanta Auschwitz 

***

Po wojnie Rudolf Hoess  ukrywał się pod przybranym nazwiskiem Franz Langer. 11 marca 1946 został uwięziony przez Brytyjczyków w pobliżu Flensburga. Dwa miesiące później wydano go władzom polskim. Był sądzony przez Najwyższy Trybunał Narodowy w Warszawie.

Zeznania świadków

W archiwach Polskiego Radia zachowały się zeznania świadków, więźniów KL Auschwitz, w tym powojennego premiera Polski - Józefa Cyrankiewicza, nagrane w 1947 roku.

- Byliśmy jak bezbronna, niezorganizowana masa ludzka zagnana do obozu ze wszystkich stron świata - mówił przez Trybunałem jeden ze świadków. - Masa mogąca się bronić tylko za cenę własnego życia, oddawanego w sposób taki, że nawet nie było satysfakcji ginięcia gdzieś na szańcu. Ginęło się w kloace, ginęło się pod murem, ginęło się w piwnicy, ginęło się w komorze gazowej. Bezimiennie, brzydko, w łachmanach, bez sławy i chwały.

Spowiedź

Rudolf Hoess tuż przed śmiercią poprosił o spowiednika. Był nim jezuita ojciec Władysław Lohn, ksiądz, który siedem lat wcześniej, spiesząc na pomoc uwięzionym współbraciom, sam zgłosił się do obozu, i który trafił przed oblicze komendanta KL Auschwitz-Birkenau. Ku zaskoczeniu wszystkich, Rudolf Hoess darował mu wtedy życie i wolność.

"Doszedłem do gorzkiego zrozumienia, jak ciężkich zbrodni dopuściłem się przeciw ludzkości. Realizowałem część straszliwych, ludobójczych planów III Rzeszy. W ten sposób wyrządziłem człowieczeństwu najcięższe szkody, szczególnie narodowi polskiemu zgotowałem niewysłowione cierpienia. Za odpowiedzialność moją płacę życiem. Oby kiedyś Bóg wybaczył mi moje czyny. Naród polski proszę o przebaczenie" - napisał Hoess.

Nazajutrz o świcie skonał na szubienicy. Do dziś stoi ona na terenie obozu.

bs

918 - taki numer otrzymał Piechowski po przyjeździe do Auschwitz w wagonie bydlęcym w czerwcu 1940 r. W pierwszej chwili nie zdawał sobie jednak sprawy z piekła, jakie w tym właśnie miejscu miało się rozpętać za sprawą Niemców.

- Nikt z nas nie rozumiał dlaczego, nie wiedział, o co chodzi i gdzie jest. Kiedy dostaliśmy pasiaki i numery, wszystko się wyjaśniło - wspominał Piechowski w rozmowie z Maciejem Foksem z pisma "Pamięć.pl".

Jak tłumaczy więzień Auschwitz, Niemcy perfekcyjnie zaplanowali w Oświęcimiu machinę śmierci - przybyli tam więźniowie mieli sami, własnymi rękoma, zbudować w miejscu dawnych polskich koszar wojskowych obóz - swoje późniejsze miejsce kaźni. Gdy do Auschwitz zaczęły napływać co raz to nowe transporty więźniów, naziści uznali, że jedynym rozwiązaniem "przeludnienia" obozu jest eksterminacja jego mieszkańców.

Stwarzanie pozorów

Niemcy zabijali więźniów na wiele sposobów. Jednym z nich była śmierć głodowa oznaczająca powolne konanie w celi śmierci. Taki właśnie los spotkał ojca Maksymiliana Kolbego, którego osobiście poznał w obozie Piechowski. Był on także świadkiem podjęcia przez zakonnika dobrowolnej decyzji o oddaniu swego życia za innego więźnia obozu, Franciszka Gajowniczka. Jego - i innych dziewięcioro losowo wybranych osób - miała spotkać kara śmierci za próbę ucieczki z obozu, której podjął się jeden z więźniów.

Choć w obozie panowały katastrofalne warunki bytowe, to z okazji przyjazdu wysokich nazistowskich dygnitarzy, władze obozu stwarzały pozory, że jego więźniowie egzystują w znośnych warunkach.

"Jedzenie dobre, noclegi dobre, praca trudna, ale możliwa" - zanotował wysłannik Czerwonego Krzyża po wizycie w obozie 1 marca 1941 r. Tego dnia obóz wizytował jeden z największych niemieckich zbrodniarzy - Heinrich Himmler. Na jego powitanie kuchnia obozowa zaserwowała prawdziwy, mięsny gulasz. - Powiedziałbym, że to była komedia w dwóch aktach - skwitował Piechowski.

Kilkadziesiąt lat wcześniej, gdy przebywał w niemieckim obozie, nie było mu jednak do żartów. Więźniowie Auschwitz pracowali do granic wytrzymałości, choć dziennie dostawali przydział tylko 15-25 dkg chleba oraz łyżkę margaryny lub marmolady. Piechowski wspomina, że wiele razy brakowało mu sił do pracy; gdyby zobaczyli to Niemcy, niechybnie by go zabili. Pewnego razu życie uratował mu obozowy kapo - wysłał go do lżejszej pracy magazynowej przy zaopatrywaniu oddziałów SS.

Język niemiecki na ratunek

Traf chciał, że to właśnie wówczas Piechowski poznał ludzi, z którymi obmyślił plan ucieczki z obozu. Byli nimi: Ukrainiec Eugeniusz Bendera oraz dwaj Polacy, ksiądz Józef Lempart i Stanisław Jaster. Ten ostatni był członkiem Związku Organizacji Wojskowej, konspiracyjnej komórki stworzonej w KL Auschwitz przez dobrowolnego więźnia obozu, Witolda Pileckiego. Piechowski przypomina, że podczas ucieczki Jaster zabrał ze sobą jeden z raportów przygotowanych przez bohaterskiego rotmistrza.

- Te drzwi były zawsze zamknięte, ale wtedy po raz pierwszy ktoś zostawił je uchylone. Wszedłem i od razu rzucił się na mnie Niemiec. Zaczął mnie kopać, krzyczeć: Ty przeklęty złodzieju, polski psie! Ty nie wiesz, że tu nie wolno wam wchodzić! W tym magazynie było wszystko: broń, granaty i mundury. Wiedziałem, że muszę się po nie jakoś dostać - wspominał Kazimierz Piechowski w reportażu Anny Rębas.

Plan ucieczki zakładał przedostanie się czteroosobowego komanda do jednego z magazynów, zaopatrzenie się w mundury i broń SS; a następnie odjazd "służbowym" otwartym kabrioletem marki Steyr 220. Plan ten nigdy nie zostałby zrealizowany, gdyby Piechowski płynnie nie znał języka niemieckiego. To właśnie znajomość języka swych oprawców zaważyła na tym, że strażnicy podnieśli więźniom w przebraniach SS szlaban torujący drogę wyjazdową z obozu.

Po jego opuszczeniu uciekinierzy porzucili samochód, założyli cywilne ubrania i ukrywali się w okolicznych gospodarstwach. Z wyjątkiem Jastera, który udał się do Warszawy, byli więźniowie Auschwitz powędrowali na Wschód. Tam też Piechowski rozpoczął działalność konspiracyjną w Armii Krajowej.

Syndrom Auschwitz

Choć Piechowskiemu udało się przeżyć, to przez długi czas piekło Auschwitz wracało do niego m.in. w snach. Pewnego razu dał się namówić żonie i - po latach - odwiedził teren byłego niemieckiego obozu Auschwitz.

- Gdy przechodziliśmy przez bramę "Arbeit macht frei", coś mnie szarpnęło. To jeszcze nic strasznego, pomyślałem. Blok 2, tu zacząłem staż w Auschwitz. Dalej w prawo, Blok Śmierci. Weszliśmy na dziedziniec, zobaczyłem Ścianę Śmierci (...). Przez moment niczego nie słyszałem, a prócz góry pokrwawionych trupów niczego nie widziałem. Wywaliłem się - opowiada Piechowski, który na powrót bolesnych wspomnień z czasów wojny stracił przytomność. - To syndrom Auschwitz... - wyjaśnił.

PAP/mr

Niemcy planowali zlikwidować tego dnia cygański obóz w Birkenau. Uprzedzony o tym przez jednego z SS-manów polski więzień przekazał informację współwięźniom. Gdy hitlerowcy przyjechali wypędzać  z baraków Romów i Sinti, ci - uzbrojeni w łopaty, noże, kilofy i kamienie - nie zgodzili się wyjść. Opór okazał się skuteczny, Niemcy zrezygnowali z przeprowadzenia akcji w obawie przed stratami i rozszerzeniem buntu na cały obóz.

"Porajmos" znaczy "Zagłada"

Romowie byli prześladowani jako "niższa rasa" od początku istnienia III Rzeszy: poddawano ich przymusowej sterylizacji, odebrano im prawa wyborcze na mocy ustaw norymberskich.

- Cyganów często rozstrzeliwano na miejscu, w przeciwieństwie do Żydów, których deportowano - mówił Józef Rozwadowski na antenie Radia Wolna Europa. - W Buchenwaldzie już w dwóch pierwszych latach wojny wypróbowywano na dzieciach cygańskich działanie cyklonu B.

W 1942 roku zdecydowano, że Romów i Sinti (pokrewna Romom wędrowna grupa etniczna) spotka taki sam los jak Żydów. Początkowo zamykano ich  w gettach żydowskich w Warszawie i Łodzi. W języku romskim słowo Porajmos jest odpowiednikiem żydowskiego określenia Holocaust.

- Już w kwietniu 1942 roku nielicznych Cyganów, którzy przeżyli getto łódzkie skierowano do obozu śmierci w Chełmnie nad Nerem - słyszymy w wykładzie z cyklu "Dzieje europejskich Cyganów".

Romowie trafiali też do innych obozów m.in. do Treblinki i Flossenburgu, zaś romskie kobiety wysyłano do Ravensbrück.

German Death Camps - zobacz serwis edukacyjno-społeczny

Transporty z całej Europy

Najwięcej jednak uwięziono w Auschwitz-Birkenau. Stanowili oni pod względem liczebności trzecią grupę deportowanych do KL Auschwitz, po Żydach i Polakach. Transporty przyjechały do obozu z czternastu krajów. Dla Niemców priorytetem było oczyszczenie z Cyganów ziem III Rzeszy, ale do obozu wysyłali też Romów z krajów podbitych. W akcji eksterminacji tej grupy uczestniczyli też sojusznicy Hitlera: Węgry, Rumunia, Słowacja i Chorwacja ustaszy. Po agresji na ZSRR specjalne niemieckie plutony egzekucyjne rozstrzeliwały tamtejszych Romów podobnie jak Żydów.

Piekielne warunki

W romskim obozie w Auschwitz panowały piekielne warunki: szerzył się tyfus i rak wodny (zapalenie śluzówek, który powoduje martwicę okolic ust i policzków), Romowie cierpieli z niedożywienia i braku wody, nie ominęły ich tortury pseudomedycznych eksperymentów. 1700 Romów z okręgu białostockiego, u których stwierdzono przypadki tyfusu plamistego, nie zarejestrowano nawet jako więźniów obozu. Kilka dni po przybyciu zamordowano ich w komorach gazowych.

Cygański obóz w Birkenau istniał od lutego 1943 roku do sierpnia 1944. Romowie i Sinti zostali zgładzeni w nocy z 2 na 3 sierpnia 1944 r. na rozkaz Reichsfuehrera SS Heinricha Himmlera. Niemcy zagazowali pozostałych przy życiu 2897 więźniów.

bm

"Elektryk, fantastycznie stary numer, tysiąc z małym okładem…" - Tadeusz Borowski w "U nas w Auschwitzu" opisywał z własnego doświadczenia, jak niezwykłe było w obozowej rzeczywistości posiadanie "starych", tzn. świadczących o długim pobycie w obozie, numerów wytatuowanych na przedramionach. Cóż dopiero powiedziałby Borowski, gdyby spotkał Stanisława Ryniaka, który nosił numer 31?

Posłuchaj wspomnień Stanisława Ryniaka:

Obozowa epopeja Ryniaka rozpoczęła się 5 maja 1940 roku. To wtedy wraz z innymi uczniami został aresztowany przez Niemców. Gestapo podejrzewało ich o działalność konspiracyjną w Związku Walki Zbrojnej. Po wstępnych przesłuchaniach zatrzymano w areszcie w Jarosławiu trzech uczniów, wśród nich Ryniaka.

Numer 31

Po trzech dniach Niemcy przewieźli ich do więzienia w Tarnowie, gdzie wcześniej osadzono już żołnierzy kampanii wrześniowej, którzy usiłowali przedrzeć się na Węgry, członków podziemnych organizacji niepodległościowych, gimnazjalistów, studentów i kilku polskich Żydów.

14 czerwca 1940 roku Niemcy skierowali 728 polskich więźniów politycznych z Tarnowa do Auschwitz. Dziś na pamiątkę tego wydarzenia obchodzony jest Narodowy Dzień Pamięci Ofiar Niemieckich Nazistowskich Obozów Koncentracyjnych.

- Gdy nas tam przewieźli, w obozie było już 30 więźniów - Niemców. Oni otrzymali numery od 1 do 30. Ja dostałem kolejny - 31. Ci więźniowie byli później Kapo i Blockaltesterami - wspominał Stanisław Ryniak na antenie Polskiego Radia.

To był dowód przemyślanej koncepcji pracy w obozach. Niemcy sprowadzili do Auschwitz najpierw 30 niemieckich więźniów kryminalnych z obozu Stutthof (ob. Sztutowo na Pomorzu), by ci zarządzali Polakami - Kapo i "starsi blokowi" mieli stanowić uprzywilejowane ogniwo pośrednie między SS-manami i więźniami.

Świadek piekła

W obozie pracował m.in. przy jego budowie. - Mniej niż połowa z więźniów wracała z tej pracy o własnych siłach - wspominał w rozmowie z Polskim Radiem.

Był świadkiem wszystkich okropieństw obozu. Brał udział w najdłuższym, dwudziestogodzinnym apelu po ucieczce Tadeusza Wiejowskiego. Widział egzekucje i kierowanie ludzi wprost do komór gazowych.

Jego "fantastycznie stary numer", jak napisałby Borowski, w pewnym momencie zwrócił uwagę samego komendanta obozu, Rudolfa Hoessa, który zapragnął spotkać więźnia osobiście. Gdy Ryniaka wysłano przed oblicze SS-mana, ten miał cynicznie stwierdzić, że skoro przetrwał ktoś o tak wczesnym numerze, to w obozie nie może być aż tak źle…

Po wyjściu ważył 40 kg

Ryniak po ponad czterech latach pobytu w Auschwitz został 28 października 1944 roku włączony do transportu karnego i przewieziony do jednego z podobozów KL Flossenbuerg, który mieścił się w Litomierzycach. Pracował tam w kamieniołomie. Wolność odzyskał 8 maja 1945 roku.

- W chwili wyzwolenia ważyłem 40 kg. Pomimo wyczerpania zdecydowałem się od razu wracać do Polski. Gdy wreszcie dotarłem do rodzinnego domu w Sanoku, moja mama nie mogła uwierzyć, że żyję, chociaż stałem przed nią - mówił w rozmowie z Polską Agencją Prasową.

Po wojnie ukończył politechnikę we Wrocławiu i został inżynierem architektem. Stronił od opowiadania o swojej obozowej przeszłości. Los chciał, że dożył sędziwego wieku. Zmarł w 2004 roku, dożywszy 88 lat.

Do końca wspomagał Państwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau. "Uważam, że wszystkie ocalałe obozowe obiekty należy zachować i pieczołowicie konserwować, aby dawały świadectwo prawdzie. Gdy nas zabraknie, to kamienie za nas będą mówić".

bm/PAP