8 października 1943 roku członkowie "Sonderkommando 1005", utworzonego w celu zatarcia śladów zbrodni niemieckich, wydobyli zwłoki zamordowanych dwa lata wcześniej profesorów lwowskich. Ciała zwieziono na stos, gdzie następnego dnia zostały spalone.

Mord profesorów lwowskich

Mordu profesorów wyższych uczelni Lwowa specjalna jednostka policyjna III Rzeszy dokonała rankiem 4 lipca 1941 roku. Na Wzgórzach Wuleckich hitlerowcy rozstrzelali przedstawicieli polskich elit intelektualnych. Zginęło 22 profesorów lwowskich wyższych uczelni oraz 18 członków ich rodzin, przyjaciół i znajomych.

Wśród zamordowanych byli wybitni uczeni: prawnik Roman Longchamps de Berier i lekarz medycyny sądowej Włodzimierz Sieradzki - rektorzy Uniwersytetu Jana Kazimierza, inżynier Kasper Weigel - kierownik Katedry Miernictwa Politechniki Lwowskiej, matematyk Włodzimierz Stożek, chemik Stanisław Pilat, światowej sławy lekarz stomatolog Antoni Cieszyński oraz krytyk literacki i pisarz Tadeusz Boy-Żeleński. Mordowanie profesorów we Lwowie trwało do końca okupacji niemieckiej.

Kto bezpośrednio ponosi odpowiedzialność?

Po 72 latach nadal nie do końca wyjaśniono okoliczności lwowskiej zbrodni. Kierował nią SS-Brigadenfuehrer Eberhard Schoengarth, który wcześniej w listopadzie 1939 roku dokonał aresztowania profesorów Uniwersytetu Jagiellońskiego. Lista, na podstawie której zatrzymywano lwowskich uczonych w nocy z 3 na 4 lipca 1941 roku, powstała prawdopodobnie znacznie wcześniej, w środowisku ukraińskich studentów w Krakowie. Nie wiadomo jednak, kto zlecił jej sporządzenie.

Dr Piotr Łysakowski z Biura Edukacji Publicznej Instytutu Pamięci Narodowej podkreśla, że przyczyn mordu było przynajmniej kilka i dodaje, że ustalenie wszystkich okoliczności zbrodni jest niezwykle trudne.

Zacieranie śladów

Aby zatrzeć ślady swoich działań, Niemcy wysłali 8 października 1943 roku "Sonderkommando 1005”, złożone z Żydów przebywających wówczas w niemieckim obozie koncentracyjnym we Lwowie (Obozie Janowskim), w celu wydobycia zwłok profesorów pochowanych na Wzgórzach Wuleckich i przewiezienia ciał na teren obozu, gdzie zostały spalone. Prochy rozsypano.

Niemcy nie przewidzieli, że jeden z członków tego Sonderkommando przeżyje. Zwykle dla swojego bezpieczeństwa hitlerowcy po przeprowadzeniu akcji zabijali więźniów, którzy brali w niej udział. Tym razem jednemu z więźniów udało się cudem ocalić życie – był nim Leon Weliczker, który opisał dokładnie, jak wydobywano zwłoki profesorów lwowskich.

"Gdy już wszystkie trupy z grobu są wyciągnięte, kilku ludzi (później specjalna brygada) przeszukuje grób. Rękoma wybierają każdą kość i włos, które wkładają do wiadra i wrzucają następnie do ognia. […] Stojący w dole oskrobują zielone od trupów ściany i posypują opróżniony dół chlorkiem aby zagłuszyć smród. Teraz dół zostaje zasypany i ziemia zaplantowana. Później przejeżdża się jeszcze po byłej mogile broną, ciągnioną przez nas zamiast konia, na koniec zasiewa się na tym miejscu mieszankę nasion różnych traw, jakie tu rosną naokoło. Po kilku tygodniach zarasta to miejsce tak, że nie można poznać, że coś było ruszane" – pisał w swym dzienniku Leon Weliczker.

Upamiętnienie

Jak wspominał prof. Stanisław Grzędzielski, astronom, syn zamordowanego przez Niemców prof. Jerzego Grzędzielskiego, rodziny zamordowanych z 3 na 4 lipca profesorów bardzo długo nie chciały przyjąć do wiadomości, że ich ojcowie, mężowie już nie żyją. - Wydawało się, że to jest taki absurd i tak niezgodny z tradycjami kraju europejskiego jak Niemcy, że coś takiego nie mogło się wydarzyć. Przez cały czas niemieckiej okupacji myśmy żyli w tym mniemaniu, iż prawdopodobnie jest jeszcze szansa, że oni wrócą, żyją w jakimś obozie koncentracyjnym.

Na miejscu zbrodni, dzięki staraniom rodzin pomordowanych, postawiono w latach 90. pomnik z listą ofiar tragedii w języku polskim i ukraińskim.

W 2011 roku odsłonięto pomnik wykonany według projektu profesora krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych Aleksandra Śliwy. Jest to siedmiometrowa brama, złożona z kamiennych bloków przedstawiających dziesięć przykazań. Blok z rzymskim numerem V, czyli przykazaniem "nie zabijaj", jest lekko poruszony. Znajduje się tam także tablica z listą zabitych i informacją, co wydarzyło się w tym miejscu. W przyszłości ma powstać także muzeum informujące o przebiegu tragedii.

mk/PAP/IAR/im

21 września 1942 roku Niemcy, w ramach tak zwanej "Aktion Reinhard", zakończyli likwidację warszawskiego getta. W czasie jej trwania ponad 250 tys. Żydów wywieziono do obozu zagłady w Treblince; 11 tys. skierowano do obozów pracy, na miejscu rozstrzelano ok. 6 tys. W getcie pozostało ok. 60 tys. osób, z czego blisko połowa nielegalnie.

Powstanie w Getcie Warszawskim - zobacz serwis specjalny

Wielka akcja wysiedlania getta w Warszawie rozpoczęła się 22 lipca 1942 roku. W getcie, którego bramy zamknięto w listopadzie 1940 roku, na obszarze 307 ha przebywało ponad 400 tysięcy Żydów, zmuszonych do życia w nieludzkich warunkach. Przez następne miesiące wprowadzano kolejne zarządzenia, zakazy i ograniczenia, pozbawiające ludność żydowską pracy, pieniędzy, opieki i możliwości kontaktów z mieszkańcami drugiej strony muru. Od 12 listopada 1940 każdy Żyd powyżej 12 lat musiał nosić na prawym ramieniu białą opaskę z niebieską gwiazdą Dawida.  

"20 lipca rozpoczynają się aresztowania. Zostają osadzeni na Pawiaku prawie wszyscy lekarze szpitala na Czystem, część zarządu żydowskiej samopomocy społecznej, pewna ilość radnych gminy. Rozumiemy, że getto jest w przededniu likwidacji" – pisał w swoich wspomnieniach Marek Edelman.

Według niemieckich rozporządzeń z wysiedlenia na "wschód" mieli być zwolnieni Żydzi zatrudnieni w warsztatach produkujących na potrzeby Wehrmachtu na terenie getta.

"Dnia 22 lipca 1942 o godzinie 10.00 rano zajeżdżają przed dom Rady Żydowskiej niemieckie samochody. Po krótkim posiedzeniu przedstawiciele Judenratu wiedzą już, czego chcą Niemcy. Sprawa jest prosta. Wszyscy nieproduktywni Żydzi zostaną przesiedleni na wschód (…) wysiedlenie będzie przeprowadzała policja żydowska w porozumieniu z Niemcami. W ten sposób naziści doprowadzili do tego, że Rada Żydowska sama wydała wyrok śmierci na przeszło 300 tysięcy mieszkańców getta" – można przeczytać w zapiskach jednego z przywódców powstania w getcie warszawskim.

Getto warszawskie zostało ostatecznie zlikwidowane i zrównane z ziemią 16 maja 1943 roku. Po zdławieniu powstania w getcie Niemcy wysadzili w powietrze Wielką Synagogę przy ul. Tłomackie. Tego dnia gen. SS i policji Jürgen Stroop wysłał do swych przełożonych telegram: "Nie ma już w Warszawie dzielnicy żydowskiej".

Później na terenie getta przeprowadzali masowe egzekucje mieszkańców Warszawy - polskich więźniów politycznych oraz Żydów schwytanych po "aryjskiej stronie". Od lata 1943 roku w okolicach ulicy Gęsiej funkcjonował niemiecki obóz koncentracyjny.

mjm

Po rozpoczęciu okupacji niemieckiej w 1939 roku Łódź została włączona w granice III Rzeszy, a jej nazwę zmieniono na Litzmannstadt na cześć generała Carla von Litzmanna, zwycięskiego dowódcy bitwy pod Łodzią z 1914 roku. 8 lutego 1940 roku powstało Ghetto Litzmannstadt, które zostało całkowicie odcięte od reszty miasta. Było drugim co do liczebności gettem i przetrwało aż do lata 1944 roku.

"Prezes" Chaim Rumkowski

Tak długie przetrwanie łódzkiego getta było możliwe dzięki kontrowersyjnej działalności Chaima Rumkowskiego, przewodniczącego Judenratu w Łodzi, który zarządzał dzielnicą żydowską. Do dzisiaj trwają spory wokół jego postawy podczas okupacji niemieckiej, wiele osób zarzuca mu kolaborację z nazistami i współudział w Holokauście.

Powstanie w getcie - zobacz serwis historyczny

Był oskarżany o despotyczne rządy i bezwzględne posłuszeństwo wobec szefa niemieckiej cywilnej administracji getta Hansa Biebowa.

Chaim Rumkowski podkreślał, że wykonywanie rozkazów i praca na rzecz III Rzeszy jest jedyną możliwością na przeżycie. Jego obrońcy uważają, że dzięki takiej postawie udało się maksymalnie odwlec moment likwidacji getta w Łodzi aż do lata 1944 roku, co pozwoliło uratować życie części jego mieszkańców. Tak długie istnienie getta było ewenementem.

"Oddajcie mi swoje dzieci"

Wielka szpera (z niem. Allgemeine Gehsperre) oznaczała całkowity zakaz wychodzenia z domu. Była przełomowym momentem w historii funkcjonowania łódzkiego getta, akcja odbyła się w dniach 5-12 września 1942 roku. Jedynymi zwolnionymi z wywózki były rodziny uprzywilejowanych osób pracujących w policji albo kierownictwie getta.

Pamięci Polaków Ratujących Żydów - zobacz serwis historyczny

Akcję wysiedleńczą zapowiedział Chaim Rumkowski w przemowie wygłoszonej 4 września. Jak mówił do mieszkańców getta:

"Ponury podmuch uderzył getto. Żądają od nas, abyśmy zrezygnowali z tego, co mamy najlepszego – naszych dzieci i Starszych. […] W moim wieku, muszę rozłożyć ręce i błagać: Bracia i siostry! Oddajcie mi je! Ojcowie i matki – dajcie mi swoje dzieci! […] Muszę przygotować tę trudną i krwawą operację, muszę odciąć gałęzie, aby ocalić pień. Muszę zabrać dzieci, ponieważ jeżeli tego nie zrobię, inni mogą być także zabrani – broń Boże. […] Wyciągam do was moje złamane, trzęsące się ręce i błagam: dajcie tym rękom ofiary! Tylko tak możemy zapobiec przyszłym cierpieniom i zbiorowość 100 000 Żydów może być zachowana."

Od 5 września obowiązywał zakaz poruszenia się po łódzkim getcie, a żydowscy policjanci rozpoczęli wyłapywanie ludzi przeznaczonych do deportacji. 7 września do getta wkroczyli Niemcy, którzy byli niezadowoleni z postępów akcji. 12 września odwołano zakaz ruchu, a dwa dni później zakłady ponownie zaczęły pracę. Dzielnica żydowska wróciła do życia, które już nigdy nie było takie, jak przed wielką szperą.

Żydzi wywiezieni z getta w Łodzi trafili do obozu zagłady w Chełmnie nad Nerem.

– Transporty witał oficer, który przypominał wojaka Szwejka, przyzwoity na oko człowiek i zapraszał ich do łaźni, w której mieli się oczyścić po trudnych warunkach w Łodzi. Szli aleją z flagami Czerwonego Krzyża. I ci biedni czescy, niemieccy, austriaccy Żydzi z ufnością wsiadali do ciężarówek, w których puszczano spaliny – powiedział Andrzej Bart w audycji z cyklu "Spotkania po zmroku".

Posłuchaj audycji na temat historii z łódzkiego getta.

sa

Zbiorowe egzekucje były wykonywane przez Niemców wspólnie z litewskimi kolaborantami. Rozstrzeliwanie ofiar trwało do granic możliwości, niemal do momentu wkroczenia Sowietów na Wileńszczyznę w lipcu 1944 roku.

Ponary miejscem kaźni

Pierwsze egzekucje zostały przeprowadzone latem 1941 roku i szybko przybrały masową skalę. Ofiary były grzebane w wybetonowanych dołach, wykopanych jeszcze w czasie sowieckiej okupacji. Miały służyć jako miejsce składowania paliwa lotniczego na potrzeby pobliskiego lotniska.

– Zdarzały się przypadki ludzi, którzy przeżyli rozstrzelanie i uciekli z dołów, kiedy Niemcy i Litwini odeszli. Zwykle dostawali pomoc od okolicznych chłopów – powiedział Zbigniew Gluza, prezes Fundacji Ośrodka Karta, w audycji prowadzonej przez Katarzynę Jankowską w 2017 roku. – Rozstrzeliwanie odbywało się bardzo blisko miasta i właściwie cała społeczność wiedziała o masowych mordach.

Świadkiem egzekucji był mieszkający nieopodal Kazimierz Sakowicz, który przed wojną pracował jako dziennikarz. Potajemnie prowadził notatki na podstawie własnych obserwacji miejsca kaźni.

– Był tam w lipcu 1941 roku, kiedy wybrzmiały pierwsze strzały. Zaczął pisanie dziennika, które kontynuował do 1944 roku. On opowiada dzień po dniu o tym, co słyszał i widział. Oddział litewski, który był przez niego szpiegowany wykrył go i zabił – powiedział Zbigniew Gluza.

Sprawcy nie zostali osądzeni

W czerwcu 1944 roku zbrodniarze rozpoczęli zacieranie śladów egzekucji. Ciała ofiar zostały wykopane i spalone, wskutek czego pozostało niewiele materialnych dowodów mordu. Wiedza na temat zbrodni w Ponarach wciąż nie jest upowszechniona wśród opinii publicznej.

– Szerzej w ogóle się o tym nie mówi. To jest jedno z największych zaniedbań, ponieważ to jest ogromne miejsce kaźni, które nie jest dostatecznie uhonorowane i rozumiane. Przypadki osądzenia sprawców są nieliczne, całość grupy zbrodniarzy nie została w pełni oskarżona i skazana – mówił Zbigniew Gluza w Polskim Radiu.

sa