"List 34" był pierwszym w powojennej Polsce wspólnym protestem intelektualistów. Jak pisał w swoim dzienniku Andrzej Kijowski: "Był aktem publicznym i jako taki stanowił precedens dla innego typu postępowania obywatelskiego. Odwoływał się do prawa, a nie do "dobrej woli", "życzliwości", czyli - krótko mówiąc – "łaski". Trzydziestu czterech uznało siebie za obywateli".

Mała stabilizacja

Na początku lat 60. w Polsce władze po kolei likwidowały obszary względnej wolności, jakie pojawiły się po Październiku '56. Zaostrzono cenzurę i inwigilację pisarzy. W 1962 roku zamknięto - powstały w Warszawie na fali odwilży popaździernikowej - Klub Krzywego Koła, jedno z niewielu miejsc, gdzie można było w miarę swobodnie głosić swoje poglądy. Powołane zostało nowe pismo - "Kultura" - na miejsce dwu zlikwidowanych "buntowniczych" pism - "Nowej Kultury" i "Przeglądu Kulturalnego".

Protest

Sygnatariusze "Listu 34" zwracali uwagę na ograniczenie przydziału papieru na druk książek oraz zaostrzenie cenzury i domagali się zmiany polityki kulturalnej państwa na zgodną z duchem praw zagwarantowanych przez konstytucję PRL.

Adresatem listu był premier Józef Cyrankiewicz. Poeta Antoni Słonimski napisał: "Ograniczenia przydziału papieru na druk książek i czasopism oraz zaostrzenie cenzury prasowej stwarza sytuację zagrażającą rozwojowi kultury narodowej. Niżej podpisani, uznając istnienie opinii publicznej, prawa do krytyki, swobodnej dyskusji i rzetelnej informacji za konieczny element postępu, powodowani troską obywatelską, domagają się zmiany polskiej polityki kulturalnej w duchu praw zagwarantowanych przez konstytucję państwa polskiego i zgodnych z dobrem narodu".

List podpisali: Jerzy Andrzejewski, Maria Dąbrowska, Stanisław Dygat, Karol Estreicher, Marian Falski, Aleksander Gieysztor, Konrad Górski, Paweł Hertz, Leopold Infeld, Paweł Jasienica, Mieczysław Jastrun, Stefan Kisielewski, Zofia Kossak-Szczucka, Tadeusz Kotarbiński, Jan Kott, Anna Kowalska, Julian Krzyżanowski, Kazimierz Kumaniecki, Edward Lipiński, Maria Ossowska, Stanisław Cat Mackiewicz, Jan Parandowski, Stanisław Pigoń, Adolf Rudnicki, Artur Sandauer, Wacław Sierpiński, Antoni Słonimski, Jan Szczepański, Władysław Tatarkiewicz, Jerzy Turowicz, Melchior Wańkowicz, Adam Ważyk, Kazimierz Wyka i Jerzy Zagórski. Współorganizatorem zbierania podpisów był Jan Józef Lipski.

Więcej o Antonim Słonimskim i pozostałych sygnatariuszach "Listu 34" zobacz na stronie "Radia Wolności">>>

"Sama treść listu była, jak widać, bardzo umiarkowana. Jednak podpisanych pod nim nazwisk nie można było lekceważyć, były to bowiem nazwiska najbardziej szanowanych przedstawicieli życia intelektualnego i kulturalnego w Polsce. Dla twórców kultury zaś było to próbą generalną przed marcem 1968 roku, kreślącą niezmienną przez ćwierć wieku geografię polityczną środowiska" - pisał prof. Jerzy Eisler, historyk, w tekście "List 34" (Wydawnictwo Naukowe PWN, 1993).

Za decyzją o podpisaniu listu stały najróżniejsze motywacje. "Podpisałem, bo byłem wychowany na westernach" - powiedział Stanisław Dygat. "Ten list był dla mojego ojca pewną formą ekspiacji za stalinizm" - przytacza Tomasz Jastrun zdanie z dziennika swego ojca, Mieczysława. Dąbrowska wahała się: "Nie palę się do takich petycji, bo to nic nie da, ale tak wciąż wszystkiego odmawiam, że zawsze w końcu zdarzy się coś, czemu po prostu na zasadzie prawa liczb nie odmówię" - zanotowała w "Dziennikach".

"List 34" Antoni Słonimski osobiście dostarczył do Urzędu Rady Ministrów 14 marca 1964. Pierwszą reakcją władzy była rewizja w mieszkaniu i zatrzymanie Jana Józefa Lipskiego. Trzy dni później o "Liście 34" poinformowało Radio Wolna Europa. 18 kwietnia w "Timesie" ukazał się tekst krytykujący władze PRL, podpisany przez 21 brytyjskich pisarzy i artystów, m.in. przez Arthura Koestlera i Allana Bullocka, potem wystąpienie pisarzy amerykańskich (m.in. Susan Sontag, Williama Styrona, Hannah Arendt, Saula Bellowa, Elii Kazana, Normana Mailera i Arthura Millera) oraz profesorów uniwersytetów Harvarda i Berkeley i włoskich intelektualistów (m.in. Alberto Moravii).

Władza kontratakuje

W odpowiedzi partia, w ramach "kary", zmniejszyła nakład "Tygodnika Powszechnego" z 40 do 30 tys. i wydała zakaz wymieniania nazwisk sygnatariuszy w radiu i telewizji, 14 pisarzy ukarano zakazem publikowania, wielu innym odmówiono wydania paszportu. Zaangażowanie RWE w propagowanie dokumentu dało władzy pretekst do piętnowania jego sygnatariuszy jako "ideowych targowiczan dostarczających żeru zagranicznym propagandzistom".

Dziesięciu uczonych przekonano, by wysłali do "Times'a" list z ubolewaniem, że ich nazwiska wykorzystano do antypolskiej kampanii. Jednocześnie przygotowywany był "kontrlist" potępiający "List 34". W maju figurowało pod nim już 600 podpisów m.in. prezesa Związku Literatów Polskich Jarosława Iwaszkiewicza.

Najsurowsze represje spotkały 72-letniego Melchiora Wańkowicza. Za wysłanie do mieszkającej w Waszyngtonie córki, Marty Erdman, prywatnego listu z opisem "Listu 34", którego fragmenty zostały następnie odczytane w Radiu Wolna Europa, został on 5 października 1964 roku aresztowany, a 11 listopada skazany na trzy lata więzienia. Władze komunistyczne, chcąc uniknąć kompromitacji wycofały się z wykonania wyroku, zawieszając jego wykonanie.

pd

11 maja 1895 roku urodził się Jan Parandowski prozaik, eseista, tłumacz, znawca kultury starożytnej Grecji i Rzymu. Z jego książek pokolenia Polaków czerpały wiedzę o antyku. 

Starożytny Rzym nauczycielem Europy

- Sztuka, nauka, filozofia mają najwięcej do zawdzięczenia starożytnej Grecji. To, co tam stworzono, oddziaływało przez wieki na myśl i sztukę europejską i również dziś oddziaływa. To samo dotyczy prawa, którego Rzym uczył całą Europę i starożytnych ideałów, które wciąż są aktualne - mówił Jan Parandowski w wywiadzie udzielonym Polskiemu Radiu w 1963 roku.

Ten wybitny miłośnik, znawca, popularyzator i tłumacz kultury i literatury świata antycznego urodził się 11 maja 1895 roku we Lwowie. I tam studiował filozofię, filologię klasyczną, archeologię, historię sztuki, literaturę polską. W 1929 roku przeniósł się do Warszawy. Za książkę "Dysk olimpijski" otrzymał brązowy medal w Olimpijskim Konkursie Sztuki i Literatury w czasie Letnich Igrzysk Olimpijskich w Berlinie w 1936 roku, a w 1937 także Złoty Wawrzyn Akademicki Polskiej Akademii Literatury za wybitną twórczość literacką.

W czasie Powstania Warszawskiego stracił w płomieniach swoje archiwum literackie i całą niewydaną twórczość. W 1964 roku otrzymał Nagrodę Państwową I stopnia i w tym samym roku był sygnatariuszem "Listu 34", podpisanego przez uczonych i pisarzy w obronie wolności słowa i przekazanych władzom PRL. W 1975 roku Jan Parandowski został uhonorowany za całokształt twórczości przez Rozgłośnię Polską Radia Wolna Europa.

Spokrewnieni z Rzymem i Grecją

- Religia grecka jest zagadką już na zawsze. Poznajemy mity, ale nie możemy zrozumieć, jak Grek odczuwał swoich bogów, jak z nimi współżył w codzienności. Na gruncie stałym stajemy dopiero w momencie, gdy filozofowie zaczynają mówić o bogach w kategoriach alegorii i symbolu. Ale hipotezy naszych uczonych o sensie i znaczeniu mitów są właściwie fantazją – mówił Jan Parandowski w Polskim Radiu.

- Gdy mówimy starożytność, mamy na myśli zarówno Grecję, jak i Rzym, a są to przecież dwa odrębne światy. Każdy z nich działa inaczej na naszą wyobraźnię. Każda epoka w historii spokrewniała się albo z jednym, albo z drugim. Raz Rzym był ideałem, raz Grecja - wyjaśniał Jan Parandowski.

Ten pisarz trwa, nie przemija

- Byłem mu bliski ze względu na zainteresowania, ale różnimy się tym, że Jan wolał bardziej Rzym, ja wolę Ateny - mówił w Polskim Radiu Zygmunt Kubiak, pisarz, eseista, tłumacz, propagator kultury antycznej, profesor Uniwersytetu Warszawskiego w 105. rocznicę urodzin Jana Parandowskiego.

Posłuchaj audycji z cyklu "Biografie niezwykłe" i dowiedz się, jakie książki Jana Parandowskiego prof. Kubiak cenił najbardziej.

"Skokiem przesadzam trybuny, mijam krzyczące stadiony"

Wydany w 1927 roku "Laur olimpijski" to zbiór czternastu wierszy o tematyce sportowo-olimpijskiej pisanych w stylu charakterystycznym dla grupy poetyckiej Skamander, której Kazimierz Wierzyński (1894-1969) był współtwórcą. W 1928 roku tom został zgłoszony przez Polski Komitet Olimpijski do Olimpijskiego Konkursu Sztuki i Literatury, odbywającego się podczas olimpiady w Amsterdamie, i zdobył złoty medal w konkurencji prac lirycznych.

100 lat Polskiego Komitetu Olimpijskiego - serwis specjalny

- Sukces Wierzyński zawdzięcza w olbrzymiej mierze tłumaczowi, który perfekcyjnie przełożył wiersze na niemiecki. W tym języku czytali jurorzy i zachwycili się – mówiła literaturoznawczyni prof. Anna Nasiłowska w Polskim Radiu w 2012 roku.

Jeden z utworów w "Laurze olimpijskim" poświęcony jest fińskiemu lekkoatlecie Paavo Nurmiemu. Zapraszamy do wysłuchania tekstu wiersza "Nurmi" czytanego przez samego Kazimierza Wierzyńskiego.

Drugim medalem zdobytym przez polskich artystów w Amsterdamie był brąz dla grafika Władysława Skoczylasa (1883-1934) za jego cykl akwarel pod tytułem "Plakaty".

Polska rzeźba i grafika na podium

Dwukrotnym medalistą olimpijskich konkursów jest rzeźbiarz Józef Klukowski (1894-1944). W 1932 roku artysta wywalczył złoty medal za rzeźbę "Wieńczenie zawodnika" na olimpiadzie w Los Angeles, a 1936 roku w Berlinie srebrny medal za "Piłkarzy".

W tych latach doceniono także innych twórców sztuki. W Los Angeles srebro w grafice zdobyła Janina Konarska (1900-1975), malarka, graficzka i ilustratorka, uczennica Władysława Skoczylasa, a od 1934 roku żona Antoniego Słonimskiego (1895-1976), kolejnego poety z grupy Skamander. Z kolei w Berlinie rzeźbiarz, malarz i grafik Stanisław Ostoja-Chrostowski (1897-1947) dostał brązowy medal w konkurencji reklamowej sztuki graficznej.

Trochę spóźniony "Dysk olimpijski"

Olimpijski Konkurs Sztuki i Literatury w 1936 roku, tak jak cała olimpiada w Berlinie, odbywał się w cieniu rosnącej potęgi niemieckiego totalitaryzmu. W konkurencji literackiej Polski Komitet Olimpijski zgłosił powieść Jana Parandowskiego "Dysk olimpijski". Pierwotnie dzieło miała startować w konkursie w Los Angeles w 1932 roku, ale praca nad książką trwała tak długo, że pierwsze polskie wydanie ukazało się dopiero rok później.

Po latach Jan Parandowski (1895-1978) wspominał w Polskim Radiu, że w kontekście konkursu to spóźnienie "było fatalne". Nie było mowy, by w Berlinie wygrał reprezentant Polski.

 – Jak mi potem opowiadał Stefan Zweig, samo pojęcie "polski pisarz" było nie do przyjęcia. To był przecież najgorszy czas, za trzy lata będzie wojna – mówił w 1973 roku.

Nie dało się jednak zupełnie pominąć artystycznej wartości "Dysku olimpijskiego. Jan Parandowski stanął na podium jako brązowy medalista.

Złoto dla "Symfonii Olimpijskiej"

Ostatni w historii Olimpijski Konkurs Sztuki i Literatury w 1948 roku okazał się szczęśliwy dla polskiej muzyki. Kompozytor i dyrygent Zbigniew Turski (1908-1979) zdobył w Londynie złoty medal za "Symfonię Olimpijską". Przed kolejnymi igrzyskami, z inicjatywy Sigfrida Edströma (1870-1964), przewodniczącego Międzynarodowego Komitetu Olimpijskiego, na zawsze zrezygnowano z organizacji zawodów dla artystów.

mc

 "Alchemia słowa" to sławny esej pisarza i humanisty, znanego z przybliżenia polskim czytelnikom mitów greckich.

"Krople atramentu płyną w żyłach kultury”

Jan Parandowski zaczął pisać „Alchemię słowa” przed drugą wojną światową, ale książka wyszła po raz pierwszy dopiero w 1951 roku. Szybko stała się bestsellerem. Była wielokrotnie wznawiana. Ostatnie jej wydanie ukazało się właśnie nakładem wydawnictwa Dowody na Istnienie.

Książka ma formę traktatu o pisaniu. Parandowski daje w nim syntezę ponad pięciuset twórców słowa. Pisze o ich warsztacie, stylu życia i pracy, marzeniach i obsesjach. Książka to opowieść o Twórcy – od Ajschylosa i Homera po Przybyszewskiego i Tuwima.

Alchemia słowa składa się na vademecum wiedzy dla czytelników, którzy kochają literaturę ponad wszystko, bo – jak pisze autor – „każdy postęp w rozwoju umysłu ludzkiego, wszystkie jego zdobycze narodziły się kiedyś wśród tych wątłych badylków, wschodzących na karcie papieru”, ponieważ „krople atramentu płyną w żyłach kultury”.

Piotr Gociek wyrazi nadzieję, że w Janie Parandowskim nasi słuchacze swą miłość do literatury odnajdą i utwierdzą".

***

W audycji także o książce Oto Horvata pt. "Sabo się zatrzymał". Autor porusza w niej temat  choroby, umierania, niepowetowanej straty, ale – paradoksalnie – także pogoni za życiem, w pełni odczuwalnej dopiero w obliczu śmierci. ​

Więcej w nagraniu.

***

Audycja: "Posłowie"

Prowadzący: Piotr Gociek, Łukasz Orbitowski

Data emisji: 01.04.2020

Godzina emisji: 22.06

PR24/tb/ mat. promocyjne