Już Tadeusz Konwicki podkreślał, że autora powieści "Zły" (o której Gombrowicz pisał: "Jakiż sex appeal ma ta saga, na 300 procent warszawski!") trudno jednoznacznie zaklasyfikować: "Tyrmand antykomunista, Tyrmand katolik, Tyrmand teoretyk jazzu, Tyrmand sprawozdawca sportowy, Tyrmand globtroter, Tyrmand playboy, Tyrmand reakcjonista, Tyrmand bikiniarz, Tyrmand filozof, Tyrmand prekursor mód, Tyrmand autor bestsellerów, Tyrmand pielgrzym, Tyrmand owiana legendą tajemnica".

Kim zatem był ten "papież jazzu" (określenie Marka Nowakowskiego), człowiek, który - jak powiadał z kolei Krzysztof Teodor Toeplitz - przez całe życie perfekcyjnie grał postać... Leopolda Tyrmanda?

Urodził się 16 maja 1920 roku w Warszawie, pochodził z rodziny żydowskiej: ojciec zginął na Majdanku, a matka po wojnie wyemigrowała do Izraela.

Kliknij w obrazek i zobacz serwis poświęcony Leopoldowi Tyrmandowi:

Kiedy wyjechał na studia do Paryża, jego życie się odmieniło: poznał jazz. Fascynację zachodnią kulturą przerwała jednak wojna.

Po wybuchu II wojny przedostał się do Wilna, gdzie pisywał felietony polityczno-propagandowe. W kwietniu 1941 roku wraz z Andrzejem Kornowiczem i Leszkiem Zawiszą został aresztowany przez NKWD. Miesiąc później skazano ich na osiem lat więzienia za przynależność do antyradzieckiej organizacji. 22 czerwca 1941 roku po ataku Niemiec na Wilno udało im się uciec z rozbitego bombami transportu kolejowego i wrócić do Wilna.

Po wojnie pracował dla Międzynarodowego Polskiego Krzyża oraz był korespondentem Polpressu w Norwegii. Pisał w "Przekroju", "Expressie Wieczornym", "Tygodniku Powszechnym", "Rzeczpospolitej", "Dziś i Jutro" oraz "Ruchu Muzycznym". Tyrmand był popularyzatorem jazzu w Polsce - organizował koncerty, festiwale, wydawał książki.

Dobry zły Tyrmand. Rozmowa z Mariuszem Urbankiem, autorem biografii Leopolda Tyrmanda>>>

W 1965 roku otrzymał paszport. Zaraz potem kupił bilet w jedną stronę. Wyjechał z Polski i nigdy już do kraju nie wrócił. Rozpoczął życie w Ameryce. Wiedział, że to może być decyzja bardzo dramatyczna. Takim wyjazdem mógł skazać się na milczenie.

- Zdawał sobie sprawę, że się będzie obijał o mur obcego języka - opowiadała Katarzyna Kwiatkowska-Gawęcka, współautorka wydanej książki "Tyrmand i Ameryka". - Pisanie po angielsku było dla niego jak gra w waterpolo, w której walczy się i z przeciwnikami, i z wodą!

Początki były bardzo trudne. "Moja sytuacja: stary, biedny, mądry, w tym zasranym mieszkaniu z robakami. A oni: Boby Dylany w limuzynach, imbecyle i idioci zarabiający miliony", pisał.

Amerykański romans Tyrmanda. Rozmowa z autorami książki "Tyrmand i Ameryka">>>

Nauka angielskiego stała się dla niego rodzajem manii. Słowa zapisywał wszędzie, na karteczkach, na serwetkach. Stale chodził ze słownikiem. Jego debiut za oceanem był spektakularny, pierwszy tekst opublikował w bardzo prestiżowym magazynie "New Yorker". Do dziś w Stanach to marzenie niejednego literata. Został przyjęty jako przenikliwy głos z zewnątrz, zza żelaznej kurtyny.

- Mówi się teraz, że mu się nie udało na emigracji. To nieprawda - opowiadała jego biografka. - Mnóstwo publikował artykułów, powieści. To był ogromny sukces, tylko u nas jest tak, że jak się czegoś nie nagłośni, nie nazwie sukcesem, to bardzo łatwo jest to później zignorować.

Leopold Tyrmand zmarł 19 marca 1985 roku w Fort Myers na Florydzie. Miał 65 lat.

jp/im

Setna rocznica urodzin Leopolda Tyrmanda - zobacz serwis specjalny

Zlot jazzmanów

18 września 1958 roku rozpoczął się pierwszy festiwal Jazz Jamboree. Odbył się w Centralnym Klubie Studentów Politechniki Warszawskiej "Stodoła", który został otwarty w 1956 roku i szybko skupił wokół siebie przedstawicieli środowiska jazzowego.

– W owym czasie w Warszawie wytworzyło się pewne centrum jazzowe o daleko idącej atrakcyjności i doniosłości, była nim "Stodoła". Jej funkcja i rola była niezwykle doniosła dla kształtowania opinii o Warszawie na szerokim świecie – mówił Leopold Tyrmand w rozmowie udzielonej Polskiemu Radiu. – "Stodoła" warszawska pulsowała po prostu jazzem, wszystko, co się w niej odbywało, odbywało się w nierozłącznej symbiozie z jazzem. Zresztą w krótkim czasie później powstał analogiczny klub "Hybrydy" - dodawał.

Na festiwalu wystąpili m.in. Krzysztof Komeda, Jan Ptaszyn Wróblewski, Andrzej Trzaskowski, Zbigniew Namysłowski, Janusz Zabiegliński, Andrzej Kurylewicz i Jerzy Matuszkiewicz. Zagranicznym gościem był duński Louis Hjulmand Quartet.

Pierwsza edycja Jazz Jamboree trwała od 18 do 21 września 1958 roku. Impreza szybko zdobyła sobie popularność w polskim i zagranicznym środowisku wykonawców i sympatyków muzyki jazzowej. Festiwal odbywa się do dzisiaj, a w jego ramach jak do tej pory uczestniczyli tak wybitni muzycy jak m.in. Miles Davis, Stan Getz, Thelonious Monk, Duke Ellington, Herbie Hanckock czy Ray Charles.

Współtwórcą Jazz Jamboree i pomysłodawcą jego nazwy był Leopold Tyrmand, który wspomniał tę okoliczność w rozmowie udzielonej Polskiemu Radiu w 1963 roku:

– Została stworzona na takiej zasadzie, że kiedy przyszli do mnie chłopcy organizujący jesienny festiwal jazzowy i pytali jak go nazwać, to wpadło mi do głowy, że ktoś kiedyś połączył te dwa wyrazy. Jamboree oznacza "zlot" w takiej terminologii trochę harcerskiej. I z tego powstała impreza, która po dziś budzi zaciekawienie na świecie.

Skąd Jazz Jamboree?

Warszawski festiwal wywodzi się w prostej linii od sopockiego Ogólnopolskiego Festiwalu Jazzowego, który po raz pierwszy został zorganizowany w sierpniu 1956 roku. Impreza była kulturalnym i obyczajowym przełomem w PRL, która dopiero wchodziła w okres postalinowskiej odwilży.

Następna edycja ponownie odbyła się w Sopocie, ale władze komunistyczne wyciągnęły wnioski i znacznie lepiej kontrolowały spontaniczne nastroje publiczności. Nie pozwolono już na zorganizowanie trzeciej odsłony festiwalu.

– Nie było winy ludzi jazzu, że to dalej się tak nie rozwinęło, natomiast była wina pewnych ludzi złej woli i naiwności, o ile nie lekkomyślności czynników rządzących na Wybrzeżu – stwierdził Leopold Tyrmand w rozmowie z Polskim Radiem.

Festiwal został przeniesiony do Warszawy i od tamtej pory odbywa się jako Jazz Jamboree.

sa

Tyrmand, jak wspominał w Polskim Radiu, zainteresował się jazzem podczas studiów w Paryżu (tej muzyki słuchał jednak już w Warszawie na basenie Legii). Z jazzem stykał się również w czasie wojennego pobytu w Niemczech. Pod koniec lat 40., po powrocie, "rzucił myśl zorganizowania pierwszego w Polsce jazz clubu".

W maju 1947 roku przygotował pierwszy powojenny jazzowy koncert: Jam Session – Hot jazz – Swing – Boogie. Zaproponował wówczas "melodię wywoławczą" – "Swanee River" – która stała się hymnem polskiego ruchu jazzowego.

W czasie stalinowskim jazz traktowany był jako "muzyka imperialistyczna" Do oficjalnego, już poza "katakumbami", obiegu wrócił wraz z odwilżą.

W 1954 roku Tyrmand zorganizował krakowskie Zaduszki Jazzowe, natomiast rok później w warszawskiej świetlicy przy ul. Wspólnej – pierwsze od 1948 roku oficjalne "Jam Session nr 1". 

Zobacz serwis specjalny poświęcony Leopoldowi Tyrmandowi (kliknij w obrazek):

Tyrmand.polskieradio.pl to rozpisana na wiele głosów, barwna, multimedialna opowieść o legendarnym pisarzu, publicyście, liderze polskiego ruchu jazzowego, ikonie Warszawy lat 50., kontestatorze PRL-owskiej rzeczywistości.

Atmosferę tamtych lat skomentował na antenie Polskiego Radia w 2016 roku historyk: - Jazz był ważnym elementem ucieczki od fałszu życia codziennego i nieznośnej propagandy - mówił prof. Jerzy Eisler.

Paweł Brodowski, redaktor naczelny "Jazz Forum", dziennikarz Polskiego Radia, nagrał 20 stycznia 1985 roku wywiad z Tyrmandem. Jak się miało okazać, był to jeden z ostatnich wywiadów, jakiego pisarz udzielił.

- Jazz to był wybór i konieczność. To określiło mnie jako pisarza i kulturowo – pod każdym względem - mówił wtedy Leopold Tyrmand.

Posłuchaj całego wywiadu na stronach serwisu specjalnego poświęconego Tyrmandowi i jego miłości do jazzu (kliknij w obrazek):

Redakcja

Tyrmand.polskieradio.pl to barwna, tak jak jej bohater, multimedialna opowieść o legendarnym pisarzu, publicyście, liderze polskiego ruchu jazzowego, ikonie Warszawy lat 50., kontestatorze PRL-owskiej rzeczywistości.  
 
Serwis Tyrmand.polskieradio.pl podzielony został na pięć głównych części, które obrazują wielowątkowość życia pisarza i rozległość jego artystycznych zainteresowań: "Biografia jak z filmu", "Kontestator", "Warszawa", "Jazz", "Ameryka". Każda z tych części to wielogłosowy przewodnik po wybranym temacie, przygotowany zarówno dla osób, które rozpoczynają swoją przygodę z twórczością Tyrmanda, jak też dla znawców i pasjonatów.

- Przyglądamy się uważnie dwóch najważniejszym książkom Tyrmanda: "Dziennikowi 1954" oraz "Złemu", umieszczając je w kontekście polityczno-społecznego tła epoki. "Zły", ta bestsellerowa opowieść o "warszawskim Zorro", to również doskonała okazja do pokazania, jak ważne dla Tyrmanda było jego rodzinne miasto - wyjaśniają twórcy serwisu, którzy przygotowali m.in. mapę Warszawy lat 50., na której nanieśli wybrane miejsca z powieściowej akcji - towarzyszy im dźwiękowa ilustracja w postaci fragmentów zachowanego w archiwum Sekcji Polskiej Radia Wolna Europa słuchowiska na podstawie "Złego" (do odsłuchania jest również całość tej niezwykłej adaptacji).

.

O Tyrmandzie opowiadają również osoby, które go znały, czyli m.in. Stefan Kisielewski, Andrzej Łapicki, Barbara Hoff, Marek Nowakowski i Mary Ellen Tyrmand, czyli trzecia żona artysty. Są też wypowiedzi znawców jego biografii i twórczości. Wśród licznych nagrań wyróżniają się te z udziałem samego Tyrmanda, m.in. z I Festiwalu Muzyki Jazzowej w Sopocie, z Jazz Jamboree ’59, czy zarejestrowane słowa bohatera opowiadającego o swoich zainteresowaniach sportem oraz wspominającego paryskie studia. 

Po raz pierwszy w całości opublikowana została rozmowa Andrzeja Szymańskiego z Leopoldem Tyrmandem na temat historii jazzu w Europie i w Polsce. Wywiad - nagrany w październiku 1963 roku - nigdy dotąd nie był emitowany w pełnej wersji.

Przypomniane zostały również ostatnie wywiady przeprowadzone z pisarzem na dwa miesiące przed śmiercią: jazzowa rozmowa Pawła Brodowskiego oraz obszerny komentarz Tyrmanda do własnej twórczości widzianej po latach, jaki ukazał się na antenie Sekcji Polskiej Radia Wolna Europa.

Mozaikę głosów Tyrmanda i o Tyrmandzie uzupełniają radiowe nagrania książek pisarza: obszerne fragmenty "Wędrówek i myśli porucznika Stukułki", "Dziennika 1954", "Życia towarzyskiego i uczuciowego", wspomniana już adaptacja "Złego".
Całość ilustrują liczne fotografie pochodzące z archiwum rodzinnego Mary Ellen Tyrmand oraz ze zbiorów Narodowego Archiwum Cyfrowego.

Więcej na: tyrmand.polskieradio.pl

(mat. prasowe/ag)