Masowe zbrodnie

Największa i najgłośniejsza ze wszystkich egzekucji przeprowadzonych w Palmirach miała miejsce 20 i 21 czerwca 1940 roku. Trzema transportami wywieziono wówczas na śmierć 358 więźniów Pawiaka. Wśród zamordowanych znalazły się 82 kobiety.

Wśród ofiar byli prawnicy, publicyści, przemysłowcy, ludzie ze świata sztuki, oficerowie. Znaleźli się też politycy: Mieczysław Niedziałkowski, poseł na Sejm z ramienia PPS-u aresztowany 23 grudnia 1939 i Maciej Rataj, działacz ludowy, marszałek Sejmu RP. Zginął tu także wybitny biegacz Janusz Kusociński, zdobywca złotego medalu na olimpiadzie w Los Angeles w 1932 roku, aresztowany przez Gestapo, przetrzymywany długi czas w podziemiach Al. Szucha, skąd został zabrany na śmierć.

Przywracanie pamięci

W 2002 roku Irena Piłatowska w audycji dokumentalnej przypomniała tragiczny los ofiar niemieckiej zbrodni w Palmirach oraz historię budowy cmentarza-pomnika, jaki po wielu latach starań powstał w tym miejscu.

- Przy jednych zwłokach znaleziono karteczkę, na której było napisane następujące słowa: "imię, nazwisko, rozstrzelany w Palmirach" - wspominała Jadwiga Boryta-Nowakowska, która jako pierwsza już w 1941 roku aktywnie zajęła się grobami w Palmirach. - Ta karteczka była schowana do kamizelki. Oznacza to, że Ci ludzie wierzyli, ginąc, że ich się będzie szukać. To był nasz obowiązek, obowiązek tych, którzy przeżyli.   

Jadwiga Boryta-Nowakowska zaraz po wojnie, w 1945 roku organizowała ekshumację zwłok pomordowanych w Palmirach ludzi i brała czynny udział w budowie istniejącego dziś cmentarza-pomnika.

Miejsce kaźni

Niemcy wybrali do masowych egzekucji tereny dawnej prochowni. W palmirskim lesie dokonali wcześniej wycinki drzew. Doły pod zbiorowe mogiły kopali członkowie oddziałów Arbeitsdienstu (pol. Służba Pracy), stacjonujące w pobliskiej wsi Łomna lub niemiecka młodzież z Hitlerjugend. Zwykle nadawano grobom kształt rowu przeciwlotniczego. Tylko dla mniejszych grup skazańców przygotowywano mogiły o nieregularnym kształcie - podobne do naturalnego zapadliska terenu lub leja po bombie.

Naoczny świadek

Gajowy z Palmir, Adam Herbański po zakończeniu wojny opowiadał, że widział w czerwcu 1940 roku młodych ludzi ubranych w mundury w kolorze khaki, z czerwonymi opaskami ze swastyką na ramieniu, jak kopali bardzo głębokie doły.

- Jeden, to był chyba oficer - mówił jeden z uczestników reportażu. - On stał na boku i słychać było jak odliczał, potem padał strzał. Strzelało dwóch do jednego. Niemcy nie patrzyli czy jest żywy, czy nie. Człowiek wpadał do dołu, zasypywali, udeptywali ziemię. To był dół zamaskowany, jak zaszedłem tam, to nie wiem, czy mnie złudzenie czy mnie strach przejął, bo zdawało mi się, że ta ziemia się ruszała - dodał.

Polski Czerwony Krzyż odkrywa prawdę

Po zakończeniu wojny, w 1945 roku ekshumacji podjęły się kobiety: Stefania Siwiec, Jadwiga Boryta-Nowakowska i Zofia Rybicka ze wzruszeniem przypominały dramatyczne sytuacje sprzed lat.

- Jeden dzień był szczególnie ciężki - opowiadała jedna z nich. - Odkryto wtedy olbrzymią mogiłę, było w niej może ze 200 zwłok. To byłoby nie do wytrzymania, ale czułyśmy, że robimy to dla tych biednych zabitych ludzi.

- Prace ekshumacyjne prowadzone były bez jakichkolwiek funduszy - mówiła Jadwiga Boryta-Nowakowska. - Aż nadszedł moment odkrycia mogiły Mieczysława Niedziałkowskiego i Macieja Rataja, wtedy dostaliśmy większy zastrzyk pieniędzy od Stronnictwa Ludowego i od PPS.

W przeddzień egzekucji Mieczysław Niedziałkowski, nieświadom czekającego go losu, pisał do żony: "Jedziemy dopiero jutro o świcie, ale noc spędzam na siedząco. Nie zginę. Maciej Rataj jedzie ze mną, teraz wypadnie mi zdać prawdziwy egzamin".

Mauzoleum

Prace ekshumacyjne w Palmirach zakończono 10 czerwca 1946. Ekshumowano 1720 zwłok, w tym 170 kobiet. Na powstałym w tym miejscu cmentarzu-pomniku znajdują się groby tych, których Niemcy zamordowali w latach 1939-1943.

bs

28 września 1939 roku w Zakroczymiu oddziały niemieckie dokonały masowego mordu na 500 polskich jeńcach wojennych i 100 cywilach.

Do zbrodni doszło po upadku stolicy i kapitulacji twierdzy Modlin. Zakroczym wraz z przylegającym do niego Fortem nr 1 stanowił ważny element systemu obrony twierdzy Modlin, strzegł jej zachodniego odcinka. Za utrzymanie fortu odpowiadała 2. Dywizja Piechoty Legionów.

Polacy wstrzymali ogień i wywiesili białe flagi

Już o świcie 28 września do dowódcy obrony Zakroczymia gen. Ludwika Czyżewskiego przyszły wiadomości od dowództwa dywizji i dowództwa obrony Modlina: "Zawieszenie broni. Wywiesić białe flagi na czołowych pozycjach i placówkach, w miejscach dowództw i ośrodkach łączności. Przerwać działania. Pertraktacje z Niemcami w toku". Dowódca Modlina gen. Wiktor Thommée argumentował swą decyzję o przerwaniu walk i podjęciu rozmów kapitulacyjnych brakiem amunicji, żywności, leków i opatrunków.

Do Zakroczymia dotarła też informacja o kapitulacji dowództwa obrony Warszawy (27 września). Załoga 2. Dywizji Piechoty Legionów wpadła w osłupienie i rozpacz. Zgodnie z rozkazem Polacy przerwali działania bojowe na czas pertraktacji i wywiesili białe flagi w widocznych miejscach.

Perfidia hitlerowców

Ku zaskoczeniu polskich żołnierzy Niemcy (SS-mani z Dywizji Pancernej "Kempf") zlekceważyli trwający rozejm i niespodziewanie zaatakowali.

Jak relacjonował później dowódca 4. Pułku Piechoty Legionów ppłk Bronisław Laliczyński, w meldunku złożonym dowódcy garnizonu modlińskiego gen. Wiktorowi Thommée "oddział niemiecki, korzystając z zawieszenia broni, przekroczył bez oporu i powodu linię placówek polskich, biegiem doszedł do plutonów, które bez broni odpoczywały przed schronem, i bez uprzedzenia otworzył ogień".

Mimo protestów polskich oficerów niemieccy żołnierze rozstrzelali bezbronnych żołnierzy polskich. Śmierć poniósł m.in. kapitan Tadeusz Wojciech Dorant, dowódca III Batalionu w 2. Pułku Piechoty Legionów, który został spalony żywcem miotaczem ognia w momencie, gdy wraz ze swoimi podwładnymi wychodził z podniesionymi rękami ze schronu.

Mordowali jeńców i ludność cywilną

Jeńców, którzy zostali oszczędzeni, Niemcy traktowali bardzo brutalnie, bili, kopali i zmuszali do wielogodzinnego stania z rękami uniesionymi do góry. Jeśli któryś z oficerów nadal protestował, był uciszany przez hitlerowców pięściami i kopniakami.

Cywilna ludność Zakroczymia, zwłaszcza pochodzenia żydowskiego, była rozstrzeliwana przez SS-manów. Granaty wrzucane do domów i piwnic zabiły lub raniły wiele osób. Niemcy rabowali domy i mieszkania, następnie je podpalali.

- Tutaj nie było metra, żeby nie upadła kula. Ja zostałem bez niczego, wszystko się spaliło. Wszędzie były ciała rozstrzelanych żołnierzy, wiele ciał spalonych miotaczem ognia – wspominał tragiczne chwile jeden z mieszkańców Zakroczymia.

Liczba ofiar zbrodni nie jest do końca znana. Według ppłk. Laliczyńskiego zostało zamordowanych kilkuset żołnierzy. Więcej szczegółów podaje znawca i badacz historii Zakroczymia Kazimierz Szczerbatko, który na podstawie zeznań świadków tych tragicznych wydarzeń ustalił, że zostało zamordowanych około 500 jeńców i około 100 cywilów mieszkających w Zakroczymiu.

mk

8 października 1943 roku członkowie "Sonderkommando 1005", utworzonego w celu zatarcia śladów zbrodni niemieckich, wydobyli zwłoki zamordowanych dwa lata wcześniej profesorów lwowskich. Ciała zwieziono na stos, gdzie następnego dnia zostały spalone.

Mord profesorów lwowskich

Mordu profesorów wyższych uczelni Lwowa specjalna jednostka policyjna III Rzeszy dokonała rankiem 4 lipca 1941 roku. Na Wzgórzach Wuleckich hitlerowcy rozstrzelali przedstawicieli polskich elit intelektualnych. Zginęło 22 profesorów lwowskich wyższych uczelni oraz 18 członków ich rodzin, przyjaciół i znajomych.

Wśród zamordowanych byli wybitni uczeni: prawnik Roman Longchamps de Berier i lekarz medycyny sądowej Włodzimierz Sieradzki - rektorzy Uniwersytetu Jana Kazimierza, inżynier Kasper Weigel - kierownik Katedry Miernictwa Politechniki Lwowskiej, matematyk Włodzimierz Stożek, chemik Stanisław Pilat, światowej sławy lekarz stomatolog Antoni Cieszyński oraz krytyk literacki i pisarz Tadeusz Boy-Żeleński. Mordowanie profesorów we Lwowie trwało do końca okupacji niemieckiej.

Kto bezpośrednio ponosi odpowiedzialność?

Po 72 latach nadal nie do końca wyjaśniono okoliczności lwowskiej zbrodni. Kierował nią SS-Brigadenfuehrer Eberhard Schoengarth, który wcześniej w listopadzie 1939 roku dokonał aresztowania profesorów Uniwersytetu Jagiellońskiego. Lista, na podstawie której zatrzymywano lwowskich uczonych w nocy z 3 na 4 lipca 1941 roku, powstała prawdopodobnie znacznie wcześniej, w środowisku ukraińskich studentów w Krakowie. Nie wiadomo jednak, kto zlecił jej sporządzenie.

Dr Piotr Łysakowski z Biura Edukacji Publicznej Instytutu Pamięci Narodowej podkreśla, że przyczyn mordu było przynajmniej kilka i dodaje, że ustalenie wszystkich okoliczności zbrodni jest niezwykle trudne.

Zacieranie śladów

Aby zatrzeć ślady swoich działań, Niemcy wysłali 8 października 1943 roku "Sonderkommando 1005”, złożone z Żydów przebywających wówczas w niemieckim obozie koncentracyjnym we Lwowie (Obozie Janowskim), w celu wydobycia zwłok profesorów pochowanych na Wzgórzach Wuleckich i przewiezienia ciał na teren obozu, gdzie zostały spalone. Prochy rozsypano.

Niemcy nie przewidzieli, że jeden z członków tego Sonderkommando przeżyje. Zwykle dla swojego bezpieczeństwa hitlerowcy po przeprowadzeniu akcji zabijali więźniów, którzy brali w niej udział. Tym razem jednemu z więźniów udało się cudem ocalić życie – był nim Leon Weliczker, który opisał dokładnie, jak wydobywano zwłoki profesorów lwowskich.

"Gdy już wszystkie trupy z grobu są wyciągnięte, kilku ludzi (później specjalna brygada) przeszukuje grób. Rękoma wybierają każdą kość i włos, które wkładają do wiadra i wrzucają następnie do ognia. […] Stojący w dole oskrobują zielone od trupów ściany i posypują opróżniony dół chlorkiem aby zagłuszyć smród. Teraz dół zostaje zasypany i ziemia zaplantowana. Później przejeżdża się jeszcze po byłej mogile broną, ciągnioną przez nas zamiast konia, na koniec zasiewa się na tym miejscu mieszankę nasion różnych traw, jakie tu rosną naokoło. Po kilku tygodniach zarasta to miejsce tak, że nie można poznać, że coś było ruszane" – pisał w swym dzienniku Leon Weliczker.

Upamiętnienie

Jak wspominał prof. Stanisław Grzędzielski, astronom, syn zamordowanego przez Niemców prof. Jerzego Grzędzielskiego, rodziny zamordowanych z 3 na 4 lipca profesorów bardzo długo nie chciały przyjąć do wiadomości, że ich ojcowie, mężowie już nie żyją. - Wydawało się, że to jest taki absurd i tak niezgodny z tradycjami kraju europejskiego jak Niemcy, że coś takiego nie mogło się wydarzyć. Przez cały czas niemieckiej okupacji myśmy żyli w tym mniemaniu, iż prawdopodobnie jest jeszcze szansa, że oni wrócą, żyją w jakimś obozie koncentracyjnym.

Na miejscu zbrodni, dzięki staraniom rodzin pomordowanych, postawiono w latach 90. pomnik z listą ofiar tragedii w języku polskim i ukraińskim.

W 2011 roku odsłonięto pomnik wykonany według projektu profesora krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych Aleksandra Śliwy. Jest to siedmiometrowa brama, złożona z kamiennych bloków przedstawiających dziesięć przykazań. Blok z rzymskim numerem V, czyli przykazaniem "nie zabijaj", jest lekko poruszony. Znajduje się tam także tablica z listą zabitych i informacją, co wydarzyło się w tym miejscu. W przyszłości ma powstać także muzeum informujące o przebiegu tragedii.

mk/PAP/IAR/im

Wśród więźniów Pawiaka, których rozstrzelano w podwarszawskiej miejscowości, znaleźli się m.in. Mieczysław Niedziałkowski, poseł na Sejm, Maciej Rataj, działacz ludowy oraz marszałek Sejmu RP, a także wybitny biegacz Janusz Kusociński, zdobywca złotego medalu na olimpiadzie w Los Angeles w 1932 roku.

- Można powiedzieć, że w wyniku tej zbrodni utraciliśmy cały kwiat polskiej inteligencji, warstwy, która po wojnie bardzo by się przydała i której zabrakło. Dlaczego na miejsce egzekucji wybrano Palmiry? Po pierwsze, były bardzo dobrze skomunikowane z Warszawą ze względu na znajdującą się tam składnicę amunicji. Po drugie, Niemcom zależało na tym, by całą operację zachować w tajemnicy, więc zdecydowali się przeprowadzić ją poza Warszawą - powiedział Bartłomiej Grudnik z Muzeum - Miejsce Pamięci Palmiry.

Niemcy w palmirskim lesie dokonali wcześniej wycinki drzew. Doły pod zbiorowe mogiły kopali członkowie oddziałów Arbeitsdienstu, stacjonujące w pobliskiej wsi Łomna lub niemiecka młodzież z Hitlerjugend. Bartłomiej Grudnik zaznaczył, że rozstrzelani byli mordowani bez żadnego wskazania winy. - Ich jedyną "winą" było to, że byli Polakami, chcieli walczyć o wolność Polski i działali przeciwko niemieckiemu okupantowi - zaznaczył.  

Po zakończeniu wojny, w 1945 roku ekshumacji miejsca zbrodni podjęły się kobiety: Stefania Siwiec, Jadwiga Boryta-Nowakowska i Zofia Rybicka. Prace ekshumacyjne w Palmirach zakończono 10 czerwca 1946. Ekshumowano 1720 zwłok, w tym 170 kobiet. Na powstałym w tym miejscu cmentarzu-pomniku znajdują się groby tych, których Niemcy zamordowali w latach 1939-1943.

Audycję "Historyczne wydarzenie tygodnia" prowadził Tadeusz Płużański.

Polskie Radio 24/db

-------------------------------------

Data emisji: 23.06.2019

Godzina emisji: 7.09

Góry Szwedzkie znajdowały się na granicy obecnych dzielnic stolicy: Bemowa i Bielan. Dziś w miejscu piaszczystych wzgórz zlokalizowane jest lotnisko Warszawa-Babice. W 1940 roku teren ten stał się areną tragicznego wydarzenia. 6 stycznia Niemcy rozstrzelali 96 polskich obywateli.

ZOBACZ TAKŻE

Egzekucja w Palmirach. Świadectwo okrucieństwa niemieckiego okupanta

Katarzyna Utracka z Muzeum Powstania Warszawskiego przyznała, że pamięć o tych wydarzeniach już się zatarła. - To zbrodnia zapomniana - powiedziała. Przybliżyła również specyfikę miejsca. - Góry Szwedzkie były poza Warszawą. Teren ustronny, nieopodal Chomiczówka, luźna zabudowa i dlatego prawdopodobnie Niemcy wybrali to miejsce na to, aby przeprowadzić okrutną egzekucję - powiedziała.

Piotr Grzybowski zgodził się, że niewiele mówi się na temat tej zbrodni. - Góry Szwedzkie stały się grobem dla 96 osób. Nie wiemy nic: dlaczego te osoby zostały zamordowane, skąd pochodziły. Wiemy, że były wcześniej aresztowane, chociażby na podstawie nielicznych dokumentów znalezionych przy trzech tylko ofiarach - powiedział. Te trzy osoby to jedyne zidentyfikowane ofiary zbrodni.

Zapraszamy do wysłuchania całej rozmowy z Piotrem Grzybowskim i Katarzyną Utracką.

Audycję "Historyczne Wydarzenie Tygodnia" prowadził Tadeusz Płużański.

Polskie Radio 24/db

***

Audycja: "Historyczne wydarzenie tygodnia"
Prowadzący: Tadeusz Płużański
Gość: Katarzyna Utracka (Muzeum Powstania Warszawskiego) oraz Piotr Grzybowski (publicysta, "Niedziela")
Data emisji: 05.01.2019
Godzina emisji: 07.06

PR24/msze

Presja ma sens. Facebook odblokował film IPN o niemieckim obozie dla polskich dzieci w Łodzi

Ofiarom obozu i osobom, które przez niego przeszły, poświęcony jest przygotowany przez Instytut Pamięci Narodowej film "Obóz na Przemysłowej - poznaj nasz strach" autorstwa Tomasza Radzikowskiego.

Czytaj także:

• Facebook zablokował film o niemieckim obozie dla dzieci. Problemem ma być "polityczny charakter"
• Psycholog z Hamburga: mamy obowiązek ujawniać niemieckie, przemilczane zbrodnie

Został on opublikowany w grudniu ub.r. na stronie internetowej łódzkiego Oddziału IPN oraz na jego profilu na Facebooku. W połowie stycznia rozpoczęła się kampania zachęcająca do obejrzenia filmu odbiorców za granicą. Władze Facebooka zablokowały jednak emisję obrazu dla tej grupy, uzasadniając decyzję rzekomym upolitycznieniem materiału. Wczoraj wieczorem możliwość oglądania filmu została zagranicznym widzom przywrócona.

Artur Ossowski w rozmowie z IAR przypomniał, że do działającego w latach 1942-1945 niemieckiego obozu pracy w Łodzi trafiło między dwa a trzy tysiące dzieci z całego Kraju Warty, czyli wcielonej do III Rzeszy części Polski.

Akcja T4. "Likwidacja życia niewartego życia"

Ciężkie prace na rzecz niemieckiej armii

Mieszkający w urągających warunkach mali więźniowie przez kilkanaście godzin dziennie pracowali, wykonując przede wszystkim prace na rzecz niemieckiej armii. Jak mówił historyk, do obowiązków dzieci w obozie należało m.in. prostowanie igieł tkackich - wykonywali to zarówno chłopcy, jak i dziewczęta, reperowanie pasów głównych wojskowych, chlebaków i tornistrów żołnierzy oraz naprawa obuwia. Wśród zadań było także szycie ubrań obozowych - drelichów, w które w początkowym okresie obozu byli ubierani chłopcy.

Historyk dodał, że według szacunków w obozie śmierć poniosło co najmniej 200 dzieci. Jak mówił, przyczyną śmierci małoletnich więźniów były przede wszystkim złe warunki sanitarne, które powodowały wiele chorób zakaźnych - m.in. epidemię tyfusu, która wybuchła w końcu 1943 r. i trwała do wiosny 1944 r. - oraz niedożywienie dzieci.

Artur Ossowski podkreślił, że zdarzały się także przypadki zamordowania małego więźnia - na przykład w trakcie wymierzania publicznej kary chłosty na placu obozowym, czy wskutek pobicia dziecka w trakcie pracy przez funkcjonariuszy obozowych.

"Olbrzymia trauma"

Naczelnik łódzkiego Biura Edukacji Narodowej IPN dodał, że późniejsze relacje byłych małych więźniów "okazują przede wszystkim olbrzymią traumę, jaka została dzieciom, które przeżyły ten obóz i później na nowo musiały sklejać swoje życie".

Wyjaśnił, że udało się ustalić z imienia i nazwiska ponad 300 byłych więźniów, zaś na obecny moment do dyspozycji jest ok. setka relacji tych osób. Historyk dodał, że byli więźniowie, mając już 30-40 lat, zostali zbadani przez lekarzy, którzy - jak podkreślił - "jednoznacznie stwierdzili, że stan zdrowia tych osób [...] odpowiada faktycznemu stanowi zdrowia osób mających 80 lat". - Lekarze uznali, że jest to skutek pobytu w obozie - mówił Artur Ossowski.

Historyk nazwał niezrozumiałą decyzję Facebooka o zablokowaniu dla zagranicznych odbiorców przygotowanego przez Instytut filmu o niemieckim obozie pracy dla polskich dzieci w Łodzi. Zapowiedział, że IPN będzie dążył do spowodowania odblokowania tego materiału.

Prewencyjny Obóz Policji Bezpieczeństwa dla Młodzieży Polskiej

Okolony trzymetrowym płotem z zasiekami obóz pracy dla polskich dzieci Niemcy utworzyli w połowie 1942 r. na pięciohektarowej działce wewnątrz zamkniętej strefy łódzkiego Getta - Litzmannstadt Getto, a więc na terenie włączonego do III Rzeszy obszaru Polski.

Znajdował się w kwartale ulic: Górniczej, Emilii Plater, Brackiej i Przemysłowej. Jego oficjalna nazwa brzmiała Prewencyjny Obóz Policji Bezpieczeństwa dla Młodzieży Polskiej w Łodzi (niem. Polenjugendverwahrlager der Sicherheitspolizei in Litzmannstadt).

Jako obóz pracy był przeznaczony dla dzieci i młodzieży polskiej od 6. do 16. roku życia. Jednak według relacji świadków trafiały do niego także młodsze dzieci.

Powodem umieszczenia w obozie były m.in. drobne kradzieże, handel, jazdę tramwajami bez biletu, żebranie. W obozie Niemcy więzili także dzieci pochodzące z rodzin, które odmówiły podpisania volkslisty, dzieci osób zesłanych do obozów lub więzień, a także młodzież podejrzaną o uczestnictwo w ruchu oporu. Do łódzkiego łagru trafiały także dzieci z niewielkim upośledzeniem psychicznym lub fizycznym.

Pierwsze dzieci-więźniów zarejestrowano w łódzkim obozie 11 grudnia 1942 r., choć formalnie rozpoczął on funkcjonowanie dziesięć dni wcześniej. Ostatnim dniem działania obozu przy ul. Przemysłowej w Łodzi był 18 stycznia 1945 r. Armia Czerwona, której pododdziały wkroczyły do miasta następnego dnia, odnalazła tam kilkaset osłabionych, głodnych, chorych, zmarzniętych dzieci.

pb